Bzzlletin. Jaargang 14

[p. 12]

Karel van het Reve
Vaders en zonen

In de zomer van 1860 zat Toergenjew op het eiland Wight, in het plaatsje Ventor, in een huis dat Rock Cottage heette. Hij was eigenlijk uitgenodigd om te logeren bij Alexander Herzen, die in Bournemouth aan de Engelse zuidkust een villa had gehuurd, maar Toergenjew, zoals hij aan een vriendin schreef, had geen zin in Herzens ‘lawaai’. Hij wilde liever op zichzelf zijn. Aan een andere vriendin schreef hij op 18 augustus, dat hij ‘een beetje aan het werk’ was, en aan ‘een lang verhaal’ was begonnen. Dat verhaal was Vaders en zonen. In september lag het werk weer stil. Hij schreef toen uit Parijs aan zijn vriend Fet, dat hij geen literair werk onder handen had, en dat het tijd werd dat hij zich uit de literatuur terugtrok. Bij Toergenjew zijn zulke uitlatingen niet ongewoon. Hij vertelde vaak aan vrienden en kennissen dat hij niets schreef en ook niet van plan was ooit weer iets te schrijven. Hij was in september 1860 druk in de weer met het maken van afschriften van een ‘project’ om de bevolking van Rusland lezen en schrijven te leren en het sturen van die afschriften, met begeleidende brieven, aan kennissen en vrienden.

Maar eind september was hij weer aan het werk. Hij dacht tegen de lente klaar te zijn en dan het nieuwe boek zelf naar Rusland te brengen. Half oktober meldde hij dat het boek ‘tot in bijzonderheden’ gereed was. Bij Toergenjew wilde dat zeggen dat hij het hele boek ‘bedacht’ had en het alleen nog maar op hoefde te schrijven. Het werk werd enige weken onderbroken omdat in de woning die hij gehuurd had - Rue de Rivoli 210 - zijn werkkamer vreselijk stonk, een ongemak dat na enige tijd door de huisbaas verholpen werd. In november meldde hij dat het werk moeizaam vorderde. ‘Ik ben eindelijk serieus aan mijn nieuwe verhaal bezig, dat Aan de vooravond in omvang zal overtreffen. Ik hoop dat het meer succes heeft. Maar dat is overigens “in de urn des lots” zoals een studiegenoot van me placht te zeggen.’ Op 19 december schreef Toergenjew aan Katkow, voor wiens tijdschrift Vaders en zonen bestemd was, dat het verhaal voor een derde klaar was en dat het tien tot elf vel druks zou beslaan.

Af en toe kom je in zijn brieven van die winter stukjes Vaders en zonen tegen. ‘Laatst was hier de mensenhater Oespenski (Nikolaj) op doorreis. Hij heeft bij me gegeten. En hij achtte het zijn plicht zich misprijzend over Poesjkin uit te laten en hij beweerde dat Poesjkin in al zijn gedichten steeds maar riep “ten strijde, ten strijde voor het heilige Rusland.”’ Die bewering over Poesjkin doet in het boek Bazarow.

In maart 1861 schreef Toergenjew aan Tolstoj dat de roman halverwege was blijven steken en dat hij hem in Rusland dacht af te maken. Die zomer, op zijn landgoed in Rusland, kwam het boek inderdaad klaar. Eén manuscript nam Toergenjew mee terug naar Parijs, waar het nog steeds is, in de Bibliothèque nationale. Het andere handschrift ging naar Katkow, met de duidelijke instructie dat Katkow het boek eerst aan Annenkow moest laten lezen. Annenkow kon dan suggesties voor veranderingen aan Toergenjew doen, en pas als Toergenjew in Parijs op die suggesties had gereageerd mocht Katkow gaan drukken.

Met die suggesties viel het nogal mee. Als je het ‘Parijse handschrift’, waar Annenkow geen invloed op heeft gehad, vergelijkt met de tekst zoals die in de Russische bode werd afgedrukt, dan is er niet veel verschil. Op één plaats heeft Toergenjew op aanraden van Annenkow een hele passage geschrapt. Dat is in het tiende hoofdstuk. Pawel Petrowitsj geeft daar de opvattingen van Bazarow weer als ‘alles op de wereld is onzin: de wetenschap is onzin, de kunst is onzin, de maatschappelijke orde is onzin, zelfs de kritiek daarop is onzin, het volk deugt voor geen cent, Palmerston is een ezel, Cavour is een idioot.’ Annenkow vond dat allemaal te actueel. Het leek hem te veel een citaat uit het linkse tijdschrift De tijdgenoot. Maar de andere lezers van het handschrift waren niet tevreden: gravin Lambert, het echtpaar Tjoettsjew-de Doodt, en anderen. Ook redacteur Katkow van de Russische bode was niet zo geestdriftig. Hij zat een beetje met het boek in zijn maag. Hij schijnt gevonden te hebben dat Bazarow te ‘aardig’ was beschreven. De opvattingen van deze linkse rebel waren verwerpelijk, en daarom had Katkow liever gehad dat zijn persoon onsympathieker geweest was. De brieven die hij hierover aan Toergenjew schreef zijn verloren gegaan. De brieven van Toergenjew aan Katkow zijn bewaard gebleven. Hij verzekert Katkow daarin dat het boek niet als een verheerlijking van Bazarow bedoeld is, dat hij bezig is veranderingen aan te brengen en dat Katkow vooral met drukken moet wachten tot hij die veranderingen ontvangen heeft, dat hij het bijna met alle aanmerkingen van Katkow eens is, en of Katkow hem duizend roebel voorschot wil sturen, en of hij vooral de hele roman in één nummer wil afdrukken.

I.S. Toergenjew (1856)

Katkow deed wat Toergenjew wilde en in maart 1862 stond het hele boek in de Russische bode. In Rusland stak nu een ware storm op. Iedereen was boos op Toergenjew. Men verweet hem twee dingen: hij had Bazarow te gunstig voorgesteld en de gebroeders Kirsanow te ongunstig. Dat was het verwijt van ‘rechts’. ‘Links’ verweet hem het omgekeerde: hij had Bazarow belasterd en de Kirsanows opgehemeld. Prosper Mérimée schreef in zijn inleiding bij de Franse uitgave van 1863: beide generaties meenden dat het portret van de ander goed leek, maar hun eigen portret vonden ze een karikatuur.

Toergenjew verdedigde zich zo goed hij kon, dat wil zeggen hij probeerde iedereen een beetje gelijk te geven. Hij was niet iemand die zijn medemensen zei waar het op stond. Hij wist trouwens meestal niet waar het op stond. Nu legde hij aan de mensen van ‘links’ uit dat hij juist grote sympathie voor Bazarow had en het in bijna alles met hem eens was. En dat hij de landadel had willen aanvallen juist door een beeld te geven

[p. 13]

van zijn beste vertegenwoordigers. De boekuitgave van 1862 voorzag hij van een opdracht aan de nagedachtenis van zijn vriend Belinski, de afgod der linkse intelligentsia. In latere uitgaven had hij de goede smaak die opdracht weer te schrappen. Aan ‘rechts’ legde hij uit dat het helemaal zijn bedoeling niet was geweest revolutie te prediken of de ideeën te verkondigen van de linkse Tijdgenoot.

Met de aanvallen van ‘rechts’ viel het overigens wel mee. Het waren meer aanvallen op Bazarow dan op Toergenjew. En verheugend voor Toergenjew was verder, dat enkele literatoren het boek positief beoordeelden. Dostojewski bijvoorbeeld was geestdriftig, de dichter Majkow ook. Van de critici kozen Pisarew (‘links’) en Strachow (‘rechts’) partij voor Toergenjew. Alexander Herzen was niet helemaal afwijzend. De dichter Tjoettsjew (niet te verwarren met de man van het echtpaar Tjoettsjew-de Doodt) vond het een prachtig boek. De roman verscheen na 1862 nog vijf keer onder redactie van de auteur: in 1865, 1869, 1874, 1880 en 1883.

Er bestaat over dit boek een aantal hardnekkige misverstanden. Bijvoorbeeld het misverstand dat Toergenjew een, of ‘het’, generatieconflict heeft beschreven. Men denkt vaak dat de mensheid uit ‘generaties’ bestaat, die er verschillende opvattingen op na houden. Dat is maar zeer gedeeltelijk waar. Ten eerste zijn er per eeuw eigenlijk evenveel generaties als er jaren of dagen of zelfs uren in die eeuw zijn. Natuurlijk, de gedachten die in de mode zijn, veranderen - hoewel er geen eeuw is waarin de gedachten zo langzaam veranderen als in de twintigste. Men denke aan Marx en Freud, die in 1920 even hoog genoteerd staan als in 1990. Zoiets is in de negentiende eeuw ondenkbaar. Tussen de theorieën die men in 1820 aanhing en de theorieën die men in 1890 aanhing gaapt een afgrond. Maar het is niet zo dat twintigjarigen opvattingen hebben die bij hun ‘generatie’ horen in die zin, dat je die opvattingen nog bij hen terugvindt als ze zestig zijn. Als dat waar was zou iedere volgende generatie radicaler en losbandiger zijn dan de vorige. In werkelijkheid is het eerder zo dat mensen van veertig, vijftig jaar klagen over het gebrek aan degelijkheid en idealisme van de twintigjarigen, terwijl de twintigjarigen geneigd zijn de veertigjarigen voor conservatieve oude zakken te houden. De leuze ‘wie de jeugd heeft, heeft de toekomst’ berust op een misverstand: wie de jeugd heeft, heeft de jeugd - een betrekkelijk kleine bevolkingsgroep die snel van het toneel verdwijnt.

Je kunt een conflict tussen een veertigjarige en een twintigjarige wel een ‘generatieconflict’ noemen, maar je moet dan wel inzien dat ongeveer datzelfde conflict zich zal voordoen wanneer die twintigjarige zelf veertig is en moeilijkheden krijgt met de twintigjarigen van dan.

Een ander misverstand is dat Toergenjew in Bazarow een bepaald ‘type’ geschetst, uitgebeeld, vastgelegd, geschilderd, beschreven heeft. Dat misverstand hangt samen met een zeer hardnekkige opvatting van de Russische negentiende eeuw, de opvatting dat een roman tot taak heeft bepaalde belangrijke in de maatschappij optredende ‘typen’ te beschrijven. Het grootste ongeluk dat een schrijver kon treffen was dat de held van zijn roman zomaar iemand was en geen vertegenwoordiger van een belangrijke groep mensen. De grootste lof die men een schrijver kon toezwaaien was, dat hij er in geslaagd was het ‘type’ van de moderne intellectueel goed te treffen. Die opvatting bestond denk ik in West-Europa ook wel - Rusland heeft heel weinig eigen theorieën voortgebracht, ik zou er tenminste geen enkele kunnen noemen - maar die opvatting werd daar niet door iedereen met zoveel trouwhartigheid aangehangen. Ik geloof bijvoorbeeld niet dat bij het verschijnen van de Max Havelaar veel critici of veel lezers zich hebben afgevraagd of de auteur er wel in geslaagd was het ‘type’ van de moderne Indische ambtenaar juist weer te geven. Je krijgt de indruk dat de meeste lezers wel begrepen dat er maar één Indische ambtenaar was die op Max Havelaar leek, en dat was Eduard Douwes Dekker, laatstelijk assistent-resident te Rangkas-Betong. Maar in Rusland gelooft de gemiddelde lezer en de gemiddelde literatuurhistoricus tot op deze dag dat Poesjkins Onegin en Tatjana, Lermontows Petsjorin, Toergenjews Roedin ‘typen’ zijn, vertegenwoordigers van bepaalde volksgroepen, mensen met een combinatie van eigenschappen die men in die groep vaak aan kon treffen.

Dat wil zeggen bij het verschijnen van die boeken vond kritiek en publiek vaak dat die romanfiguren dat ‘type’ niet juist weergaven. Maar hoe beroemder zo'n boek werd, hoe meer was men geneigd achteraf te zeggen dat de grote schrijver, zoals een groot schrijver betaamt, er in geslaagd was het ‘type’ juist weer te geven.

Niemand heeft ooit ook maar een poging gedaan om die bewering met enig argument te staven. Niemand is bijvoorbeeld ooit met enige echt bestaan hebbende persoon aan komen dragen die op Onegin leek, of op Tatjana. Wat Bazarow betreft is het interessant dat er in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw niemand van de echt bestaande Russen (voor zover we die kennen uit brieven, biografieën, dagboeken, memoires) ook maar in de verte op Bazarow lijkt: Bazarow is even uniek als Havelaar.

Hij verwoordt niet de denkbeelden van enige bestaande groep. Dat wil zeggen hij geeft enigszins de negatieve denkbeelden weer van de ‘radicalen’ van 1850-1860: weg met de tsaar, weg met de regering, weg met de kerk, weg met het liberalisme, weg met de religie. Maar dat was maar de helft van wat de ‘linkse jongeren’ van die tijd geloofden. Zij geloofden dat er niets mooiers was dan ijveren voor het heil des volks en daar je hele leven aan wijden. Ze geloofden dat ‘het volk’, inzonderheid het Russische volk, allerlei zeer fraaie eigenschappen had, die mee zouden werken tot het ontstaan van een maatschappij zonder onderdrukking, armoede, corruptie, onrecht, censuur. Maar in dat soort dingen geloofde Bazarow helemaal niet. Hij voelde er niets voor zich uit de naad te werken voor ‘het volk’. Pawel Petrowitsj gelooft veel meer in het Russische volk dan Bazarow. En het woord ‘nihilist’ past eigenlijk helemaal niet op de radicale Russische jeugd van die tijd.

Toergenjew, tekening van Ludwig Pietsch.

In het algemeen laat zich trouwens geloof ik zeggen, dat ‘zonen geloviger zijn dan ‘vaders’. Het ‘nihilisme’ dat Bazarow verkondigt zou eigenlijk beter gepast hebben bij Pawel Petrowitsj: verachting voor de bestaande maatschappelijke orde, en verachting voor de theorieën die menen dat op de puinhopen van de oude orde een nieuwe, veel betere orde zou ontstaan en dat het de moeite waard was je daar voor in te zetten. In onze tijd heb je dat ook. De gemiddelde dertigjarige Nederlandse journalist of televisiemedewerker gelooft innig dat Reagan en Lubbers schurken zijn die zo gauw mogelijk een derde wereldoorlog willen ontketenen, maar niet alvorens zij een eind hebben gemaakt aan alle sociale voorzieningen in respectievelijk de Verenigde Staten en Nederland. Velen hunner zijn ervan overtuigd dat het afbreken van de Stopera in Amsterdam en op het vrijgekomen terrein kweken van alternatieve kruiden zegenrijk zou zijn voor de stad, voor het land, ja voor de hele EEG. Nog niet lang geleden geloofden zij, dat het opheffen van de banken en het in die gebouwen vestigen van

[p. 14]

wijkcentra onomkoombaar zou leiden tot een verhoging van de minimum-inkomens. Het is moeilijk om bij VVD-stemmers van een jaar of vijftig even vrome en ontroerende geloofspunten te vinden.

Er gebeuren in Vaders en zonen eigenlijk weinig ‘typische’ dingen. Arkadi geeft zijn vader, een goede veertiger, Büchners Kraft und Stoff te lezen. Die vader leest dat boek en vindt het niets - een oordeel dat waarschijnlijk door Toergenjew gedeeld werd. Maar dat boekje had in die jaren juist een overweldigend succes. Het was de negende druk die Arkadi zijn vader in handen stopte, en in heel Europa werd het door duizenden veertigers met grote geestdrift gelezen. In 1857 raadde de 46-jarige Botkin het de 29-jarige Tolstoj aan.

De discussie tussen Pawel Petrowitsj en Bazarow is geen samenvatting of indikking of weergave van een echt bestaande twist. Het zou ook erg vervelend zijn als dat zo was. In goede boeken is dat nooit zo. Neem de zich over tientallen pagina's uitstrekkende discussies tussen Settembrini en Nafta in de Zauberberg van Thomas Mann (bij Oorlog en vrede heb je lezers die alleen de ‘vrede’ lezen en de ‘oorlog’ overslaan, en je hebt ook lezers die andersom te werk gaan. Zo heb ik wel eens die gesprekken in de Zauberberg overgeslagen. Maar ik heb ook wel eens alleen die gesprekken gelezen, omdat ik die zo leuk vond). Ik geloof niet dat de twist tussen Nafta en Settembrini ergens buiten dat boek terug te vinden is. Omstreeks 1910 zou dat geweest moeten zijn. Ik heb er althans nooit een spoor van gezien. En dat is ook heel begrijpelijk. Een Nederlandse roman die in 1980 speelt en waarin een debat voorkomt tussen voorstanders en tegenstanders van kernenergie zou een erg vervelend boek worden. Wie zou het willen lezen? Hoe zou een schrijver van enig formaat er aardigheid in kunnen hebben in een boek een intellectuele twist te beschrijven, die buiten dat boek al gewoon bestaat? Dat zou een zinloze onderneming zijn: iets maken dat er al is.

Het is opmerkelijk hoe weinig conflict er eigenlijk tussen de vaders en de zonen in het boek is. Om te beginnen is het koek en ei tussen Arkadi en zijn vader. Zij kunnen het echt uitstekend met elkaar vinden, en na de dood van Bazarow kan men zich haast geen debat, laat staan een twist, tussen die twee voorstellen. Datzelfde geldt eigenlijk voor de verhouding tussen Bazarow en zijn ouders. Hij is erg op ze gesteld, en zij aanbidden hun enige zoon, die op weg is een heel knappe dokter en nog veel meer te worden. Bazarow heeft, heel belangrijk, een beetje last van hun aanbidding. Hij probeert zich aan hun voortdurende zorgzaamheid te onttrekken en behandelt de oudjes soms wat ruw. Maar van enig conflict is eigenlijk geen sprake.

Menige vader, lijkt het, mocht willen dat hij zo door zijn zoon bejegend wordt als Bazarow en Kirsanow Sr. door hun zoons, die vlijtig studeren en geen kwaad woord over of tegen hun vader zeggen. Het enige echte conflict in het boek is de botsing tussen Pawel Petrowitsj en Bazarow, maar daar is het leeftijdsverschil en het ‘ideologische’ geschil een bijkomende factor. Geduelleerd wordt er om de eer van een vrouw, bezoedeld door een kus van Bazarow en verdedigd door Pawel Petrowistj, wiens vastgelopen liefdesleven maar gedeeltelijk gecompenseerd wordt door keurige kleding, onberispelijke manieren en het dragen van een fez. Als je de figuren van het boek in ‘vaders’ en ‘kinderen’ moet verdelen, dan ben je als lezer geneigd Pawel Petrowitsj en Bazarow tot de ‘vaders’ te rekenen en de rest van de romanfiguren tot de ‘kinderen’. De veertigjarige, welgemanierde aristocraat en de twintigjarige plebejer weten beiden wat er in de wereld te koop is. De anderen hebben daar geen idee van.

Er is eigenlijk, lijkt mij, maar één ding ‘typisch’ in het boek, en dat is de verdraagzaamheid en welwillendheid van de liberale ‘vaders’ jegens de revolutionaire ‘zonen’. Arkadi neemt zijn vader een deel Poesjkin uit handen, en geeft hem Stoff und Kraft. Wat doet Kirsanow Sr? In plaats van te zeggen: ‘die malle boeken van jou, die lees ik niet en die wil ik niet lezen. Geef mij maar Poesjkin!’ laat hij zich Poesjkin rustig afnemen en gaat hij Büchner lezen. Zo heeft vermoed ik honderd jaar later menige brave Nederlandse huisvader het rode boekje van Mao gelezen, omdat zijn zoon of dochter ‘in Mao’ was - terwijl die zoon of dochter er niet over peinsde om de lectuur van pa ook maar een blik waardig te keuren.