Bzzlletin. Jaargang 14

[p. 48]

Wim Platvoet
Franse literatuur
Het Palace van Claude Simon

Iemand keert terug naar de plaats (het boek) waar hij vijftien jaar eerder geweest is. Hij probeert zich te herinneren. Het boek (het lezen) is een onderzoek naar dat wat herinneren is: je herinnert je altijd iets: maar waar bevindt dat iets zich, welke vorm heeft het, hoe tastbaar is het, met welke emotie gaat het gepaard. De naamloze hoofdpersoon, toentertijd student, probeert zijn herinnering op gang te brengen door te kijken naar een gebouw, het palace. Terwijl hij eerst vanuit een café en later vanaf een bank buiten naar het gebouw kijkt, zich bewust zijnde van de situatie op dat moment in dat café en om die bank, herinnert hij zich enkele voorvallen die vijftien jaar eerder gedurende enkele dagen hebben plaatsgevonden, voorvallen die in vijf gedeelten die tezamen het boek vormen worden beschreven.

Hoewel het nergens genoemd wordt nemen we, vanuit onze algemene kennis van dat wat we Geschiedenis noemen, aan dat die voorvallen plaatsgevonden hebben in die Historische Gebeurtenis die bekend staat als de Spaanse Burgeroorlog. De student, waarschijnlijk een Fransman (waarvoor Claude Simon zelf model heeft gestaan: in 1936 heeft hij als tweeëntwintigjarige aan de Spaanse Burgeroorlog deelgenomen), is opgenomen in een groep van vijf mannen: een Amerikaan, een Italiaan, hijzelf en twee mannen waarvan de nationaliteit niet genoemd wordt, Spanjaarden dus, en die aangeduid worden als ‘de schoolmeester’ en als ‘de kale, de geüniformeerde’. De vijf gedeelten kiezen ieder een andere invalshoek. In het eerste gedeelte wordt geprobeerd de collektieve herinnering die Geschiedenis wordt te beschrijven aan de hand van voorwerpen waarin die Geschiedenis geobjectiveerd is: een tafel, een gebouw, een spoorweg, een stad. In het tweede gedeelte vertelt de Italiaan aan de student het verhaal van een handeling, een moorde die hij enkele jaren eerder gepleegd heeft. In het derde gedeelte wordt de uitvaart beschreven van een vermoord leider: hoe de stoet langs een balkon van het palace trekt waarop de vijf mannen staan. In het vierde gedeelte wordt een nacht beschreven die de student doorbrengt in een hotel, een nacht waarin hij alleen is en zich afvraagt waar hij mee bezig is. In het vijfde gedeelte is de student, voortdurend hollend, op zoek naar de Amerikaan.

Als je het boek uit hebt is het niet duidelijk of de man die eens student was heeft gevonden waar hij naar op zoek is. Verschillende malen stelt hij zich de vraag: maar hoe was het? en die vraag wordt niet beantwoord. Dat wat hij zich herinnert wordt uitvoerig beschreven, maar iedere zingeving die buiten die beschrijving ligt is afwezig. De beschrijving zelf is de zin, of liever: het beschrijven zelf. Claude Simon structureert de herinnering in lange, ingewikkelde, woordrijke, associatieve, zichzelf voortbrengende ketens van zinnen, zinnen die pagina's lang doorgaan, die zichzelf onderbreken, die hun bijzinnen tussen haakjes zetten; sommige van deze bijzinnen duren bladzijden lang en bevatten zelf weer vele bijzinnen; hierin heeft Claude Simon veeleer de associatieve, vele zijsprongen makende vorm van de herinnering willen uitdrukken; die vorm bevat uiteraard een inhoud, concrete herinneringen, maar de vraag die opkomt, die het boek oproept, is of die concrete herinneringen er wel toe doen. Het boek drukt hierdoor uit dat de gebeurtenissen waaraan de student heeft deelgenomen geen zin hebben gehad. Uiteraard wordt dit ook expliciet door Claude Simon in de herinnering van de student via beweringen, typeringen en aanduidingen aangegeven, maar deze reflectieve formuleringen zijn toch ondergeschikt aan de structuur van het boek.

Het is niet eenvoudig door te dringen in de opbouw van het boek. De afzonderlijke zinnen zijn niet onmiddellijk, in één oogopslag, te overzien. Je moet eerst het geheel gelezen hebben voordat je de afzonderlijke delen kunt plaatsen en dit geldt voor ieder geheel dat het boek bevat: zowel voor het boek zelf, alsook voor de vijf afzonderlijke gedeelten, alsook voor de zinnen binnen die gedeelten. Een lineaire lezing is onmogelijk. Bij de lange zinnen moet je eerst zoeken naar de structuur van de zin en naar de bewering die de zin doet, de inhoud van de zin in zijn geheel; pas daarna kun je de afzonderlijke gedeelten van die zin plaatsen in dat geheel. Het lezen wordt zo bijna een technische bezigheid (wat het altijd is, maar bij dit boek moet je die technische bezigheid, bijna als een kind, bewust voltrekken); zoals de beschrijvingen zelf vaak een technisch, een afstandelijk, onpersoonlijk, gedetailleerd karakter hebben.

Claude Simon. Foto: Claude Bonniaud.

Waarin laat een gebeurtenis, een handeling, een geschiedenis, de geschiedenis zich met woorden vangen: dat is de vraag die Claude Simon, die de man die eens student was, zich stelt. Of: is er wel sprake van zoiets als een geschiedenis, een geschiedenis waar je aan deelgenomen hebt, met een eenduidig karakter, een zin? Belangrijk is dat de Spaanse Burgeroorlog wordt beschreven vanuit het perspectief van iemand die een buitenstaander is: de deelnemers zelf, de Spanjaarden, worden niet aan het woord gelaten (de enige die echt het woord neemt is een Italiaan), zoals dit wel het geval is in De korte zomer van de anarchie van Hans Magnus Enzensberger, zelf weliswaar een buitenstaander. De student ergert zich zelfs aan het klimaat, aan het voedsel, aan de stank; en, wat belangijker is, hij ergert zich ook aan de mannen die deelnemen aan de Spaanse Burgeroorlog; deze mannen hebben slechts één kenmerk: ze dragen een wapen, en zonder dat wapen zijn ze niets. Ze zijn ‘gelijk (zou hij later denken) aan kapotgemaakte wapens: (...), nog in staat te schieten, maar het doet er niet toe waarheen: alleen maar te schieten.’, en vijftien jaar later ziet hij

[p. 49]

alleen maar mannen ‘bij wie men iets essentieels geamputeerd heeft, iets dat geen enkele man zou kunnen verdragen ervan beroofd te zijn: de wapens.’

De poging van de student om zich, buiten zichzelf om, buiten zijn eigen leven om, te betrekken bij de Geschiedenis is mislukt, toen, en in zijn herinnering is er helemaal niets meer van een zin, een betekenis overgebleven. De twee andere buitenstaanders, de Italiaan en de Amerikaan, stellen zich die vraag niet. De Amerikaan verricht zijn heroïsche arbeid, evenals de Italiaan. De student hoort de Italiaan aan, in het tweede gedeelte, en in het laatste gedeelte loopt hij als een idioot de Amerikaan te zoeken, achter zichzelf aanhollend, de Amerikaan die alweer naar het front vertrokken is.

Het eerste gedeelte vraagt zich af: is geschiedenis ‘toen’, of is geschiedenis ‘dit’. Als het ‘toen’ is, dan kent dat toen geen beweging, niet dat wat je je voorstelt bij geschiedenis. De openingsalinea van een halve pagina beschrijft zo letterlijk mogelijk het neerstrijken van een duif op de balustrade van het balkon, maar dat neerstrijken, dat komen aanvliegen wordt geconcludeerd, niet waargenomen. De beweging wordt‘onmiddellijk gestold’, de duif lijkt ‘reusachtig groot’, ‘merkwaardig zwaar (als een porseleinen duif, dacht hij)’: zoals de Historische Gebeurtenis reusachtig groot lijkt en merkwaardig zwaar, maar tegelijkertijd niet echt is, alle kleine bewegingen niet waargenomen worden. Er is geen tijd, geen verleden, geen heden, geen toekomst. Daarom gaat Claude Simon, nog op de eerste bladzijde, over op het ‘dit’ en wordt in het eerste gedeelte de inventarisatie van de herinnering geïntroduceerd: het palace, het vertrek in het palace, de meubels in dat vertrek, de mensen die zich in dat vertrek bevinden. Hij bevindt zich in een café, vijftien jaar later, en denkt via deze voorwerpen en mensen terug aan het gebeuren waaraan hij toen deelnam, aan de dag dat hij met zijn kameraden van toen zat in dat vertrek. Zijn herinnering wordt niet alleen opgang gebracht door de voorwerpen, ook de geschiedenis zelf wordt beschreven vanuit die voorwerpen, alsof ze alleen daarin aanwezig zijn. In de tafel ziet hij de eetzaal uit een school, een klooster, een asiel, voelt hij de wrijvingen van de vaatdoeken, ruikt hij de geuren van al het eten dat er op gelegen heeft; in de plattegrond van de stad, in de namen van de straten (eerder dan in de stad zelf) leest hij haar geschiedenis. Maar dan ziet hij jaren later ook zichzelf ‘op verzoek van de herinnering (en zelfs zonder dat verzoek: plotseling binnendringend zonder er toe uitgenodigd te zijn (...)) eindeloos herhalend datzelfde stukje leven, hinderlijk, onuitstaanbaar, zich op dringend, zich met geweld indringend’. Het gebouw, de voorwerpen, de stad - de Geschiedenis, maken hem niet onrustig. Wat hem onrustig maakt zijn de herinneringsbeelden waarin hij zelf voorkomt en zichzelf niet begrijpt: ‘kon hij dus zichzelf zien meteen enigszins geprikkelde verbazing, ongelovigheid, denkend: Dat, ik? Dat?, terwijl hij naar de microscopische, ontstelde dubbelganger van zichzelf keek.’

De werkelijkheid die hij vijftien jaar later ziet is van karton, doods, nabootsing (het eten, de kelner in het café: ‘gelijk aan een dode’, de hoer in het café met ‘het beschilderde gelaat’ in ‘de fonkelende weduwenjapon.’), en de omgeving is precies hetzelfde als vijftien jaar eerder: geur, dampen, plein, oleanders, palmen, duiven, het palace: alles is, in de ogen van de exstudent, hetzelfde gebleven. Zelfs de student zelf, die vijftien jaar later toch geen student meer is, is niet veranderd; in ieder geval wordt niets meegedeeld over zijn leven in en na die vijftien jaar. Hij probeert zich iets van vijftien jaar geleden te herinneren, onaangeroerd door de tussenliggende vijftien jaar, althans: niet expliciet. Impliciet lijkt hij geleerd te hebben dat zijn opwelling om in de Spaanse Burgeroorlog deel te gaan nemen aan de Geschiedenis volkomen zinloos is geweest: dit is een van de inzichten die het boek uitdrukt.

Maar ook voor de Spanjaarden zelf heeft het, denkt de student, geen zin gehad: ‘dat waarom noch zij, noch de kelner zich nu meer bekommerden dan men zich om een droom bekommert die te hevig, te ver, te opzienbarend is om aan de werkelijkheid ervan te kunnen geloven, zich hem anders te herinneren dan als een absoluut ongelooflijk avontuur dat je overkomen is terwijl je sliep.’

Hij vraagt zich ook af of zijn kameraden van toen wel werkelijk bestaan hebben; of het geweld wel bestaan heeft, of het niet eerder ‘een concentratie, een verdichting ervan: de idee zelf van geweld, zoals die uitgaat van vernielde kanonnen’ is. Mensen, menselijke handelingen lijken niet te bestaan, om maar niet te spreken van motieven. In het boek komen ze niet voor. Er bestaan, als je nadenkt over de Geschiedenis, alleen voorwerpen en ideeën waaraan je iets af kunt lezen over mensen. Dat vertelt het eerste gedeelte, getiteld ‘Inventarisatie’, ons.

In het tweede gedeelte wordt een tegenovergestelde invalshoek gekozen: een handeling, verteld door de Italiaan, die die handeling enkele jaren eerder verricht heeft: een moord. Waarschijnlijk een politieke moord, maar ook hier ontbreekt ieder motief: ‘misschien omdat hij voorbij de ergernis en de woede was, omdat de ergernis hem jaren daarvoor (zo lang geleden dat het geen ergernis of woede meer was) eens en voor altijd had gegrepen, aangevallen had, en vanaf dat moment alles opgelost was - zoals anderen alles oplossen uitgaande van de idee van de verlossing, het eeuwig heil, of de organieke wetten -’. Het gaat veeleer om die handeling zelf en om de gedachten en emoties tijdens die handeling, technisch betrokken op die handeling. Ook bij de indringende handeling is ‘de tijd gemaakt van een opeenvolging van gestolde fragmenten’, die ‘de illusie van beweging’ opwekt.

Alles, ook de daad (de moord) draagt ‘in zeker opzicht een soort abstract karakter, bestond voor hem in de staat van aanvaard begrip - aangenaam of onaangenaam -, zonder werkelijke realiteit’. ‘Dat wat er werkelijk gebeurde was niet zichtbaar’. De gebeurtenis die verteld wordt neemt slechts enkele minuten in beslag; de tijd om het te vertellen is aanzienlijk langer en hierdoor krijg je alleen maar het gevoel dat niet alles verteld wordt dat verteld kan worden. Verteld wordt dat wat door de Italiaan heengaat tijdens de gebeurtenis, vluchtig, en wat hij zich vooral later, in het vertellen, bewust wordt, uitdrukt, herinnert; en verteld wordt, in uitvoerige zinnen, dat wat hij ziet, de situatie, de mensen. De gebeurtenis zelf, hoe sensationeel ook, verdwijnt naar de achtergrond; je vraagt je af waar het nu precies over gaat, of het niet beter is de essentie in een paar zinnen te vertellen. Waarom al die concrete beelden die geen enkele functie lijken te hebben, die er alleen maar toe dienen om verteld te worden. Je krijgt de behoefte het snel te lezen; tijdens het lezen dringt de noodzaak zich aan je op het te herlezen; het verhaal is op een ingewikkelde en toch simpele manier gestructureerd, met vele haakjes en tussenzinnen als: ‘vertelde de man’, ‘hoorde de student’; je krijgt de behoefte in ieder geval ook de structuur voor ogen te willen hebben, zoals je langzamerhand, levend in een stad, de structuur van die stad in je hoofd krijgt en je je eigen bewegingen door die stad bijna blindelings kunt voltrekken: zo wil je dit gedeelte herlezen om de inhoud te vergeten en de vertelstructuur te onthouden, alles wat relevant is bij het vertellen van een verhaal; uiteindelijk wordt slechts verslag gedaan van het vertellen van een verhaal en van dat wat er bij dat vertellen gebeurt, wat diegene denkt aan wie het verhaal verteld wordt. Ook de situatie waarin verteld wordt is belangrijk, het verhaal wordt eerst in een trein verteld en daarna in een taxi, en vooral de taxi beweegt zich in een duizelingwekkend tempo door de stad alsof het verhaal, dat lang duurt, dat veel tijd vraagt om het te lezen, versneld moet worden, in een versneld tempo afgedraaid moet worden. Je vraagt je af: hoe vaak heeft de Italiaan het verhaal verteld, tegen wie, hoe vaak tegen dezelfde persoon; waarom is het gemakkelijker om twee of meer keer hetzelfde verhaal te lezen dan om twee of meer keer precies hetzelfde verhaal te horen. Bij het echte vertellen stellen we vragen; alleen in het begin stelt de student een vraag, maar de Italiaan wil geen vragen. Het is geen gesprek, het heeft in alle opzichten de structuur van een geschreven tekst, een structuur die zich zeer sterk aan je opdringt als slechts de structuur van een geschreven tekst en die toch de structuur van de handeling is, de structuur ook van dat wat omgaat in de handelende persoon.

In het derde gedeelte wordt beschreven hoe de vijf een begrafenisstoet voorbij zien trekken en geven zij hun commentaar op de moord die begaan is en op de vermoorde persoon die daar voorbijgedragen wordt. De begrafenisstoet staat op zich, kent ‘geen enkel zich er buiten bevindend, er niet bijbehorend doel’, lijkt stil te staan: ‘men had hem op geen enkel moment werkelijk vooruit zien komen: het was meer alsof een reeks niet bewegende opnamen elkaar opgevolgd waren’. Hij denkt

[p. 50]

er vijftien jaar later aan terug, zittend aan dezelfde straat, constaterend, alweer, dat er weinig veranderd is, dat alles zelfs levenloos is, evenals hijzelf ‘op zijn bank misschien ook als een doodgewone hoop botten: dus misschien hadden ze hem daar achtergelaten, vergeten, langzaam uitdrogend, en vervolgens viel zijn vlees stukje bij beetje tot stof zonder dat iemand er iets van merkte’.

Je vraagt je af waarom deze uitvaart beschreven wordt, het lijkt zinloos te zijn, en met de student denk je: ‘Maar hoe was het, hoe was het? Ongetwijfeld was er iets dat hij niet had weten te zien, dat hem ontgaan was, en misschien zou hij zich dan toegang kunnen verschaffen, zijn intrek nemen, zich op bedrieglijke wijze een plaats toeëigenen in die tangentiële, eetbare en optimistische afgeleide functie van metafysica die Geschiedenis gedoopt is, dank zij welke het als men er gebruik van wist te maken naar het schijnt mogelijk was zichzelf op een zoal niet aangename of coherente dan toch tenminste bevredigende wijze af te leiden’, en precies dat lukt niet. Het gaat volledig, letterlijk, langs hem heen. Hij kan het waarnemen vanaf zijn balkon, beschrijven in beeldende zinnen die echter iets steriels houden waardoor de revolutie, zijn aandeel daarin, niet tot leven komt maar veeleer ten grave gedragen wordt.

In het vierde gedeelte, ‘In de nacht’, is de student overgeleverd aan zichzelf, kan hij zijn draai niet vinden, haat hij de hitte, ziet hij een vrouw achter een raam met wie hij niet in contact komt, zoals hij met niemand contact heeft, beschrijft hij uitvoerig zoiets willekeurigs en zinloos als de afbeelding op een sigarenkoker, bladzijden lang, maar ‘nu was hij het in zijn geheel gaan lezen, met aandacht, systematisch - alles bij elkaar genomen was dat toch beter dan de krant’, ‘in elk geval (dacht hij terwijl hij de koker weer neerlegde) had het hem een hele tijd bezig gehouden, tijd waarin hij tenminste het bestaan van de krant en de vette koppen vergeten had’. De krant, die ook over de gebeurtenissen bericht, heeft hem sowieso niets zinnigs te vertellen, terwijl toch alle kranten gekocht worden, want waarin zou je anders over gebeurtenissen waar je niet aan deelneemt moeten lezen.

De vrouw ziet hij slechts een fractie van een seconde. ‘Maar hoe was het, hoe was het’, vraagt hij zich vol pijn weer af: hij kan haar verschijning exact beschrijven maar met die beschrijving dringt zich alleen maar de zinloosheid ervan aan je op: hij wil haar niet beschrijven, hij wil met haar slapen. Die vraag kan hij zich niet stellen. In beschrijvingen die preciezer zijn dan in welke krant dan ook mogelijk is verliest Claude Simon zich in zijn woordenrijkdom: niet omdat de zin op een andere wijze wel beschreven zou kunnen worden maar omdat dat waarnaar de student op zoek is met woorden alleen op deze wijze beschreven kan worden: in een zinloze woordenrijkdom. De woordenstroom over de gebeurtenissen op de wereld die via kranten op ons afkomt, gebeurtenissen waarbij wij ons niet meer werkelijk, niet meer concreet, niet met ons lichaam, niet met onze zintuigen, niet met onze emoties, niet met ons verstand kunnen betrekken, wordt zo geradicaliseerd dat zij zich tegen zichzelf keert. Dat wat voor de krant geldt, geldt ook voor dit boek; het verschil is alleen, en dat is doorslaggevend, dat dit boek dat thematiseert, uitdrukt, in zijn onvermijdelijkheid.

In dit gedeelte, zoals in het hele boek, staan fragmenten die treffend de sfeer aangeven waarin de student zich bevindt, die zijn emotie treffend uitdrukken; deze fragementen zijn geschreven ineen taal die je niet meesleept maar die je aandachtigen zorgvuldig moet lezen, die je steeds opnieuw moet lezen als je die specifieke emotie wilt ervaren omdat die daarin uitgedrukt wordt.

De titel van het vijfde en laatste gedeelte ‘Het bureau voor gevonden voorwerpen’ geeft, zoals de andere titels, het thema, het programma aan: de geschiedenis, de herinnering is een gevonden voorwerp, een voorwerp waarvan je de geschiedenis in het geheel niet kent.

In dit gedeelte holt de student voortdurend heen en weer: eerst zoekt hij in het hotel als een wanhopige de Amerikaan, vervolgens holt hij naar het palace, wordt niet toegelaten, rent toch naar binnen, trappen op en af, vraagt toelatingspapieren, zoekt weer de Amerikaan, vraagt naar hem aan de schoolmeester, de kale, de Italiaan. Het hele gedeelte drukt uit dat de student overal buiten staat; hij staat zelfs buiten zichzelf, zijn lichaam en geest treden uit elkaar, hij beweegt zich zonder dat hij het zelf weet, praat buiten zichzelf om; zelfs de menigte op straat neemt hij op die wijze waar: ‘de menigte die plotseling weer te voorschijn gekomen, verstoffelijkt scheen te zijn’; de duif wordt nu helemaal ontkend: ‘deze keer scheen hij zich te materialiseren uit de lucht zelf’. De student zit op de bank, denkt terug aan vijftien jaar eerder, vraagt zich af: ‘Ik zou het toch moeten beginnen te weten, ik zou het me toch eens en vooral moeten herinneren.’ Het slot van het boek is duidelijk en onvermijdelijk: gebaard wordt ‘een of ander klein groot-hoofdig monster, niet levensvatbaar en gedegenereerd - en aan het eind wordt alles onbeweeglijk, valt weer neer, en zij blijft daar, uitgeput terneer liggend, stervend, zonder hoop dat het ooit op zal houden, leeglopend in een uiterst geringe, onophoudelijke en vergeefse bloeding’; het laatste woord van het boek is: ‘kinderdoodkistjes’.

Claude Simon is teleurgesteld over de Spaanse Burgeroorlog, over een dergelijke vorm van verzet; niet zozeer omdat de Spaanse fascisten gewonnen hebben, maar vanuit het republikeinse en anarchistische verzet zelf, als middel: de burgeroorlog is ‘iets dat zij (de menigte) zelf als het ware had afgescheiden: een epidemie, een van die schrikwekkende, moorddadige, walgelijke ziekten die erfelijk het deel van de armen zijn, als hoofdzeer, haaruitval of verstopte wc's, en die nu, dom, woedend en blind, aan het doden was hier en daar in de stad’.

Het paradoxale is dat de herinnering, zoals die in dit boek geschreven is, op een levendige en gecompliceerde wijze is geschreven, terwijl datgene waarde herinnering op betrokken is niets dan dood, niets dan onbeweeglijkheid is: het hele boek is doortrokken van beelden die verwijzen naar de dood, het levenloze.

In een artikel over de nouveau roman, waarvan hij Claude Simon de belangrijkste vertegenwoordiger noemt, schrijft Wolfgang Koeppen: ‘Al lang is de roman niet alleen op zoek naar de verloren tijd, hij zoekt het verloren, wellicht nooit te vinden ik.’

In Het Palace radicaliseert Claude Simon die zoektocht: achtereenvolgens laat hij de ex-student zichzelf zoeken in voorwerpen, in een extreme handeling, in de politieke gebeurtenissen ter plaatse, in zijn kamer 's nachts alleen en tot slot in een ander.

Hij vindt zijn ik noch in voorwerpen, personen of gebeurtenissen buiten zichzelf, noch direct in zichzelf; het is veeleer het zoeken zelf waarin niet alleen de ik, maar ook de dingen, de gebeurtenissen en de anderen gevonden worden.

Claude Simon: Le Palace. Edition de Minuit, 1962.

De citaten komen uit de Nederlandse vertaling, van Jean A. Schalekamp, in 1965 uitgebracht door Meulenhoff, Amsterdam en in herdruk n.a.v. de Nobelprijstoekenning aan Simon verschenen november 1985.