Bzzlletin. Jaargang 14

[p. 69]

Marjan Groenewegen
Franse literatuur
Een vrouw en een reis

Als je in de negentiende eeuw een bestaan wilde leiden als - beroepskunstenares, moest je óf een hoer zijn, óf geestelijk onvolwaardig. De geloofwaardigheid van deze, in die tijd gangbare, opvatting werd kracht bijgezet door een Parijse beeldhouwster die in vrije en openlijke verbintenis leefde met de beroemde Auguste Rodin, een eigen atelier bewoonde en dit na dertig jaar moest verwisselen voor een kamer in een psychiatrische inrichting.

Dit was, in het kort, de tragiek van Camille Claudel die de laatste tijd in Frankrijk in de volle belangstelling staat. Haar levensgeschiedenis werd in 1982 in een toneelbewerking, en een jaar later in romanvorm weergegeven door de regisseuse Anne Delbée. De geromantiseerde biografie is getiteld Une Femme, en werd twee jaar geleden in Frankrijk bijzonder gunstig ontvangen. Het boek kwam deze zomer opnieuw in de publiciteit toen er plannen bekend werden gemaakt omtrent de verfilming van het leven van Camille Claudel. Twee bekende actrices, beiden Isabelle genaamd, hadden interesse getoond: Isabelle Huppert zou de hoofdrol spelen in een door Delbée geregisseerde film; Isabelle Adjani kondigde een film aan die zij zelf zou regisseren en waarin zij ook de hoofdrol zou vertolken. Dit alles is nog toekomstmuziek, we moeten afwachten welke van deze plannen werkelijkheid zullen worden, maar het lijkt mij alleszins de moeite waard om vast een korte beschouwing te wijden aan de roman waar het om gaat.

Delbée beschrijft de levensloop van deze bijzondere vrouw vanaf het begin tot aan het duistere einde. Zij doet dit aanvankelijk in een schetsmatige, bijna aarzelende stijl, alsof ze voor zichzelf beelden tot leven probeert te roepen. Naarmate het verhaal vordert wordt de schrijfster zekerder, en lukt het haar om op zuivere, soms zeer poëtische toon sfeer en gebeurtenissen weer te geven. Zij heeft het geheel gebaseerd op gegevens uit het dagboek van de beroemde schrijver Paul Claudel, de broer van Camille, en uit brieven die de kunstenares heeft geschreven vanuit de inrichting waar ze haar laatste dertig levensjaren doorbracht. Als onderbreking tussen de hoofdstukken wordt steeds een fragment uit één van beide bronnen geciteerd.

Camille Claudel was een indrukwekkende verschijning, die enorm veel kracht uitstraalde. Ze had een wilde, donkere haardos, ze was lang en gespierd, en een sensuele mond en grote, doordringende ogen gaven haar gezicht veel uitdrukking. En: ze liep, door een afwijking aan één been, een beetje mank. Lichamelijk zowel als geestelijk domineerde Camille haar jongere broer Paul, met wie ze een sterke band had. Als kind sleepte zij hem mee op avontuurlijke tochten over de hei, waarvan beiden dan nogal verwilderd terugkwamen, zware zakken met klei met zich mee zeulend. Het boetseren en alles wat daar later mee zou samenhangen werd Camille door haar strenge, zeer fatsoenlijke moeder telkens opnieuw verboden. De donkere blik in de ogen en de met klei besmeurde kleding van haar dochter als zij toch weer aan het experimenteren was geweest, brachten mevrouw Claudel tot wanhoop. De speelse, artistieke geest van haar man amuseerde zich echter om Camille, en door zijn bemiddeling raakte ze in contact met de geruchtmakende beeldhouwer Auguste Rodin. Vanaf het moment dat de familie zich in Parijs vestigt en Camille regelmatig het atelier van de kunstenaar bezoekt, sluit mevrouw Claudel zich verbitterd van het leven van haar dochter af. Haar zoon Paul, hoewel zachtaardiger dan zijn zuster, onttrekt zich ook al aan de geplande opvoeding: hij schrijft gedichten, zoekt in Parijs contact met zonderlingen als Rimbaud, en besteedt al zijn geld aan het maken van verre reizen.

Camille is negentien jaar als zij in contact komt met de veel oudere Rodin. Zij wordt hartstochtelijk verliefd op hem. De grote meester is diep onder de indruk van dit meisje, dat beelden maakt die een frappante gelijkenis vertonen met zijn eigen werkwijze. Beiden geloven aan een soort gemeenschappelijke oorsprong, waar die dan ook mag liggen. De nogal tumultueuze verhouding tussen beide kunstenaars zal vijftien jaar duren. Rodin is en blijft getrouwd met Rose, een vrouw die hem door emotionele chantage steeds in haar greep weet te houden, en hij heeft daarnaast wisselende relaties met vrouwelijke opdrachtgeefsters en modellen. Maar lange tijd blijft Camille zijn grote inspiratiebron. Zij zijn veel samen, ook in het openbaar, en werken dagen achtereen in het grote atelier van Rodin aan gezamenlijke of eigen creaties. Camille is het onderwerp van wereldberoemde beelden als L'aurore en Le Baiser. Zij blijft echter voor haar gevoel duidelijk ‘leerling’, en spreekt haar minnaar in brieven steeds aan met ‘monsieur Rodin’.

Camille wordt, na een rooskleurige beginperiode van zowel haar carrière als haar relatie met Rodin, echter meer en meer het slachtoffer van de situatie. De toch al zeer wankele positie van ‘vrije’ vrouw wordt algauw onmogelijk, en dit heeft uiteraard direct invloed op de mening die het publiek zich over haar werk vormt. Aanvankelijk worden nog met zekere regelmaat exposities van haar beelden gehouden, naar aanleiding waarvan af en toe wat opdrachten binnendruppelen. Dat enkele onbevooroordeelde ‘kenners’ haar werk bijzonder positief waarderen, mag weinig verbetering in de situatie brengen. De niet commercieel ingestelde natuur van Camille werkt haar reputatie ook volkomen tegen. Salons en andere sociale gebeurtenissen laten haar onverschillig; liever gebruikt ze haar tijd om door te werken.

Intussen wordt de roem van Rodin gestaag groter, en het succes stijgt hem enigszins naar het hoofd. Hij heeft steeds minder contact met Camille, zonder dat overigens, naar zijn zeggen, zijn bewondering voor haar vermindert. Misschien was deze vrouw wel té sterk voor hem.

Camille wordt voortdurend heen en weer geslingerd tussen haar diepe liefde voor de kunstenaar en rancuneuze gevoelens. Op haar dertigste voelt zij zich reeds uitgeput door het moeizame bestaan dat ze leidt. Af en toe duikt er een vriend op in haar leven, zoals Claude Debussy, en haar broer Paul. Maar zij kunnen de vrouw niet uit haar isolement halen. Zowel haar materiële als haar geestelijke situatie verslechteren - als een geest staat zij van 's morgens vroeg tot aan de laatste stralen daglicht te werken in een koud en kaal atelier. De kracht van haar persoonlijkheid wordt volkomen geabsorbeerd door haar werk, dat zich steeds nauwer verweeft met sombere visioenen. In 1905 maakt zij het prachtige marmeren beeld ‘La Femme se chauffant’, dat een sprekende gelijkenis vertoont met Camille, kleumend voor de kachel gezeten.

In 1913 wordt Camille Claudel geïnterneerd - ‘de buurt’ ondervindt hinder van het aanstootgevende gedrag van de vreemde, uitgeteerde verschijning die vooral 's nachts door de straten waart, en met haar ogen iedereen lijkt te willen beheksen.

Tijdens haar verblijf in de inrichting van Montdevergues, dat dertig jaar zal duren, blijft Camille zich scherp bewust van haar toestand. Ze voelt zich verbannen, en volkomen onbegrepen. Haar brieven zijn smeekbeden om hulp van bekenden, die toch moeten weten dat met haar opname een vergissing is begaan: ‘Ik ben niet op mijn plaats hier, temidden van dit alles; na veertien jaar een dergelijk leven te hebben geleid, eis ik schreeuwend de vrijheid.’

Het gaat hier om de zoveelste ‘poète maudit’, die met haar nagels over het glas van de geschiedenis krast. Het verhaal wordt dan ook besloten met twee regels uit L'Albatros van Baudelaire:

Exilé sur le sol, au milieu des huées
Ses ailes de géant l'empêchent de marcher.

[p. 70]

Op reis met Jacques Lanzmann

Loop- en reislustige bij uitstek, weet Jacques Lanzmann steeds weer expedities te verzinnen die ver boven de gemiddelde fantasie uitstijgen. Zijn gave om te vertellen, gekoppeld aan een groot gevoel voor humor, maken Lanzmann tot een geliefd schrijver bij het Franse publiek, en het is verbazingwekkend dat hij tot nu toe in Nederland zo weinig bekendheid geniet.

In serieuze literaire kringen wordt deze man wel als een buitenbeentje gezien, en vraagt men zich zelfs af of men zijn wat naïeve, satirische verteltrant wel als ‘officiële’ literatuur kan zien. Dit zijn overigens problemen waar Lanzmann zich nooit druk om zal maken - hij is nogal praktisch van aard. Zo vindt hij wel, dat zijn boeken door een redelijk publiek gelezen moeten worden: een oplage van minder dan vijftigduizend exemplaren betekent voor hem een ‘catastrofe’. Immers, hij schrijft graag verhalen, maar geeft openlijk toe dat de financiële waardering daarvan voor hem wel heel belangrijk is. Zijn ondernemingslust heeft zich gedurende zijn bestaan niet alleen in het reizen geuit, maar ook op zakelijk terrein. Het scala van beroepen die hij uitoefende strekt zich uit van paardenfokker tot hoofdredacteur van het tijdschrift Lui, en hij is altijd een verwoed gokker in de paardenraces geweest. Helaas heeft één en ander vaak geleid tot een financieel échec. Toch waren ervoor hem ook meevallers, die hij dan meteen omzette in expedities naar onder meer Zuid-Amerika, het Himalaya-gebergte en, onlangs, naar het Midden-Oosten. Zijn romans, hoe avontuurlijk en fantastisch ook, zijn toch slechts een flauwe afspiegeling van het werkelijke leven van Lanzmann. Paternalistische figuren uit het literaire milieu in Parijs probeerden herhaaldelijk om de vagebond tot wat meer ernst te dwingen, men vond dat hij nogal onzorgvuldig met zijn talent omsprong. Ondanks de ‘voorspraak’ van bijvoorbeeld Simone de Beauvoir en Maurice Nadeau haalden romans als Le Têtard en Le rat d'Amérique nét geen literaire prijzen. Met deze twee boeken, waarin hij zijn treurige jeugd beschrijft en zijn eerste, primitieve reis naar Zuid-Amerika waar hij onder armoedige omstandigheden als ‘desperado’ in leven weet te blijven, won hij wel de sympathie van het Franse publiek.

Het is zeldzaam, dat iemand overtuigende beschrijvingen van verre streken kan koppelen aan een fantasierijke vertelkunst met goede plots. Bij Lanzmann staan deze twee gaven in dienst van zijn behoefte om een ironische visie te geven op het menselijke wezen, waarvan de fundamentele tekortkomingen des te schrijnender uitkomen als hij zich begeeft op onbekend grondgebied, op zoek naar de verlossende verandering.

Het lijkt of Lanzmann het wat naïeve geloof in de heilzaamheid van de verandering vooral toekent aan zijn eigen, joodse ras. Zijn hoofdpersonen, die bijna allemaal autobiografische trekjes vertonen, zijn steeds weer op zoek naar het Beloofde Land. Dit ideaal doet zich in verschillende vormen voor, maar wordt ook regelmatig op zeer letterlijke wijze voorbeeld, zoals in Le lama bleu, waarin een jongen met joods-Indiaanse ouders de taak op zich neemt om een groep verpauperde Inca's uit de Andes naar Israël te leiden. In La baleine blanche (De witte walvis) gaat een jongetje van ongeveer dezelfde leeftijd op zoek naar zijn vader, die is vertrokken naar het Himalaya-gebergte. Hij neemt zijn grootvader mee op deze tocht, die bijzonder hachelijk en bizar zal verlopen. De oude man wordt opgeslokt door de ‘witte walvis’ (het besneeuwde gebergte). Aan het einde van de onderneming hoort de jongen, dat zijn vader reeds geruime tijd geleden de hand aan zichzelf heeft geslagen toen bleek, dat hij ook in deze verten geen rust kon vinden.

De Parijse jood die in de Trans-Siberië-Expres stapt (Les Transsibériennes) is op de vlucht voor zijn echtgenote, die hem overigens een weinig later per vliegtuig achterna reist. Het jonge meisje dat de man in de trein ontmoet lijkt te corresponderen met zijn levensidealen, en bezorgt hem in eerste instantie een enorm geluksgevoel, dat hij overigens op de meest onhandige manieren weet te uiten. De confrontatie met de echtgenote kan het meisje echter absoluut niet aan, en ze wordt als het ware vergiftigd door de rancuneuze, haatdragende vrouw. Ondanks zichzelf spant ze samen met de echtgenote een web van intrige en verraad waarin haar minnaar verstrikt raakt. Vervreemd van zijn eigen gevoelens keert het slachtoffer zich weer in zichzelf, de enige plaats waar het ideaalbeeld van de vrouw ongeschonden kan blijven bestaan. De onhandige, naïeve anti-helden van Lanzmann, die het slachtoffer zijn van de maatschappij en, bovenal, van hun eigen dromen, doen soms denken aan Woody Allen. Zij zijn begiftigd met een zelfde gevoel voor humor, en dat is wat de tragiek nog groter, maar tegelijkertijd licht verteerbaar maakt. De meest bizarre situaties rijgen zich aaneen, een nauwelijks denkbare hoeveelheid ongeluk stapelt zich op het hoofd van een onschuldige, wiens enige wapen de (zelf-)spot is.

De nieuwste roman van Lanzmann, Le septième ciel, begint ook weer midden in een hoogst ellendige situatie. De hoofdpersoon probeert hieraan te ontsnappen door een reisje naar de zevende hemel te wagen.

Max, een joodse makelaar in Parijs, ziet de ondergang van zijn bedrijf en van zijn gezin naderen als een belastinginspecteur zijn boekhouding komt controleren. De makelaardij diende voornamelijk als dekmantel voor zijn activiteiten bij de paardenraces en in gokhuizen, waarbij hij steeds meer betrokken was geraakt naarmate zijn incompetentie in het ‘officiële’ zakelijke circuit duidelijker werd. Ook zijn huwelijk had maar kortstondig gebloeid, en sindsdien heeft hij een nogal benauwende verhouding met zijn secretaresse.

De komst van de inspecteur ervaart Max als een wrede straf voor alle schulden die hij, letterlijk en figuurlijk, heeft opgebouwd. Deze wrake Gods blijkt echter toch niet geheel onafwendbaar te zijn: tijdens een van zijn slapeloze nachten hoort Max een stem ‘van boven’, die hem verlossing belooft van de inspecteur en de door hem veroorzaakte narigheid, als Max aan een zware beproeving zal kunnen voldoen. Het gaat om de tocht van Mozes door de woestijn: hij zal deze te voet en in omgekeerde richting moeten maken.

De niet-alledaagse geest van de makelaar raakt al gauw in vervoering bij het idee van deze goddelijke opdracht, die in elk geval voorlopig een legitieme ontsnapping biedt aan de nacht-

[p. 71]

meerievan zin huidige bestaan. De boeteling weet zich te verzekeren van het gezelschap van twee ‘discipelen’: Paul en Simon. Het zijn twee van zijn vrienden, waarmee hij vaak pleegde te gokken, en met zijn overtuigingskracht weet hij te bereiken, dat ook zij stemmen in de nacht horen, en Max met hun steun én financiële middelen op zijn tocht willen vergezellen. Ze equiperen zich tot in de puntjes, negeren het Israëlische ambassadeperoneel dat henvoor gek verklaart, groeten vrouwen, minnaressen en kinderen en vertrekken naar Jeruzalem. Bij de eerste trainingstocht openbaart zich een klein probleem, dat bij de voorbereiding over het hoofd was gezien: geen van de drie heren was gewend zich lichamelijk meer in te spannen dan nodig is om zich van de renbaan naar het restaurant te begeven. Max moet per ambulance worden afgevoerd als hij, zijn lichaam negerend, met alle geweld meteen de berg Massada wil beklimmen. Het lopen went echter geleidelijk, en het lukt twee van de drie om de barre woestijntocht van ongeveer zevenhonderd kilometer te voltooien.

Aanvankelijk vooral geïnteresseerd in het scheppen van afstand tussen zichzelf en de belastinginspecteur, raakt Max steeds meer in de ban van het sacrale karakter van zijn opdracht. Hij voelt zich als een vertegenwoordiger van het joodse volk, die moet terugkeren tot de oorsprong. De houding van de Israëlieten bij zijn aankomst in Jeruzalem - men ziet hem daar als een zonderling die zijn eigen einde probeert te bespoedigen - ervaart hij dan ook als uiterst kwetsend. Met grote regelmaat stelt hij zich het leven van de profeet voor wiens tocht hij nu, eeuwen later, overdoet. Zo ontstaat een geheel eigen versie van het bijbelverhaal, dat hoofdstuksgewijs wordt verteld en door het andere verhaal heenspeelt. Mozes wordt voorgesteld als een eigenzinnige en aantrekkelijke dertiger: ‘Hij was mooi, akkoord, maar eerder van het gereserveerde type dan dat van de playboy’. Hij raakt echter nogal ‘gestresst’ door de vele plichten en verantwoordelijkheden die aan het Egyptische hof op hem drukken. God heeft hem de opdracht gegeven om zijn volk uit Egypte te leiden, een taak waartoe hij zichzelf nauwelijks in staat acht, en tegelijkertijd laat de Farao merken, dat de aanwezigheid van Mozes en zijn volk in Egypte niet meer gemist kan worden. De joden zijn waardevolle krachten bij het uitvoeren van bouwkundige projecten. Mozes dient het hof met allerlei waardevolle adviezen, en is bovendien de minnaar van de seksueel zeer veeleisende prinses Ninéfertiti.

De weifelende natuur van Mozes kan hier niet tegenop, en op goed geluk trekt hij de woestijn in. Helaas kan hij niet aan zijn problemen ontsnappen: de stem van God blijft hem achtervolgen, en de meest aantrekkelijke vrouwen blijken het niet te kunnen halen bij de geneugten waaraan de prinses hem had gewend. Even onzeker als hij vertrokken was, keert Mozes terug bij zijn volk in Egypte, om het te begeleiden naar een toekomst vol vraagtekens.

Op vermakelijke wijze worden parallellen getrokken tussen de bijbelse en de eigentijdse vertegenwoordiger van het Hebreeuwse volk. Het reizen blijkt meer vragen dan antwoorden te geven, en slechts een tijdelijke verlichting te bieden voor de maatschappelijke en sociale verantwoordelijkheden. Via allerlei burleske wendingen kan de lezer de expeditie van Max volgen, en blijft bovendien op de hoogte van de verwikkelingen die tegelijkertijd in Parijs plaatsvinden. Tijd en ruimte worden in fascinerende beelden neergezet - Lanzmann maakte zelf de tocht van Mozes door de woestijn, dus hij weet waarover hij schrijft - actuele sociale en politieke verhoudingen in Israël bepalen mede de loop van het verhaal. Maar tegelijk relativeert Lanzmann een en ander op zijn eigen, ironische manier. Max bereikt het einde van zijn tocht - de berg Sinaï, waar Mozes de goddelijke geboden ontving - en hoort daar een stem die zijn naam roept. Het gewicht van zijn opdracht doet hem veronderstellen, dat Mozes hem hier zal toespreken, maar het gaat slechts om de belastinginspecteur Martel. De vertegenwoordiger van de wet heeft in Parijs nogal wat problemen gehad, onder meer veroorzaakt door een kortstondige affaire met de vrouw van Max, en heeft nu op zijn beurt een bedevaart - per kabelbaan - naar de Heilige Berg gemaakt. Het spreekt vanzelf, dat over de financiën van het makelaarsbedrijf niet meer gerept zal worden. Dat de gelukkige afloop is veroorzaakt door menselijke zwakheid, en niet door Gods hand, is iets wat aleen de lezer weet.

Overigens geldt de algemene zwakheid in de boeken van Lanzmann steeds het mannelijke geslacht. De vrouw domineert de schepping - dit gold al in de tijd van Mozes, en het schijnt nog altijd het geval te zijn. Zij wordt voorgesteld als een mooie, grote spin die onhandige dikke vliegen in haar web vangt. Een wat naïeve weerbarstigheid doet hen, die in wezen niet eens ontevreden zijn met hun lot, vluchtpogingen ondernemen die onherroepelijk stranden in een ander web. Mozes, die de seksuele tirannie van Ninéfertiti ontvlucht, trouwt na korte tijd met de dochter van Jetro. Hij is echter zo verwend door zijn vroegere minnares, dat zijn schoonvader zich algauw genoodzaakt ziet om ook zijn andere zeven dochters af en toe naar de tent van Mozes te sturen.

De mooie vrouwelijke gids Ruth, die Max en zijn vrienden op hun tocht begeleidt, blijkt een ideaal te zijn dat men beter niet met de handen der realiteit kan aanraken. Zij loodst de reizigers weliswaar veilig door het gevaarlijke grensgebied in de Sinaï-woestijn, maar brengt verder slechts rivaliteitsgevoelens teweeg. Als het Max, en later Simon lukt om nader met haar in contact te treden, doen Ruths kwaliteiten als minnares hen beiden terugverlangen naar hun eigen vrouw.

Helaas, de mannen van Lanzmann komen telkens weer van een koude kermis thuis.

De schrijver zelf lijkt het Beloofde Land tegenwoordig binnen de Franse Grenzen te zoeken - hij heeft zich daar nu definitief als schrijver gevestigd. Het reizen doet hij achter zijn bureau, en hij houdt zijn lichaam nog een beetje in vorm door dagelijks zo'n slordige vijftig kilometer te lopen. Op deze wandelingen wordt hij vaak vergezeld door zijn hond, die volgens Lanzmann behoort tot het ras van de Joodse Herder.

Anne Belbée: Une femme, Paris 1982, Le livre de poëzie
Jacques Lanzmann: Le septième ciel, Ed. Lattès, 1985 Ffr 70. Ook: Les Transsibériennes Latfont, 1980. La baleine blanche Laffont, 1981. Le lama bleu Lattès, 1983.