Bzzlletin. Jaargang 14

[p. 67]

Bernt Lüger
Prins, Netscher en Strindberg

De forse duw waarmee Lodewijk van Deyssel in april 1886 de een jaar daarvoor door hem nog bewonderde Frans Netscher - het ei dat Zola achter de Hollandse duinen was komen leggen - uit het nest van De Nieuwe Gids kieperde^1., heeft de belangstellig voor het slachtoffer weinig goed gedaan. Honderd jaar na zijn geboorte in 1864 werd hij door G.W. Huygens in de NRC herdacht.^2. Hij bleek ook na die excommunicatie een werkzaam publicitair leven geleid te hebben, maar de ‘loser’ had zelden meer aandacht van de literatuurhistorie gehad. Pas onlangs is zijn strijd voor de overwinning van het naturalisme een zorgvuldige zij het beknopte analyse ten deel gevallen in de afscheidsbundel-Blok.^3.

In dit opstel gaat het mij minder om zijn systeem van opvattingen dan wel om de reconstructie van de activiteiten die hij in de jaren die nu zo'n eeuw achter ons liggen, ontplooide in eendrachtige samenwerking of wel rivaliteit met zijn vier jaar oudere vriend Arij Prins. Per slot van rekening heeft die samenwerking geresulteerd in hun ontdekking van werk en persoon van August Strindberg, in Europa een omstreden maar veel besproken schrijver, in Nederland toentertijd een geheel onbekende.

Misschien overdrijf ik wel met als een ongunstig bijeffect van de ‘karaktermoord’ op Netscher en diens verdwijnen uit de letterkundige voorhoede te beschouwen een zekere vorm van isolement waarin De Nieuwe Gids zou komen te verkeren. Netschers vriend Couperus en die andere Hagenaar Emants zouden de Gids boven De Nieuwe Gids gaan prefereren, terwijl Prins, als criticus verder zwijgend, pas in 1887 als prozaïst in De Nieuwe Gids^4. debuteerde, waarna hij een gewaardeerd medewerker bleef. Ik vermoed dat een sterkere Haagse inbreng zeker op kritisch gebied De Nieuwe Gids een wat internationaler basis had kunnen geven, ook al moet ik erkennen dat de samenwerking tussen Netscher en Prins al snel tot een einde komt als de laatste een geheel andere wereld dan de beperkte van het naturalisme ontdekt.

Van Deyssel mocht dan ons land hoog hebben willen opstoten in de vaart der volken, die volken hebben daar over het algemeen weinig weet van gehad. En van het vele dat in al die volken omging is weer heel wat aan De Nieuwe Gids voorbijgegaan. Frans Erens volgde de Franse literatuur nog wel het beste en ook Willem Witsen hield, getuige zijn boekerij aanwezig in het befaamde Witsen-huis, de Franse letteren goed bij. Maar Willem Kloos zou pas in 1891 schrijven over ‘De Nieuwste Fransche letteren’ en daar dan een nogal eenzijdig en vertekend beeld van geven.^5.

Maar amper een jaar voor de verschijning van De Nieuwe Gids had alles er heel anders uitgezien. Arij Prins heeft dec. 1884 aan Van Deyssel zijn plan bekend gemaakt een serie artikelen over de naturalisten te schrijven, hetgeen Van Deyssel toejuicht.^6. Inderdaad publiceert Prins tussen 1 febr. '85 en 28 febr. '86 in De Amsterdammer achtereenvolgens artikelen over ‘De jonge naturalisten’, Zola's ‘Germinal’, ‘Lemonnier’, ‘Bourget’, ‘Jules de Goncourt’, ‘Maupassant’, ‘Balzac’ en ‘Robert Caze’. Als Prins bij Van Deyssel informeert naar de stand van de naturalistische beweging in Amsterdam, krijgt hij van deze ten antwoord (30 jan. '85) dat deze eenvoudig niet bestaat.^7. Van Deyssel heeft in dit opzicht zijn hoop op Den Haag gevestigd. En als Prins vraagt of Van Deyssel niet een bespreking aan Germinal wil wijden, laat Van Deyssel (11 mrt. '85) de eer graag aan hem.^8.

Tussen Prins en de jonge Frans Netscher is in oktober '84 een drukke correspondentie aangevangen. In het begin zijn ze nog formele Haagse jongeheren, maar al spoedig wordt de toon amicaal.

Slechts een handvol van de bewaard gebleven brieven en briefkaarten tussen beiden gewisseld, zijn in G.H.'s-Gravesande's Geschiedenis van De Nieuwe Gids terechtgekomen. Deze getuigde ervan:

Zij geven een kijk op hun belangstelling voor de buitenlandsche, voornamelijk naturalistische, letterkunde en later op hun verhouding tot de Nieuwe Gids.^9.

Opnieuw 's-Gravesande, nu over hun ontmoeting:

Ze hadden elkaar gevonden in Haagsche café's, voornamelijk in Lincke, een café, dat in het begin van de Veenestraat lag en waar schilders en schrijvers 's zaterdagavonds bijeen kwamen. Prins woonde aanvankelijk in Scheveningen en Voorburg en later te Schiedam.^10.

J.J. van Santen Kolff^11., even oud als Emants, bovendien familielid van Netscher, hoorde ook tot de vaste kern van bezoekers. ‘Kolff’ correspondeerde met niemand minder dan Zola; diens brieven gingen in de vriendenkring eerbiedig van hand tot hand. Misschien heeft zijn voorbeeld Netscher en Prins geïnspireerd tot het zoeken van rechtstreeks contact met bewonderde kunstenaars. Op die manier zou Van Santen Kolff een destijds vermaarde collectie autografen bijeenbrengen, die later helaas is zoekgeraakt. En misschien was Zola met zijn Les Soirées de Médan (1880) opnieuw een voorbeeld voor Prins toen hij in dec. '84 het plan opperde om samen met Netscher en anderen een bundel naturalistische novellen uit te geven. Het kwam er echter nooit van, Prins en Netscher zouden hun novellen afzonderlijk bundelen. Maar zover was het toen nog niet. Beiden stuurden in naar De Gids en van beiden werden de inzendingen geretourneerd. De Gids zou voortaan hùn Gids niet meer zijn.^12.

In 1885 benaderen beiden tal van bekende buitenlanders. De techniek is simpel maar doeltreffend: eerst een recensie van enig werk, vervolgens een liefst vertaalde versie aan de gerecenseerde toezenden, dan diens dankwoord afwachten, bij voorkeur gecombineerd met nieuw werk dat dan weer gerecenseerd kan worden, waarna enz. Bij dit procédé is het van het grootste belang van alle nieuwtjes en van de adressen op de hoogte te zijn. Netscher is voornemens zich te abonneren op La jeune Belgique, het tijdschrift der Belgische naturalisten, verder zal hij zich de Revue contemporaine^13. en de Revue des Deux Mondes aanschaffen. Via Félix Fénéon, redacteur van La Revue indépendante zal hij aan dat tijdschrift een artikel over ‘Le Naturalisme en Hollande’ trachten te slijten.

Op dezelfde wijze is Prins in contact getreden met Robert Caze, die op zijn beurt Prins weer inlichtingen verstrekt over Huijsmans.^15. Het Letterkundig Museum bewaart ook een aantal brieven van Caze aan Prins, waaronder die van 20 juni '85, die een fraai geschreven zelfportret bevat.

Hun aandacht gaat echter niet uitsluitend naar Franse schrijvers uit, maar eveneens naar Russen en Engelsen, zoals George Moore, met wie Netscher in contact wil treden teneinde in overleg met hem A Mummer's Wife vertaald te krijgen.^16.

Werden die schrijvers ook wel door anderen gelezen en gewaardeerd, wat Strindberg betreft hebben zij niet alleen de primeur maar ook het monopolie gehad. Het trof goed dat hij destijds in Frankrijk woonde en dat de Franse pers na het gewonnen godslasteringsproces najaar '84 en de kort tevoren verschenen Franse vertaling van de eerste bundel huwelijksverhalen (Giftas) veel over hem schreef. Dat hele proces en de nasleep was elders een cause célèbre en het gesprek van de dag; in Nederland was de affaire onopgemerkt voorbijgegaan.

Wie de eer van de ontdekking gegund moet worden, is niet goed na te gaan. In ieder geval is Prins in het bezit geraakt van een exemplaar van Auguste Strindberg, Études sociales - Les Mariés. 12 caractères conjugaux. Traduit du Suédois. In 1885 te Lausanne bij Benda verschenen.^17.

Op 10 juli '85 belooft hij het Netscher te sturen. Dat er brood in het onderwerp zit blijkt al spoedig want het Journal des Débats brengt op 18 juli een studie van André Mori over Les Mariés, waarover het oordeel van de Revue Contemporaine^18. echter

1. Zie hiervoor De briefwisseling tussen Arij Prins en Lodewijk van Deyssel deel I uitgegeven, ingeleid en van aantekeningen voorzien door H.G.M. Prick, (Achter het boek), 's-Gravenhage, 1971. de noten 25 en 150.

2. ‘Frans Netscher. Den Haag, 30 april 1864 - Santpoort, 19 november 1923’ in NRC 2 mei 1964.

3. M.G. Kemperink, ‘Wat wil het naturalisme? Een invulling van het Nederlandse naturalistische concept op basis van poëticale teksten.’ in: Dit is de vreugd die langer duurt. Een bundel opstellen voor W. Blok, Groningen, 1984.

4. DNG 2e jaargang, afl. 4 (april 1887).

5. Zie L. Vis, ‘Verlaine in Nederland’, in La France aux Pays-Bas, Vianen, 1985, vooral pp. 159/160.

6. G.H.'s-Gravesande, De geschiedenis van De Nieuwe Gids. Brieven en documenten bijeengebracht door-, Arnhem, 1955. p. 43.

7. 's-Gravesande, p. 45.

8. 's-Gravesande, p. 46; zie ook Prins-Van Deyssell, n. 117.

9. 's-Gravesande, p. 48.

10. 's-Gravesande, p. 47.

11. Over J.J. van Santen Kolft zie Prins-Van Deyssel I, n. 139.

12. 's-Gravesande, pp. 49/50, zie ook Prins-Van Deyssel I, n. 104.

13. 's-Gravesande, p. 52, vgl. Prins-Van Deyssel I, n. 140.

15. Ongepubliceerde brief d.d. 22 april 1885 (LM); vgl. ook Prins-Van Deyssel I, n. 41.
Over de verhouding van Prins tot Caze schreven o.a. S.P. Uri, pp. 51/52 en H.G.M. Prick, Prins-Van Deyssell, n. 32 en n. 124.

16. 's-Gravesande, p. 58, en Prins-Van Deyssel I, n. 103. Over Van Deyssels belangstelling voor Moore zie n. 281.

17. Een speurtocht langs Nederlandse openbare bibliotheken - uitgevoerd in 1972 - leverde geen exemplaar van deze uitgave op. De titelbeschrijving werd ontleend aan de Catalogue général de la Librairie Française depuis 1840, rédégé par O. Lorenz, Paris, 1887, aldaar met de foutieve toevoeging: ‘L'original Suédois a été poursuivi en Suède et condamné.’

18. La Revue Contemporaine 1885, p. 433.

[p. 68]

niet gunstig is: ‘Un peu superficielle. Insuffisante à réflèter la physionomie littéraire de l'auteur suédois.’ Inmiddels heeft Prins ook Robert Caze op Strindberg geattendeerd, want deze antwoordt eind juli^19.:

Arij Prins omstreeks 1882.

Frans Netscher (1864-1923)

August Strindberg in 1891.

Mon Cher Prins,
Avez vous l'adresse d'Auguste Strindberg l'auteur de Mariés? Si oui, envoyez la moi par retour du courrier. Je veux faire un article quelque part, au XIXe Siècle ou au Voltaire sur ce livre exquis.
Ah! voila un véritable psychologue, ce Strindberg! Je vais dire partout son éloge, je vais prêcher ces bonnes nouvelles. Il faut saluer bien haut un pareil talent. L'adresse, l'adresse, si vous l'avez. Je veux écrire à cet extraordinaire conteur, lui demander des détails sur sa vie, essayer de le populairiser dans notre public qui n'a actuellement pour se gargariser l'intellect que les livres des Ohnet ou des Claretie.
Merci de m'avoir signalé les Mariés et écrivez bien vite à Votre Dévoué
Robert Caze.

Mocht het nog nodig zijn geweest, dan had deze brief Prins wel op dezelfde gedachte gebracht, maar helaas, hij beschikt op dat moment zelf niet over het begeerde adres. Maar zie, een brief van Netscher brengt onmiddellijk uitkomst^20.:

Ik heb het adres van Aug. Strindberg gekregen en zal mij met hem in verbinding stellen om eenige inlichtingen over zijn werk en over den toestand der Zweedsche letterkunde. (30 juli, 1885)

Per kerende post reageert Prins, voor Caze, maar niet minder uit eigenbelang^21.:

Amice, Deel mij svp omgaand het adres van Strindberg mede. R. Caze vraagt er mij om.

Inmiddels ervan verwittigd dat Strindberg Netscher geantwoord heeft - de bewaard gebleven correspondentie is blijkbaar niet compleet - dringt Prins op 12 aug. vanuit zijn vakantieverblijf te Delden aan met: ‘Wat heeft Strindberg je geschreven?’ Vanuit Den Haag antwoordt Netscher op 13 aug.^22.:

Het Weekblad durft mijne studie over Strindberg niet te plaatsen; zij was hem re kras. De heer van Loghem schreef mij: ‘De zaak is, franchement, dat wij het voor onze lezers, een gemengd publiek, wat kras vinden. Zij zijn nog niet rijp voor een evangelie in zoo ronde woorden.’
Onschuldige lezers! Maar de Portefeuille heeft mijne studie dadelijk aangenomen; de lezers van dit blad zijn zeker niet zoo fatsoenlijk als die van het Weekblad!
Strindberg stuurde mij een antwoord op mijn brief, hoogst voorkomend en beleefd. Hij is in 1849 geboren, schreef reeds verscheiden boeken en veroorzaakte veel opschudding in Zweden.
Zijn Les Mariés zijn vervolgd, maar tenslotte vrijgesproken. Verdere bizonderheden kunt gij in mijn opstel vinden, dat ik u hoop te zenden; houd mij daarom op de hoogte van uw adres.

Het is duidelijk dat in deze strijd tussen de rivaliserende vrienden Netscher steeds een stap vóór blijft: hij is beter geïnformeerd en ligt ook vóór in de correspondentie met Strindberg.

En dan, zijn studie is al af, ja, zelfs al geweigerd! Zij het vervolgens aangenomen.

Op 15 aug. schrijft Prins opnieuw vanuit Delden^23.:

Gelukkig heb ik Les Mariés van Strindberg medegenomen, waarover ik nu een studie maak. Ik heb S. geschreven uit Arnhem, doch nog niets van hem gehoord. Gij zoudt mij derhalven groot genoegen doen met mij omgaand (de studie moet Maandagochtend worden verzonden) de navolgende inlichtingen te geven.
1. Heeft hij Les Mariés in het fransch geschreven of is het werk vertaald.
2. Welke zijn de titels van zijn andere werken.
3. Wat doet hij.
Bij voorbaat dank.
Indien ge liever de mededeelingen over S. niet geeft, daar Gij ze zelf gebruikt, meldt 't me dan maar ronduit. - Ik vraag ze je wijl de lezers van het N.v.d.D. dergelijke mededeelingen gaarne lezen, en Strindberg's brief aan mij zeker in het een of ander hotel in Gelderland ligt.

Met het roerend-naïeve post-scriptum lijkt Prins te willen zeggen dat het slechts een kwestie van tijd is of hij zelf zal ook volledig geïnformeerd zijn, zou het dan niet kleinzielig zijn hem de gegevens te willen onthouden?

Nee, zo kleinzielig is Netscher niet; hij kan het zich permitteren want zijn studie is immers al ter perse. Vandaar dat hij op 15 aug. kan antwoorden^24.:

Ofschoon zeer weinig tijd hebbende, haast ik mij u te antwoorden daar ik u met mijn inlichtingen mogelijk van dienst kan wezen.
Strindberg schrijft in het Zweedsch en Les Mariés is dus vertaald; verdere inlichtingen vindt gij op het nevengaande uitknipsel; maak er gerust gebruik van.

De gegevens zijn blijkbaar nog net op tijd aangekomen en in Prins' opstel verwerkt. Op 18 aug. kan hij dan ook per briefkaart laten weten^25.:

Uw briefkaart ontvang ik zooeven. Mijn artikel i.h. N.v.d.D. is verzonden. De Veer wenscht het Zondag a.s. te plaatsen.

Of nu de kopij toch te laat arriveerde of dat De Veer geen kans zag het de eerstkomende zondag te plaatsen, feit is dat het stuk pas op 30 aug. op de voorpagina van het Zondagsblad van Het Nieuws van den Dag prijkt. Maar al was het de week daarvóór geplaatst, dan nog was Netscher hem één dag voorgebleven want diens studie in De Portefeuille verscheen al op 22 aug. Al zijn nu beide artikelen geplaatst - dat van Netscher heel wat uitgebreider en dieper gravend dan dat van Prins - nog altijd heeft Prins de informatie uit de tweede hand.

Vandaar dat hij 3 sept. aan Netscher om een afschrift van Strindbergs briefje vraagt.^23. Inmiddels heeft Netscher zijn artikel naar Strindberg gestuurd, die hem ervoor bedankt. Netscher laat dan (22 sept.) aan Prins weten^25.:

Ik ontving wederom een aardigen brief van Strindberg, waarin hij mij schreef, dat hij mijn artikel had kunnen ontcijferen en ik het Zweedsch best zou kunnen vatten. Tegelijkertijd gaf hij mij machtiging al zijne werken van zijne uitgevers te Stockholm te laten komen. Vind ik er

19. Ongepubliceerde en ongedateerde brief (LM), waarsch. d.d. 29 juli 1885. Op 22 juli had Strindberg besloten Luc sur Mer, Calvados te verlaten teneinde over Parijs reizend zijn intrek te nemen in Hôtel Chevillon, Grèz par Nemours, Seine-et-Marne.
Overigens mag het gezien de haast van Caze merkwaardig heten dat hij op 8 sept. van hetzelfde jaar nog steeds geen tijd gevonden had zich aan de studie over Strindberg te zetten, (ongepubl. brief L.M.).

20. Brief LM; gepublic. 's-Gravesande, p. 58.

21. Briefkaart LM; niet bij 's-Gravesande.

22. Brief LM; gepublic. 's-Gravesande pp. 58-60, aldaar echter foutief gedateerd op 12 aug., en gedeeltelijk bij Uri, p. 53.

23. Ongepubliceerde briefkaart L.M.

24. Brief LM; gepublic. 's-Gravesande, p. 60.

25. Brief LM; gepublic. 's-Gravesande pp. 60/61.

23. Ongepubliceerde briefkaart L.M.

25. Brief LM; gepublic. 's-Gravesande pp. 60/61.

[p. 69]

iets belangrijks bij dan zal ik het doen vertalen.

In een ongedateerde brief heeft Prins ondertussen zich opnieuw tot zijn vriend gewend^26.:

Waarheen moet ik mijn artikel over Les Mariés voor Strindberg adresseren? Ik zal hem ook om een introductiebrief voor Rudiger vragen.
De Veer schrijft mij als volgt.
Ik zou vooreerst maar naar het buitenland gaan zonder boeken en zonder zorg.
Daarna heb ik misschien weer ruimte en kunnen wij zien.
Hij zet mij waarlijk op een beleefde wijze uit het N.v.d.D.! -
Ik schrijf heden aan den Heer de Beer, om mij als medewerker van de Portefeuille optegeven.

Onduidelijk blijft of er ook andere moeilijkheden tussen Prins en Taco de Beer^27. waren gerezen of dat slechts de goedkeurende verwijzing naar het darwinisme voor de lezers van het Zondagsblad te veel waren geweest. Men bedenke dat ook Van Loghem geschonkt op het stuk van Netscher had gereageerd. In ieder geval leek De Portefeuille een wat liberaler beleid te voeren. Eindelijk komt dan de langverwachte brief van Strindberg, gericht aan Monsieur Arij Prins, Voorburg:

Je suis vraiment faché de ne pouvoir accuser reception ni de votre lettre d'Août ni du numéro du journal indiqué. Je me trouve donc dans la fâcheuse necessité d'être mis dans l'impossibilité de vous introduire chez M. Rüdiger. D'autant moins que ce monsieur n'est pas de nos opinions sur la nouvelle littérature. Il a au contraire confessé son admiration pour un des miens ouvrages d'une date antérieure ‘Svenska Öden’ et je redoute que son étude ne sera pas des sympathiques. En ce qui concerne Röda Rummet ce roman n'est pas encore traduit ni en Allemand ni en Français.
Je regrette infiniment de ne pouvoir vous être utile pour le moment vu les circonstances precitées.
Toutefois, agréez monsieur l'assurance de mes sentiments les plus distingués et veuillez présenter mes compliments à M. Netscher.
August Strindberg.
Grez p. Nemours le 30 Septembre 1885

Prins heeft de brief steeds bewaard. Thans berust hij als enige autograaf van Strindberg in het Letterkundig Museum.^28. De beide brieven aan Netscher gericht zijn waarschijnlijk hetzelfde lot ten deel gevallen als zijn overige manuscripten: de vuurdood in een Santpoorts tuintje.^29.

De introductie die Prins vroeg bij Rudiger betrof in feite een entree bij de letterkundige Dr. Otto Rüdiger, toen wonend St. Georg Lübecker Thor 22 te Hamburg en stond ongetwijfeld in verband met het aanstaande vertrek van Prins naar hamburg als agent voor de fabriek van zijn vader.

Aanvankelijk had Strindberg grote verwachtingen van deze Rüdiger. Op 11 sept. '85 had hij zijn uitgever Albert Bonnier te Stockholm gevraagd^30. hem enkele exemplaren te sturen van de zojuist van de pers gekomen bundel Utopier, waarvan er een bestemd was voor Rüdiger, die zich met Strindberg in verbinding gesteld had op dezelfde wijze als bijna gelijktijdig Netscher en Prins. Maar het artikel dat Rüdiger publiceerde in de Preussische Jahrbücher getiteld ‘August Strindberg, ein Schwedischer Sensationsschrifsteller’ moet voor Strindberg een koude douche geweest zijn.^31. Hier werden immers winstbejag en sensatielust als de voornaamste drijfveren van zijn schrijverschap aangevoerd. Strindberg schreef later aan een nieuwe Zweedse vriend die aangeboden had een weerwoord te schrijven,^32. dat hij niet had kunnen geloven dat die Rüdiger zo dom kon zijn een schrijverschap geheel aan armoe toe te schrijven; als dat juist was zouden immers proletariërs de beste auteurs zijn! Nee, Rüdiger moest wel een schelm zijn die hem met zijn verzoek om inlichtingen erin had laten lopen.

Misschien verklaart deze slechte ervaring de terughoudendheid die hij in eerste aanleg tegenover Prins toonde.

Het dient betreurd te worden dat Strindberg in die enig bewaard gebleven brief niet ingaat op de verwijzingen naar Darwin in de artikelen van Netscher en Prins. Zelf zag Strindberg zich althans in deze tijd meer als een leerling van Zola en Rousseau. Een Zweedse vertaling van Darwins beroemde studie over de afstamming van de mens zou hij eerst in febr. 1885 - dus na verschijning van Giftas I - in Stockholm bestellen,^33. terwijl hij voor en na laatdunkend zou spreken over de ‘aaptheorie’. Zijn bezwaren tegen het darwinisme hadden zowel betrekking op de vele klakkeloze navolgers en meelopers als op het tekortschieten van de theorie zelf.^34. Een en ander verhinderde hem niet steeds goed op de hoogte te blijven: de verschillende boekenverzamelingen die hij op zijn reizen opbouwde en ook vaak weer gedwongen was te verkopen, bevatten menige publikatie over Darwin waaronder een biografie en de uitgave van zijn brieven. Ook in Strindbergs eigen weergaven van de ontstaansgeschiedenis van Giftas I in Tsjänstekvinnans son en Le Plaidoyer d'un Fou is wel van anderen maar nergens van Darwin sprake. In de toenmalige Nederlandse verhoudingen was evenwel reeds het noemen van de naam Darwin voldoende gelovigen en conservatieven in de gordijnen te jagen.^35.

Over de plaats van verzending en de vele vragen naar Strindbergs adres nog het volgende: Strindberg verhuisde tijdens zijn verblijf te Frankrijk en Zwitserland zo veelvuldig dat die vragen bepaald niet overbodig waren. Nu zat hij dan tijdelijk te Grèz par Nemours, de destijds beroemde Zweedse kunstenaarskolonie. Carl Larsson, de ook in ons land door tentoonstellingen en uitgaven van zijn werk bekende schilderen illustrator^36., hoorde tot de vaste bewoners en was althans in die tijd nog nauw met Strindberg bevriend. Van de kolonie zelf gaf Strindberg een zeer idyllische beschrijving in de bundel Likt och Olikt.^37.

Is met het bovenstaande nu een antwoord gegeven op de vraag wie eigenlijk voor Nederland Strindberg ontdekt heeft, gesteld al dat iemand de vraag zou willen stellen en ook het antwoord zou verlangen? Volgens Prins' biograaf S.P. Uri^38. was het Netscher, volgens J. de Graaf^39. was het Prins, volgens mij zijn er onvoldoende gegevens om in deze hypothetische strijdvraag het laatste oordeel uit te spreken.

Interessanter is natuurlijk of het allemaal iets uitgehaald heeft, zeker als men zich herinnert dat Netscher het overige werk wilde leren kennen en indien mogelijk ter vertaling wilde aanbevelen.

Jaren later, op 2 febr. '89 stuurde Prins, inmiddels geslaagd medefirmant van ‘Ebeling und Prins’ en hooggewaardeerd medewerker van De Nieuwe Gids, vanuit Hamburg een pak boeken naar de in Mont-les-Houffalize geïsoleerde Van Deyssel. Onder de boeken bevindt zich ook Les Mariés.

Navrant in mijn ogen is de slotpassage uit de begeleidende brief^40.:

U weet misschien nog niet dat Netscher zoowat ‘verdwenen’ is. - De vrinden zeiden mij dat zij nooit meer iets van hem hoorden. - Hij moet ook vrij beroerd hebben gehandeld.

Het heeft iets van de beul vragen naar de conditie van de gehangene. In zijn antwoord gaat de beul niet op de toespeling in.

Twee en een half jaar later herhaalt Prins:^41.

Van Netscher in jaren niets gehoord. Het schijnt wel alsof hij litterair dood is. -

Ditmaal antwoordt Van Deyssel wèl, zij het met een algemene karakteristiek van de literaire situatie van het ogenblik.^42. En heel zakelijk valt daarin ook de naam van Netscher.

Ruim een jaar tevoren was aan de persoon van Netscher enige plaats ingeruimd in een brief die Emants richtte aan zijn vriend Smit Kleine.^43. De passage aan Netscher gewijd is voor deze weinig vleiend. Emants schildert hem af als grof, ploertig en jaloers: ‘Frans is in zijn particuliere leven altijd even grof onhebbelijk geweest als hij in zijn publieke schrijverij teer fijngevoelig wil zijn’ en verderop: ‘Wat hij zeker bezit en wat tegenwoordig niet iedereen heeft, is energie’.

Hoe dan ook, die energie heeft Strindbergs faam in Nederland niet ten voordeel gestrekt.

De Portefeuille bleef de zojuist ontdekte ster nog even volgen getuige een berichtje in het nummer van 26 sept. 1885:

Van den Zweedschen schrijver August Strindberg, die verleden jaar om zijn ‘Giftas’ gevaar liep, wegens minachting van den godsdienst en de goede zeden, veroordeeld te worden, zijn vier nieuwe verhalen verschenen; terwijl binnen kort verschijnen zal: ‘Qvarstadsresan’.^44.

Maar ook dit berichtje zou voorlopig geen vertalers en uitgevers aanmoedigen. Pas in 1890 doet Ph. Wijsman bij Thieme zijn vertaling van Hemsöborna (De eilanders. Een verhaal uit de Scheeren) verschijnen, twee jaar later vervolgd door de

26. Ongepubliceerde brief LM; gezien de aanwezigheid van twee lege enveloppes voorzien van poststempels komen de dateringen 9 en 17sept. in aanmerking.

27. Over Taco de Beers begrip voor de moderne literatuur zie Prins-Van Deyssel I, n. 119.

28. Het bestaan van deze brief - waarvan Uri al in 1935 melding maakte - is ook tot dusver onopgemerkt gebleven aan Torsten Eklund, die in opdracht van Strindbergssällskapet de meerdelige uitgave van August Strindbergs Brev verzorgt.

29. Over het hier bedoelde autodafé sprak H.G.M. Prick ter gelegenheid van de inwijding van het Letterkundig Museum op 10 mei 1985 in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage.
De tekst verscheen in Juffrouw Ida jrg. 11, afl. 2 (juli 1985).

30. August Strindbergs Brev 5, 1885-juli 1886. Utgivna av T. Eklund, Stockholm, 1956. p. 166. Brief aan A. Bonnier, 11 sept. 1885.

31. August Strindbergs Brev 5, pp. 251/252. Brief aan Hj. Branting 14 jan. 1886.

32. August Strindbergs Brev 5, p. 269. Brief aan G. Steffen, 3 febr. 1886.

33. H. Lindström, Strindberg och böckerna, Uppsala, 1977. p. 49.

34. Strindberg had, zo vond hij, Darwins strijd om het bestaan en ‘the survival of the fittest’ overgebracht naar het sociale vlak. Darwins opvattingen waren in zijn ogen al verworden tot dagelijkse gespreksstof, zoals hij stelde in een later geschrapte passage uit het voorwoord tot Fröken Julie. (M. Lamm, August Strindberg, deel I Stockholm, 1940, pp. 350/351).

35. Juist in 1885 was de derde druk verschenen van Ch. Darwins De Afstamming van den Mensch en de seksueele teeltkeus en besproken o.a. in De Portefeuille (6e afl.) en De Leeswijzer (6e afl.).

36. De tentoonstelling ‘Carl Larsson 1853-1919’ werd gehouden in de Zonnehof van 19 okt. 1975 t/m 4 jan. 1976. Een fraai geïllustreerde vertaling van Huize Zonnegloren verscheen bij Thomas Rap te Amsterdam, 1975.

37. In: Samlade Skrifter av August Strindberg, 17. (ed. J. Landquist), Stockholm, 1922. pp. 229-233.

38. S.P. Uri, Leven en werken van Arij Prins. Een bijdrage tot de studie van de beweging van Tachtig, Delft, 1935. p. 53.

39. J. de Graaf, Le réveil littéraire en Hollande et le naturalisme Français (1880-1900), Amsterdam-Paris, 1938, p. 74.

40. Prins-Van Deyssell, p. 117.

41. Ineen brief d.d. 2dec. 1891 (Prins-Van Deyssel I, p. 131).

42. Brief 14 dec. 1891 (Prins-Van Deyssel I, pp. 132-135).

43. M. Emants, Brieven aan Frits Smit Kleine. Uitgegeven, ingeleid en van aantekeningen voorzien door P.H. Dubois, (Achter het boek) 's-Gravenhage, 1962. Brief d.d. 15 juli 1890, pp. 72/73.

44. De vier hier bedoelde verhalen moeten wel de vier aanvankelijk separaat uitgegeven novellen zijn - waaronder ‘Samvetskval’ - die nog in hetzelfde jaar 1885 bij Albert Bonnier verschenen onder de titel Utopier i verkligheten.
Overigens spreekt het bericht ten onrechte van ‘minachting van de goede zeden’, aangezien een dergelijke beschuldiging niet in de aanklacht was opgenomen. Na de vrijspraak volgde in december 1884 weliswaar nog een tweede aanklacht, nu inderdaad wegens aantasting der zeden, maar die klacht werd niet eens in behandeling genomen. In ‘Kvarstadsresan’ legde hij zijn belevenissen vast rond het Giftas-proces.

[p. 70]

novelle Gewetensknaging, zijnde een incomplete vertaling van Samvetskval, waarschijnlijk niet eens naar het Zweeds.^45. In de openbare mening had de combinatie Strindberg-Netscher geen van beiden voordeel gebracht. De Leeswijzer van 15 april '86 beoordeelde Netschers novellenbundel Studies naar het naakt model met te wijzen op het ongerijmde van Netschers verering voor de Scandinaviërs Kielland, Edgren en Ibsen en Netschers niet terugdeinzen voor het vieste en lelijkste:

De meest hartstochtelijke onder hen, August Strindberg, zelfs, al schroomt hij vaak niet de forschte kleuren te laten vloeien, erkent de rechten der aesthetiek en eerbiedigt ze.’

Maar de wegen van Netscher en De Nieuwe Gids liepen sinds 1886 geheel uit elkaar, anders, maar even ingrijpend verschillend als die van Prins en het naturalisme. Dat de beide opstellen van Prins en Netscher nimmer werden herdrukt is minder verwonderlijk dan het feit dat van de in dit opstel genoemde werken van Strindberg zo weinig ooit in het Nederlands vertaald werd.

Van de beide bundels Giftas werd pas in 1968 een tiende gedeelte vertaald onder de titel Huwelijksverhalen, terwijl van de beide werken die Strindberg in zijn brief noemt, Röda rummet twee maal (nl. in 1917 en 1980) en Svenska öden och äventyr in 1918 voor een kein deel vertaald werden. Kvarstadsresan en de bundels Utopier en Likt och olikt hebben het nooit tot een Nederlandse vertaling gebracht. Misschien nu na de tv-serie Ett Liv?^14.

45. Deze vertaling verscheen in Warendorf's Novellen-Bibliotheek VI, Amsterdam z.j. (1892) zonder vermelding van de vertaler. Het slot van de novelle ontbreekt in de vertaling, analoog aan de Duitse vertaling die in de Neue Freie Presse verschenen was. (August Strindbergs Brev 5, p. 177).

14. 's-Gravesande, p. 51, vgl. Prins-Van Deyssel I, n. 147.