Bzzlletin. Jaargang 14

[p. 40]

Feico Houweling
Van een Noorse broodfabriek naar Beiroet
De lange mars van Toril Brekke

Soms dringt er een glimp door van hetgeen zich in de verre beslotenheid van de Noorse fjorden en gletsjerdalen heeft afgespeeld in de jaren zeventig. De donkere tijd waarin het land zich stuurs afwendde van de rest van Europa en een klein groepje radicaal-linkse intellectuelen de macht greep om er in naam van de arbeidersklasse een cultureel schrikbewind uit te oefenen. Na een dieprood decennium bleek het land van Ibsen ternauwernood ontsnapt aan het lot om de eeuwwisseling, literair gezien, tegemoet te gaan als het Albanië van Noord-Europa.

Naar één zo'n glimp wordt terloops verwezen in de Nederlandse vertaling van Toril Brekke's roman De film over Chatilla, waarin Kaj de balans van zijn verjaardag opmaakt: ‘Eva is het mooist. Zelfverzekerd en stralend. De anderen hebben me verjaarscadeaus gegeven; een boek over een zekere leraar Pedersen waar iedereen het over heeft.’ Ook dat boek, van Dag Solstad, waarin de opkomst en de verstarring van het maoïstische partijtje AKP(m-l) worden beschreven, is in het Nederlands verschenen: Leraar Pedersens verslag van de invloedrijke politieke beweging die een bezoeking voor ons land is geweest. Dat de titel de lengte had van een politiek manifest was geen speelsheid, maar een stijlkenmerk van de marxist-leninisten. Ook Toril Brekke schrijft lange, situatieverklarende zinnen boven haar hoofdstukken.

Pedersen verliest zijn revolutionair élan, maar verlaat de beweging niet. Zijn ontwikkeling is als die van een scriba die door twijfel overmand de vlam van zijn geloof ziet doven, maar niettemin zijn classis trouw blijft. Bij Toril Brekke ligt het iets anders. Niet alleen is haar inspiratie onverminderd en staat zij in zekere mate open voor de mening van andersdenkenden, maar bovenal laat zij zich niet meer beperken door de lotgevallen van het Noorse proletariaat. Zij heeft haar blikveld uitgebreid tot buiten de landsgrenzen en is van al haar partijgenoten het meest internationaal georiënteerd. Zij schrijft over onderdrukten, vooral vrouwen, en oogst daarmee zowel journalistiek als literair steeds meer erkenning.

Toril Brekke: ‘Ik ben lid geworden van de marxistisch-leninistische jongerenbeweging SUF, de voorloper van AKP(m-l), in 1965, jaren voordat schrijvers als Dag Solstad en Espen Haar-vardsholm zich erbij aansloten. Zij schreven toen nog in hoofdzaak experimentele literatuur, voor Profil.’

‘De SUF riep op tot een grootscheepse proletariseringscampagne, in navolging van Mao's stelling dat de kunstenaars in dienst behoorden te staan van de werkende klasse en daarom die klasse moesten leren kennen. Ik dacht dat ik, als ik een goed schrijver wilde worden, moest weten hoe de arbeiders het hadden. Schrijven en politiek engagement waren voor mij onlosmakelijk verbonden. Dus ging ik werken, eerst in restaurants, later in een worstmakerij, een broodfabriek en uiteindelijk op een zetterij waar ik een grafische opleiding kreeg en betrokken was bij politiek werk en vakbondswerk.’

Haar debuutroman Jenny is ontslagen (Jenny har fått sparken, 1976) was gebaseerd op haar ervaringen in de broodfabriek. Het gaat over de onrechtvaardige behandeling van een jonge arbeidster. Toril Brekke: ‘Dit is mijn meest partijgetrouwe werk. Het boek toont aan welke rol AKP(m-l) kan spelen in dit soort zaken. En het verkocht geweldig goed. Er verschenen drie drukken.’

Inmiddels was ze getrouwd en had ze twee kinderen. Bijna tien jaar woonde ze in de Noordnoorse stad Narvik, actief voor de partij, maar aan de periferie van het Noorse literaire leven. Ze schreef een roman over jeugdcriminaliteit en een kinderboek, beide gingen snel onder in de stroom van nieuwuitgekomen belletrie. Maar in 1982 oogstte zij opnieuw commercieel succes, nu met een roman gebaseerd op tien moeizame huwelijksjaren, De gulden toon (Den gylne tonen). Het werd een hoofdzakelijk psychologische roman, met minder politiek en meer introspectie, waardoor even de indruk ontstond dat ook de inmiddels naar Oslo teruggekeerde Toril Brekke haar ideologische uitgangspunten zou laten varen en zich zou voegen in de bij uitstek Noorse traditie van psychologisch-realistische romans. Andere schrijvers, zoals Tor Obrestad en Espen Haavardsholm leken haar voor te gaan op die weg.

Toril Brekke: ‘Dat was een vergissing die ze niet alleen bij mij begingen. Ons literaire programma in de jaren zeventig hield in, dat we een nieuwe traditie wilden scheppen. We wilden zo realistisch als het maar kon, de maatschappij beschrijven. En dan eenvoudig, niet voor academici, maar voor arbeiders. Maar na een aantal jaren zag je dat veel schrijvers hun thema's wijzigden. Hun interesse voor de conflicten op de werkvloer nam af. Veel auteurs oriënteerden zich op zichzelf, op hun eigen innerlijk.

Van linkerzijde werden ze ervan beschuldigd hun zaak te verraden. Maar de burgerlijke recensenten stonden te juichen. Toen Edvard Hoem vorig jaar kwam met zijn roman Proeftijd (Prøvetid) vonden ze dat prachtig. Dat was een echt literair boek, a-politiek, op het reactionaire af. Maar voor Hoem betekende die roman zeker geen afscheid van zijn politieke opvattingen. Het was een noodzakelijke afrekening. Daarom vind ik het verdedigbaar. Die schrijvers werken aan hun persoonlijke ontwikkeling, daaraan hebben ze behoefte. De vraag is natuurlijk wat ervan gaat komen, of ze nog hetzelfde politieke programma zullen hebben.’

Maar in 1983 keerde jij weer terug naar de politiek met De film over Chatilla.

Ja, en ik was meteen out. Bovendien wilden de mensen niet meer lezen over Libanon, want daarvan waren ze al zo fed up. Maar met dat soort wensen kan ik geen rekening houden. Ik schrijf wat ikzelf wil.

Waarom Libanon?

Ik ben erom gevraagd en ik vind het belangrijk om over de Palestijnen te schrijven. Zij zijn tot rond 1968 volstrekt onzichtbaar geweest in Noorwegen. Hun lot is verzwegen. Er werd een beeld opgeroepen van de terroristische Palestijnen tegenover het vreedzame Israel. Pas toen Noorse gezondheidswerkers daar gingen helpen, ontstond er een ander beeld.

De Noorse organisatie die verplegend personeel, fysiotherapeuten en artsen uitzendt naar Libanon, vroeg de schrijfster om een reportage over dit werk. Ze kreeg daartoe een hoeveelheid statistisch materiaal in handen geduwd waarmee ze zo weinig kon beginnen, dat haar uiteindelijk werd aangeboden om met een nieuwe lichting verpleegsters mee te reizen naar Beiroet. Het toeval wilde dat ze daar arriveerde juist vóór de massamoorden in de kampen Sabra en Chatilla.

Toril Brekke: ‘Daardoor zag ik de allereerste reacties van de mensen daar en een paar weken later die in Noorwegen. Alles wat ik heb weergegeven in het boek is dan ook op waarheid gebaseerd. Maar toch heb ik er geen documentaire van gemaakt, want ik vond dat ik niet genoeg zou doen met het publiceren van feitelijke gegevens en statistisch materiaal. Het is net als met pamfletten en artikelen. Je bereikt alleen degenen die het al weten en niet de overigen. Daarom heb ik besloten de stof in romanvorm te gieten. Kunst is in staat om dit soort zaken op een totaal andere manier over te brengen. Je dringt dieper door in de belevingswerelden van de personen, je kunt gevoelens duidelijk maken. Maar tegelijk wilde ik het

[p. 41]

ook van een afstand laten zien, en dat doe ik in de gedeelten die in de vorm van een filmmanuscript zijn geschreven. Zo krijg je dat de handeling zich gaat afspelen op twee niveaus, Eva's ervaringen als verpleegster en het journalistieke aspect van de film die Kaj erover wil maken.’

Maar je laat alleen de Palestijnse kant van de zaak zien.

Omdat we de Israelische versie al lang hebben gehoord! Ik kies zonder meer voor de Palestijnen, omdat zij de onderdrukte partij vormen. Voor sommigen is het weleens moeilijk om te begrijpen dat ik me daarmee alleen tegen het zionisme als ideologie keer en niet tegen de joden; zeker in een tijd waarin het antisemitisme van extreem-rechts weer oplaait. Van dat probleem ben ik me sterk bewust geweest, maar wanneer ik me sympathiserend met beide partijen had opgesteld, had ik een te makkelijke oplossing gekozen.

Ik wil het mes zetten inde mythe over de buitengewoon speciale joden. De opvatting dat dit volk zo begaafd en kunstzinnig is, heeft zijn wortels in de geschiedenis. Ze zijn ertoe gedwongen om zich te kunnen handhaven. Maar het zijn gewone mensen, net als wij. Ook voor hen is het belangrijk dat ze een gewone verhouding tot de rest van de wereld krijgen. Ik ben in Libanon trouwens niet uitsluitend met Palestijnen omgegaan en evenmin maak ik helden van ze in mijn boek.

Spelen sekseverschillen een rol in je verhaal?

Ja, ondergeschikt maar toch betrekkelijk belangrijk. Ik heb de zaken omgedraaid. Eva trekt erop uit naar Libanon en komt vol nieuwe ervaringen terug. Kaj blijft thuis zitten wachten. Hij is helemaal in beslag genomen door de vraag met welke mannen ze daar kan zijn omgegaan en hij stikt van de jaloezie. Je hebt dus het recht tegenovergestelde van de traditionele situatie waarin de man de deur uitgaat en de vrouw thuisblijft. Bovendien komt Eva, die voor haar reis in Kaj's ogen niet meer dan een eenvoudig verpleegstertje was, terug als een ervaren vrouw die de oorlog heeft meegemaakt, hoog-emotioneel en volkomen opgenomen door wat ze heeft beleefd. Je ziet hoe Kaj reageert. Hij wil het heft in handen nemen door een film te gaan maken over Libanon. Hij wil méér weten dan zij.

Hoe komt hij daaruit?

Het lukt hem door die Marianne in zijn film als geheim agente voor te stellen. Een kleine wraak op Eva.

Zie je het boek als vrouwenliteratuur?

Nee. In een bepaalde periode was het belangrijk om te spreken van vrouwenliteratuur, maar in de tussentijd hebben de vrouwen zich opgewerkt. In de Noorse literaire wereld staan vrouwen op gelijke voet met mannen. Ze worden niet achtergesteld. Wat dat betreft kun je zeggen dat er succes is geboekt. Nu zijn het de mannen die de vrouwen in een apart hokje duwen door te spreken over vrouwenliteratuur. Wat er op dat gebied is, dient te worden geïntegreerd in het geheel.

Over Noorse literatuur gesproken, je naam klinkt bekend.

Ja, ik ben de dochter van Paal Brekke, de modernistische dichter. Mijn moeder, Bjørg Brekke, was schilderes. Mijn vader was ervan overtuigd dat hij van zijn poëzie kon leven, maar ik herinner me wel dat we het ontzettend krap hadden in de jaren vijftig, toen hij nog geen erkenning had gevonden. Later, toen ik vertelde dat ik wilde schrijven, zei hij: Dat moet je niet doen. Dat wordt hongeren.

Het politiek radicalisme in de Noorse literatuur neemt af. Hoe zie je de jongste ontwikkelingen?

Er komen veel nieuwe schrijvers op. Een aantal daarvan is al wat ouder en sommigen hebben het gevoel dat ze in de afgelopen jaren te veel in de schaduw zijn blijven staan, omdat de linksradicale beweging zoveel talent te bieden had. Er zitten er ook nogal wat tussen die zich door de sterke politieke tendens geprovoceerd en onder de voet gelopen voelen. Maar al met al komt er toch een nieuw evenwicht. Er ontstaat een nieuwe discussie, namelijk over de vraag welke rol de schrijver speelt in de jaren tachtig. Daarnaast loopt er een aantal voorop bij het ontwikkelen van nieuwe vormen. Vaak zijn dat experimenten waar veel van te leren valt, hoewel het experimenteren alléén natuurlijk niet interessant is. Wat dat betreft kun je bijvoorbeeld Jan Kjaerstad noemen. Hij heeft alweer een paar boeken geschreven, maar we verkeren nog steeds in een gespannen onzekerheid over de vraag of hij nu eigenlijk wel een boodschap heeft.

Cecilie Løveid?

Vind ik heel mooi.

En de postmodernisten zoals Gene Dalby en Cindy Haug?

Daar kan ik niet zoveel van zeggen.

Hoe staat het met je eigen erkenning in Noorwegen?

Mijn eerste roman heeft, zoals ik al zei, drie drukken gehad. De gulden toon werd zo'n succes doordat het werd opgenomen in de reeks van de Noorse Boekenclub. Dat maakt dat je in elk geval 50.000 exemplaren verkoopt, maar daar staat tegenover dat je drie jaar ‘in quarantaine’ moet. Mijn eerstvolgende boek kwam al een jaar later uit, dus daarvan werd niet meer dan het normale aantal van ongeveer vierduizend verkocht.

Je staat ook niet in het centrum van het literaire gebeuren. Nee, misschien doordat ik zo'n lange tijd in Noord-Noorwegen heb gewoond. Een paar jaar geleden werd mijn debuutroman Jenny is ontslagen in de krant Dagbladet aangevallen door een ex-lid van AKP(m-l). Hij noemde het boek een soort ‘hofpoëzie’. Daar had ik wel op willen reageren, maar ik las de krant te laat.

Internationaal boekt Toril Brekke meer succes. Zowel in het Duits als in het Nederlands is De film over Chatilla uitgekomen en een Britse uitgever overweegt momenteel om het in zijn fonds op te nemen. Dat zou de toegang tot de Amerikaanse markt kunnen openen, wat geen denkbeeldigheid is, omdat Toril Brekke samen met negen andere vrouwelijke schrijfsters onder wie Germaine Greer en Buchi Emecheta, heeft meegewerkt aan het boek Women, a world report. Dit is een verzameling analyses en essays over de situatie van vrouwen in alle delen van de wereld, geschreven in opdracht van de persafdeling van de Verenigde Naties naar aanleiding van de afsluiting van het Decennium van de vrouw. Intussen schreef ze een nieuwe roman die dit jaar uitkwam in Noorwegen, De bloem van Jakaranda (Jakarandablomsten).

Toril Brekke: ‘Het boek gaat over Kenia, over het leven van vrouwen in plattelandsdorpen. Net als in mijn roman over Libanon speelt dit verhaal zich af in het dagelijks leven van de mensen daar. Ik heb er gewoond bij een Noorse ontwikkelingswerker die was getrouwd met een Afrikaanse, waardoor ik in contact kon komen met de lokale bevolking. En ook hier geldt weer dat je de manier van ervaren, zoals van polygamie, veel beter kunt overbrengen door middel van literatuur dan door artikelen.’

NOOT:
Van de in dit interview genoemde literaire werken zijn alleen De film van Chatilla (Uitg. De Geus, Breda, 1985) en Leraar Pedersens verslag etc. (uitg. Ordeman, Rotterdam, 1984) in Nederlandse vertaling verschenen. Women, a world report verscheen deze herfst bij de Britse uitgever New Internationalist (Methuen); in Nederland bij Feministische Uitgeverij Sara.