Bzzlletin. Jaargang 14

[p. 40]

Kees Joosse
Willem Kloos, een lastige patiënt

Willem Kloos gefotografeerd door Willem Witsen in 1892.

Een kleine honderd jaar geleden, in de zomer van 1888, ontfermde Frederik van Eeden zich over de aan lager wal rakende Willem Kloos. Van Eeden zette het zorgenkind van de Beweging van Tachtig op dieet, aangezien het Kloos, zoals hij zelf schrijft, na lang streven gelukt was zijn constitutie ‘roemrijk te bederven’, en verbiedt hem nog langer alcohol te gebruiken. Aan Lodewijk van Deyssel schrijft Kloos op 7 mei 1888 dat hij zelfs geen spiritualieën mag ruiken!^1. Uit een confidentiële brief van Willem Kloos aan Frederik van Eeden de dato 23 oktober 1886 blijkt dat de oorzaak van Kloos' alcoholmisbruik gezocht moet worden in diens hallucinaties. Om die te bestrijden begon Kloos halve glaasjes rum in één teug te ledigen, wat aanvankelijk een uitstekende therapie bleek te zijn.^2.

De goede zorgen van Frederik van Eeden mogen echter niet baten. De teleurstelling over Albert Verwey's verloving met Kitty van Vloten, die tevens de verbreking van Verwey's intieme relatie met Kloos inhoudt, is zo groot dat hij depressief wordt. Volgens een brief van Willem Kloos aan Lodewijk van Deyssel de dato 17 oktober 1882^3. moet hij zo ten einde raad zijn geweest dat hij een poging doet zichzelf van het leven te beroven. Federik van Eeden ontfermt zich vervolgens wederom over Kloos en neemt hem enkele dagen bij zich in huis, alwaar hij in een soort roes Hef boek van kind en God schrijft, een serie gedichten waarin Willem Kloos zijn eigen goedheid afzet tegen de wreedheid van zijn geliefde Albertje. Om verder te herstellen van zijn inzinking wil Kloos naar Willem Witsen gaan, die zich in de herfst van 1888 tijdelijk te Londen gevestigd heeft.

Frederik van Eeden beziet dit plan met de nodige scepsis. Hij vindt dat Kloos zichzelf niet moet proberen te ontlopen: hij moet zijn ‘dubbel-ik’ leren beheersen en niet van de gedachte uitgaan dat hij door zijn ‘dubbel-ik’, dat wil zeggen door stemmen en gewaarwordingen die zich als het ware buiten zijn lichaam bevinden, geleid wordt. Bovendien zal hij zich in Londen niet te buiten mogen gaan aan alcoholische excessen. Frederik van Eeden heeft kennelijk weinig vertrouwen in Willem Kloos, want hij brengt hem tussen 17 en 24 oktober 1888 persoonlijk naar Londen. Het verblijf bij Willem Witsen is geen succes, al kunnen we in De Nieuwe Gids van 1923 - in naar aanleiding van Willem Witsens overlijden geschreven verzen, die naar alle waarschijnlijkheid een wat vertekend beeld van de werkelijkheid zullen geven - lezen dat Witsen als een engelbewaarder voor Kloos gezorgd heeft. Willem Kloos gaat zich wederom te buiten aan de alcohol: Van Eedens vrees voor herhaling van de alcoholexcessen blijkt gegrond. Begin december '88 keert Kloos om vooralsnog onbekende redenen terug naar Amsterdam om zich te vestigen bij Hein Boeken in de Kerkstraat 260. In een brief de dato 15 december 1888 bedankt

1. G.H. 's-Gravesande, De geschiedenis van De Nieuwe Gids. Arnhem, 1956, blz. 181. In het vervolg afgekort als 's-Gravesande.

2. Idem, blz. 209, 210.

3. Idem, blz. 187.

[p. 41]

Kloos Willem Witsen voor hetgeen hij voor hem gedaan heeft:

Maar dit moet ik je toch wel zeggen, dat ik je zeer dankbaar ben voor wat jij voor me gedaan hebt. In een tijd dat ikzelf m'n bezinning kwijt was, en de menschen om me heen geen van allen wisten, wat ze doen zouden, was jij de eerste die een verstandigen maatregel nam, en het beste deed wat er voor me te doen was. Ik zal het mijn leven lang niet vergeten, en wij zullen ook ons leven lang beste vrienden blijven, want jij bent - ik behoef het je niet te zeggen - niet een van de menschen, die mij uit eigenbelang kwaad zouden kunnen doen, of op wie ik in verloop van tijd, zou kunnen gaan neêrzien, als van een leelijker soort. Zoo blijft er dan toch iets staan in dit leven, waar de meeste mooie dingen komen, en voorbijgaan voor altijd.^4.

In Hein Boeken vindt Willem Kloos een trouwe metgezel. Dt blijkt uit een op papier van Die Port van Cleve te Amsterdam geschreven brief aan Willem Witsen waarin ook de gevolgen van Kloos' haastige vertrek uit Londen recht gestreken worden:

Hein en ik kunnen het heel goed samen vinden. De Bodega [in Die Port van Cleve, door de Amsterdammers gewoonlijk De Poort genoemd] is nog altijd ons Bethlehem, waar de zaligmaker geboren is, maar Hein heeft tegenwoordig bevliegingen van nuchterheid, en dan doe ik maar meê. We hebben Timmerman [Aegidius W. Timmerman, een man die vele vrienden onder de Tachtigers had] drie dagen te logeeren gehad, een lawine van vloeken en gedeclameer. Hein heeft toen vreeselijk voor clown gespeeld en de malste dingen gezegd. En ik tierde en raasde mee, om het leven niet te hooren, net zooals men in een spoor-coupé zelf gaat rooken, als het naar slechte sigaren ruikt. Gisteravond zijn wij in de Blikken Verdommenis geweest. H. heeft daar zeer serieus met een meid gepraat en verteld dat hij a comic artist in ruste was. Zij heeft hem toen een adres gegeven van een impresario in Stratford-street, London om een engagement te krijgen. Ik heb hem aangeraden om als hij naardien man toegaat te beginnen met zijn verzen voor te leggen. Hij maakt tegenwoordig voortdurend verzen waarbij heel mooie. Ja, dat goed van mij. Pak alles s.v.p. in mijn handkoffer, het sleuteltje zit ergens in mijn kleêren. Mijn inboedel bestaat uit
bovenkleêren
linnengoed (boorden, manchetten, zakdoek etc.)
ondergoed (hemden, borstrok, onder...[?]
cachet [stempel, distinctie, klein doosje met ouwel met geneesmiddel erin]
Wordsworth overdrukjes een paar brieven in de mappe handkoffer van Hein (met brieven er in)
en wat je verder mocht vinden. O ja, nog een deel of wat van Heine en van Helène Swarth. Wim, ik hoop dat we allebeî een prettiger jaar zullen hebben, dan het vorige voor een goed deel is geweest, Ik voor mij geloof het wel. Wat zeiden de kapteyn's toch wel, dat ik niet weêrom kwam, ik die zóó op Holland had zitten af te geven? Groet hartelijk B. en L. en M. en zeg aan B. dat ik nog altijd ben in love with her, deeply and constantly and that neither distance nor time ever will have power to sever our hearts. Nu, beste jongen, ‘ik breek af met de pen maar niet met het hart’ en hoop spoedig iets van je te ontvangen en te vernemen. Mijn haar gaat krullen, 't is heusch. Hein zegt dat het komt van een verandering in mijn psyche, maar ik houd het er voor, dat het de Londensche kapper is, die me heeft geshampov'd. Nu dag, een hand van je vriend Willem^5.

Aangezien Kloos zijn levenswijze niet verandert en zich voortdurend in allerlei conflicten stort, blijft zijn gezondheid zwak. Om enigszins op krachten te komen maakt hij met zijn vriend Hein Boeken in het voorjaar van 1893 een reis door Frankrijk, Italië en Duitsland. Wilem Witsen is zo goed de kosten voor deze reis op zich te nemen. Aan de hand van de brieven die Kloos en Boeken aan hun mecenas sturen, kunnen we de reis van de twee vrienden aardig volgen en krijgen we tevens een beeld van Kloos' gezondheid.

Willem Witsen, naar alle waarschijnlijkheid een zelfportret. Foto: Letterkundig Museum te Den Haag.

Op 3 maart 1893 sturen Hein Boeken en Willem Kloos de volgende brief aan Willem Witsen:

Beste Wim, Wij zijn nog altijd in Parijs. Het bevalt ons hier heel goed, Willem eet hier zooals hij in geen tijden heeft gedaan (ook Chateaubriand etc) tot nog toe meestal bij Duval. Woensdag hebben wij Mau [Maurits van der Valk, schilder en jeugdvriend van Kloos] hier laten komen en gisteren zijn wij metteen naar Auray [?] gegaan. Mau is in zijn spreken heelemaal een copie van Fons [Alphons Diepenbrock, componist, musicus] geworden, ook in zijn spreken en hij stottert ook net zoo. Wij hebben het nogal tamelijk aardig bij hem gehad, tot ongeveer 10 uur 's avonds. Toen het volgende incident plaats had: Bauk [Bauk Mesdag, Van der Valks vrouw] keek het spoorboekje na voor onze trein uit Auray [?] naar Parijs en zegt: 11.22 hier vandaan. Daarop wil Willem het nog eens nakijken, toen grist Mau W. van den overkant van de tafel, het spoorboek uit zijn hand: ‘Nu is het genoeg, geloof je haar niet,’ - W. zegt: ‘Je verstaat geen scherts,’ Mau: ‘Ja, maar scherts kan ook te lang duren.’ Hierop volgde eenige tijd pijnlijk stilzwijgen en daar na een eenigszins gedwongen gesprek begonnen door Bauk, en vervolgens ook excuses van Mau. Mau zei naderhand tegen W. toen zij alleen waren, dat hij gemerkt had dat Bauk zoo kwaad werd toen W. haar het spoorboek nog eens vroeg. Wij hebben het hier zeer goed, maar Willems voet is nog zeer pijnlijk zoo dat wij zeer weinig wandelen. Wij hebben toch nog al tamelijk veel van de stad gezien. Wij komen nu van Pere la Chaise, de Pl. à la Bastille en zitten in Posada 26 Avenue des Champs Elysées.
We hebben ons voorgenomen om zeker morgenochtend uit Parijs naar Lyon te vertrekken maar het is een lange reis want de sneltreinen hebben geen 2e klasse. Schrijf eens gauw, of heb je al geschreven? - naar Genua. Het is hier een beetje mistig, van Pere la Chaise was haast niets

4. Deze brief bevindt zich in het Willem Witsenarchief, kenmerk 75 C 51, in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag. In het vervolg afgekort als Willem Witsenarchief.

5. Brief uit het Willem Witsenarchief, deze brief is ongedateerd, maar moet gezien de inhoud geschreven zijn na Kloos' terugkeer uit Londen, dus in de winter van 1888-'89.

[p. 42]

van Parijs te zien, anders nog al zacht - Mau woont in een mooi land, en een heel drooge en zachte lucht. Ik denk dat we overmorgen wel in de lente zitten. Nu vaarwel; groet Jan,
Hein
Beste Wim, Ik heb veel plezieren ben gezond: alleen mijn voet doet me van tijd tot tijd veel pijn, omdat ik den heelen dag in touw ben. Het bezoek bij Mau heeft Hein je al verteld. Mau is heelemaal veranderd, hij lacht b.v. heelemaal niet meer, zooals vroeger, en praat op een uithalerigen zoetigen cadans, precies zooals Fons dat ook doet, maar van Fons is het echt. Ik begrijp er niets meer van.
Ik schrok, toen hij zoo op eens uitviel. Ik zat heel bedaard na te kijken, om goed te memoreeren wat zijn vrouw ééns had gezien, toen hij 't me op eens het boek uit de handen griste. O ja, eens had hij nog gezegd, dat het nú genoeg was, waarop ik hem half lachend, half onderzoekend had aangekeken, denkende dat hij schertste. Begrijp jij 't? Ik was blij dat ik weg was, en denker niet meer heen te gaan, ook niet als ze weer in A. wonen.
Dag, allerbeste Wim, groet Betsy en ook Jan, als je hem ziet, en heb een hand van je Willem^6..

De volgende brief uit Frankrijk is ongedateerd. Ze is geschreven op papier van Café Clément aan de Rue du Lycée te Grenoble.

Allerbeste Wim,
We zitten hier sinds gisteravond te Grenoble, erg in onzen schik. Mijn voet is ook weer wat beter, als ik maar statig als een Engelschman door blijf wandelen. Dyon was een hel: slecht eten, leelijke stad zonder omstreken en vervloekt koud. Hier zie je de Alpen. Hein houdt het ten minste voor Alpen, 't is mooi, vrij zacht weêr, en in ons hotel (Monnet) is alles goed. We blijven hier van daag nog, omdat ik wat rust hebben moet, en 't hier zoo aangenaam is. Morgen ochtend gaan we door naar Torino, een reis van 10 uur. We gaan nu eerst naar 't museum, waar ook Hollandsche dingen zijn, van Ruysdael, etc. en dan met een rijtuigje den berg op. Groet Jan [Jan Veth]. Hein zegt dat we weg moeten. Dag Wim een hand van je Willem.

Op 10 maart laten Kloos en Boeken weer iets van zich horen vanuit de Italiaanse havenstad Genua.

B. Wim, zooeven je brief ontvangen. Eerst zeiden ze dat er niets was, en werden boos toen Hein aandrong. Gelukkig kwam hij op 't idee, dat ze hem wel op den naam Willem gezet hadden kunnen hebben en dat was ook zoo. Italie is een heerlijk land, maar ik ben wat zwak, van morgen b.v. zeer, omdat ik er bijna niet eten kan, zoo abominabel als alles er is, en toch wel duurder dan bij ons. Enfin, ik ben in m'n humeur en Hein ook, mijn voet is 's avonds erg moe maar 's morgens gaat het dan weêr. 't Volgend adres is prestante [post restante] Firenze. Als ik van avond een rustig plekje vind, krijg je een brief. Vele groeten ook van Hein en je Willem.

Na Genua volgen de Italiaanse kunststeden, waarover Willem Kloos het een en ander schrijft in een brief de dato 19 maart 1893.

Allerbeste Wim,
De reis gaat goed: aleen word je van alle kanten vreeselijk afgezet als je niet oppast, en ook bestolen, van Hein hebben ze al vast een scheermes gegapt en van mij een spiegeltje. In Genua wouden ze zoo maar met onze koffer wegloopen, onder het voorwendsel van hem in de coupé te brengen, waar we vlak voor stonden. En omdat Hein met zich te wasschen wat water op het vloerkleed had gemorst, stond er op de rekening tapis 2 francs. 't Bedelen was hier eerst verschrikkelijk, maar 't schijnt dat we er nu een beetje minder verschrikt uitzien, dan in den beginne. Ze laten ons nu nog al met rust. Ik brulde maar altijd ‘No’ dan zijn ze in een oogwenk weg. Het eten was hier eerst vervloekt slecht in Italie, zoolang we op Baedeker afgingen. Die verdommeling weet er niets van. Hij beveelt allerlei minieme en obscure gelegenheden aan, waar je voor veel geld heel slecht eten krijgt. Ik geloof haast dat hij er voor betaald wordt. 't Is een doeniet. Toen zijn wij uit onze eigen oogen gaan kijken, waar het er netjes uitzag, en zoo hebben we in Florence en hier uitstekend gegeten en gedronken, beter, goedkooperen even fashionabel als in Holland. We hebben kreeft gegeten voor een franc, zoo-als je in Holland niet krijgen kan, en wijn van vier franc, net zoo goed als de Piene [?] in Riche.
Genua is een prettige stad, Florence is vervelend en Rome is druk, maar zonder karakter, tenminste waar wij geweest zijn. Het Forum is een afschwuelijk uitdragerij met snuffelende Engelschen schrijdend tusschen de bijgeplakte antiquiteiten. Maar de st. Pieter van binnen is magnifiek ik bedoel niet schilderachtig, of zoo, maar, ik weet het niet. We zijn ook in Fiesole geweest en hebben daar een oud Romeinsch theater gezien, nog al curieus. Musea ook een paar, maar je wordt er zoo moe van, zonder dat je er veel aan hebt. Over een paar uur gaan we weêr naar Florence en morgen naar Venetië. Zorg toch vooral, dat daar het beloofd geld is. 't Is hier soms vreeselijk duur (ik geloof dat ik dat nog al eens gezegd heb). We hadden hier een kamer van 7 francs 50, minder goed dan die waar we in Parijs 4 francs voor gaven. 'k Vind het vervelend, dat we nu weêr naar het Noorden moeten. Nu Wim, straks gaat de trein, ik zal je weêr schrijven uit Venetië.
Vele groeten van Hein ook aan Betsy en een hand van je Willem.

Op 7 april 1893, tijdens hun terugreis, sturen Kloos en Boeken hun laatste brief naar Willem Witsen.

Beste Wim, We zitten nu in Freiburg; Zooals je ziet in een hoekje van een groote Weinstube, aan een tafel met een mooi blokjestafellaken, met hooge planten voor de ruiten en bijna niemand anders in het lokaal, dus eindelijk eens een rustige plaats om wat te schrijven. We zijn nu zeer langzaam aan de terugreis, het gaat iedere dag beter met Willem, van middag hebben we hier nog een berg beklommen. Het is hier heel warm, is dit in Holland ook zoo? In Italie hadden we het soms een beetje koud, maar in Zwitserland werd het al beteren nu zitten we gewoon in den zomer. Je moet Jan eens hartelijk groeten, W. noch ik hebben hem geschreven maar je moet niet op reis gaan om brieven te schrijven.
Tot over een dag of vier, je Hein.
Beste Wim, ik schrijf maar op hetzelfde blaadje als Hein, maar ik heb niet veel te zeggen. Ik loop weer als een kievit, op de kievit na, en eet vreeslijk veel, vergeleken met wat ik in Holland dee? Zwitserland is een mooi land, maar vreeslijk duur en gemeen. Ik ben blij dat ik er uit ben. 't Is hier dadelijk veel beter, goedkooper, en vriendelijker. Ik ben blij dat ik die reis gemaakt heb, als ik in Amsterdam gebleven was, zou 't geloof ik slecht met me uitgezien hebben. O die ellendige redactie van de N.G. [De Nieuwe Gids redactie sleept zich, met name door het optreden van Kloos, van het ene conflict naar het andere]
Dag, beste Wim, een hand en groeten aan Betsy van je Willem
Ga vooral nog eens bij Betje kijken of alles in orde is.

De reis brengt Willem Kloos echter geen blijvende genezing. De contacten met Pet Tideman, door Henriëtte Roland Holst een ‘roekelooze neurasthenicus’ genoemd - in de zomer van 1893 zullen allerminst bijgedragen hebben tot een verder herstel van Kloos' gezondheid.^7. Het verwondert dan ook niet dat Willem Kloos zijn vriend en beschermheer Willem Witsen op 30 januari 1894 het volgende schrijft:

Allerbeste Wim, Ik heb behoefte je even te schrijven. 't Is hier een beetje triest in den laatsten tijd. Hein is nog altijd heel anders dan gewoonlijk om dat onverwachte ongeval, en ik zelf ben in den laatsten tijd sukkelend. Ik heb een paar dagen gehad, dat ik dacht, dat ik longontsteking had, want alles deed mij pijn, mijn schouderbladen,

6. Deze reisbrieven bevinden zich in het Willem Witsenarchief. Aangezien 's-Gravensande ze niet in De geschiedenis van De Nieuwe Gids heeft opgenomen en omdat ze een goed beeld geven van de reiservaringen van Kloos en Boeken en tevens de nodige informatie over Kloos' gezondheid verschaffen, heb ik ze integraal in dit artikel verwerkt.

7. Zie voor de relatie Willem Kloos - Pet Tideman 's-Gravensande, hoofdstuk XIX.

[p. 43]

vooral mijn linker en als ik diep ademhaalde, mijn middenrif, en ook de linkerkant van mijn borst. Door applicatie van watten en kamferspiritus is dit nu vandaag veel beter geworden. Maar ik blijf toch den heelen dag suf. Toch heb ik nog den lust gehad om ± een 40 tal nieuwe sonnetten te maken, waarvan er een stuk of 24 in de Februari aflevering zullen komen, die den 10en of zoo uitkomt. Ook is er een superbe dramaatje van Stella ingekomen. Al de copie voor de aflevering is reeds aanwezig.^8.

De toestand van Willem Kloos verergert zodanig dat Willem Witsen besluit om Kloos in de zomer van datzelfde jaar in huis te nemen. Dit wordt echter een débâcle. Alphons Diepenbrock heeft op 28 december 1894 over dit verblijf een schrijnend ‘verslag’ geschreven aan Aegidius Timmerman: ‘Met Kloos had ik in October een bijeenkomst waarna ik mij voor nam voorlopig niet meer bij hem te komen tot hij weer verstandig en redelijk is geworden. Dien avond was hij werkelijk niet wijs (entre nous). Zijn leven dezen zomer en najaar is vreeselijk geweest. Bij Witsen lag hij corpore nudo tremulenti Satyri instar ambabus manibus tenens lagoenam dum crapulam improbam edormiret [met naakt lichaam op de wijze van een siddrenden Satyr, met beide handen de fles vasthoudend, zoolang hij zijn schandelijke roes uitsliep]. Zoo iets kan je alleen maar goed in 't latijn zeggen. W. kon hem althans om zijn vrouw niet maar houden. Maar vertel dat niet over.’^9.

Op 16 oktober 1894 moet Willem Kloos weer teruggekeerd zijn naar Amsterdam, wat blijkt uit de onderstaande verontruste brief van Johannes Kloos, de vader van Willem Kloos, de dato 20 oktober 1894. Willem Witsen treedt - zo mogen we uit deze brief opmaken - weer als mecenas op door een kamer voor Kloos te huren.

Den Weledelen Heer Witsen te Eeden Mijnheer,
Daar ik vernoomen hebt dat Ued 16 dezen Willem Kloos op zijn kamer geinstalleerd hebt, zoo verzoek ik u vriendelijk en dringend mij per omgaande te willen melden waar die gelegen is, door deze zult gij de ondergetekende ten hoogsten verlichten.
UEdw
J. Kloos jr.
Heerengracht 411 Amsterd.
20 Octob 94.
P S het is slecht met hem gesteld.

De laatste opmerking van Willem Kloos' vader is beslist geen eufemisme. Uit brieven van tijdgenoten: Alphons Diepen-brock en Willem Paap, blijkt dat Willem Kloos bij tijd en wijle krankzinnig is.^10. Saar de Swart en Anna Vis nemen als twee barmhartige vrouwen de zorg voor Kloos op zich. Met recht kan in deze context gesproken worden over ‘barmhartige vrouwen’, aangezien de dames tijdens Kloos' verblijf bij Willem Witsen in Londen door Kloos in een verdacht, lesbisch daglicht geplaatst waren om Eduard Karsen, die een romantische bewondering voor Sara de Swart koesterde, het hoofd op hol te brengen.^11. Kloos slaagde in zijn opzet: Eduard Karsen strooide in Nederland het praatje rond dat de dames lesbisch zouden zijn, wat allerlei vervelende consequenties had.^12.

Het sanatorium De Vogelen Plantentuin. Foto: Gémeente archief van Arnhem.

Willem Kloos brengt zijn waardering voor de verzorging van Saar de Swart en Anna Vis onder woorden in vers XIV, één van de Verzen die hij in De Nieuwe Gids van 1895 opdraagt aan de arts H.G. Samson. In dit gedicht, eveneens opgenomen in Nieuwe Verzen (1895), typeert hij ‘twee vrouwen’ - de dames De Swart en Vis - als ‘De aleenige menschen op wie vertrouwen Ik durf’.

Ondanks de goede zorgen van de dames gaat het niet goed met Kloos. In twee brieven - respectievelijk de dato 5 november en 17 december 1894 - die hij in deze periode aan Willem Witsen stuurt, klinkt een afhankelijke, hulpeloze toon door. Een lichtpunt in deze tijd is het gegeven dat De Nieuwe Gids opnieuw opgericht zal worden, nadat in het najaar van 1894 de ‘oude’ Nieuwe Gids door interne conflicten ter ziele was gegaan.

Het is ook nu weer Willem Witsen die voor de financiële consequenties kan opdraaien, wat moge blijken uit onderstaande brief.

Amsterdam, 4 December
1e Parkstraat 438
Beste Willem,
De Nieuwe Gids komt weêr tot stand. Eigenaars zijn dan ik, Hein en S.L. v. Looy. Ieder van ons drieën moet dan beloven, over vijfhonderd gulden te kunnen disponeeren. Zou je me nu eventjes kunnen laten weten, of Hein en ik, wat jouw ressources betreft, daartoe in staat zijn? Morgenavond zal de definitieve bijeenkomst zijn.
Mr. W. Paap, Keizersgracht 440, heeft mij in deze uitstekende diensten bewezen. Hartelijk groetend je Willem Kloos.
P.S. Bijgaand papier wil je me wel terugsturen hè? Dag, Wim, vriendelijke groeten aan Betsy.^13.

De dames De Swart en Vis blijken ook niet in staat te zijn om Kloos van zijn chronische alcoholgebruik af te helpen. Vrienden brengen daarom, mede op verzoek van Saar de Swart, geld bijeen om Willem Kloos een stijlvolle verzorging te geven in het sanatorium De Vogel- en Plantentuin aan de Velperweg te Arnhem. In deze door geneesheer-directeur G. Jelgersma geleide inrichting gaat Kloos in de maanden februari, maart en april van het jaar 1895 eigenlijk gewoon door met zijn gestel-

8. Deze niet integraal weergegeven brief bevindt zich in het Willem Witsenarchief.

9. 's-Gravesande, blz. 502.

10. 's-Gravesande, blz. 499-502.

11. Destijds waren de begrippen ‘verdacht’ en ‘lesbisch’ veelal synoniem.

12. Zie over deze affaire onder andere R. van der Wiel, Een droom rond Saar de Swart. In: De Revisor 11 (1984) nummer 1, blz. 63-70, en A.M. Hammacher, Eduard Karsen en zijn vader Kaspar. 's-Gravenhage, 1947.

13. Brief uit het Willem Witsenarchief.

[p. 44]

ondermijnende levenswijze. In laatstgenoemde maand ziet hij in een luchtig gedicht terug op dit verblijf als een leespauze van tien weken bij het biljart van het sanatorium.^14. De laatste terzine geeft een bijna humoristische indruk van Kloos' verblijf te Arnhem: ‘ik wandel fluitend door dees Kurhaus-hallen, En zit ook graag soms in dat eedle trekveêr, Om met de wereld en mezelf te mallen.’

Willem Witsen blijft voor Kloos de hulp, steun en toeverlaat waar hij steeds weer op terug wil en kan vallen. In april 1895 smeekt Kloos Witsen min of meer om bij hem te mogen komen. Iets dergelijks vindt wederom plaats in de laatste alinea van de tweede, eveneens ongedateerde brief die Kloos uit Arnhem aan Witsen schrijft.

Toe schrijf mij even een kort briefje of lang epistel, dat je komt en wil o, allerlaatste mensch in mijn leven, een beetje goedig voor mij zijn. Kom, ik smeek je, kom en red me, en breng dit kladje meê.... ik kan er geen copy van maken. Tot ziens of vaarwel Schrijf mij in alle gevallen of telegrafeer nog liever. Je bent mijn laatste levende toevlucht, kom bij je vriend Willem zoo gauw je kunt.^15.

Ook in de derde en vierde brief vanuit het Arnhemse sanatorium vinden we een dergelijk verzoek.

Begin mei geeft Willem Witsen toe aan Kloos' smeekbeden en stelt hij hem in staat om het sanatorium te verlaten. Uiteraard is Jelgersma het niet eens met het eigenmachtig optreden van Kloos en hij stuurt hem dan ook in mei 1895 de volgende, ‘therapeutische’ brief.

Sanatorium-Arnhem, 10, 5, 95
Amice,
Uw wegloopen van hier kwam mij niet onverwacht, ik rekende u tot dergelijke dingen wel in staat. Evenzeer wist ik bijna met zekerheid, dat gij, ondanks al uwe ontkenningen alcohol gebuikte; dit vermoeden is tot zekerheid geworden toen in uw kamer een flesch anisette, twee halve fleschjes brandewijn en een half fleschje bier gevonden zijn. Ik verwacht, dat gij ook nu nog wel niet zult inzien, welk een hoopelooze dronkaard gij zijt. Ook heb ik uit een brief van Witsen bemerkt dat uwe waandenkbeelden van vervolging u ook hier niet met rust hebben gelaten, zooals trouwens uit de sigaren, waarin gij meendet dat opium was, mij ook reeds was gebleken.
Door de jaren lange vergiftiging met alochol verkeert gij lichamelijk en geestelijk in een dergelijke degeneratie toestand, dat gij u zelven zeker niet meer kunt helpen en het is eenvoudig een kwestie van tijd hoe lang het zal duren voordat gij weer misbruik van alcohol maakt, dan is plaatsing in een gesticht voor krankzinnigen het eenige mogelijke, in eene inrichting als de mijne kunt gij niet meer opgenomen worden. Reeds vóór dat gij hier kwaamt was mij door al uwe kennissen gezegd, dat gij voortdurend met leugens omgingt en men nooit op u afkon; dit heb ik hier honderde malen kunnen constateeren, vooral in den laatsten tijd, als het u te doen was om geld te krijgen voor het begaan van alcoholexcessen; gij voelt het verschil niet meer tusschen waarheid en leugen.
Ik schreef u dit alles nog eens, omdat alleen de nuchtere waarheid misschien nog enige invloed op u zou kunnen hebben en u zou kunnen waarschuwen voor de verschrikkelijke toekomst, die een chronische onverbeterlijke alcoholist te wachten staat. Na groeten
t.t.
G. Jelgersma^16.

Rond de tiende mei moet Kloos ook de volgende brief van Willem Witsen gekregen hebben. Witsen, die deze brief van Jelgersma ontvangen had, stuurde hem na lezing onmiddellijk door naar Willem Kloos.

Willem Kloos gefotografeerd door Willem Witsen.
Foto: Letterkundig Museum te Den Haag.

Sanatorium-Arnhem, 7 mei 1895
Wel Edele Heer,
Zoo even kreeg ik een brief van Kloos uit Amsterdam om mij te bedanken voor mijne medische hulp, daaruit meen ik dus te moeten opmaken, dat hij niet terugkomt. Verleden week Zaterdag heeft hij heimelijk hier de inrichting verlaten en is kennelijk naar uw huis gegaan. Uwe vrouw meldde mij op een telegram van mij dat hij met u naar Amsterdam was.
Het zal u wel duidelijk zijn, dat al deze handelingen buiten mijne verantwoordelijkheid omgaan. Kloos was een dronkaard wel van de ergste soort, die de geestelijke en lichamelijke degeneratie tekenen daarvan in overvloed bij zich droeg. De aandoeningen aan zijn voeten, die zich elk oogenblik nog kunnen herhalen, zijn gezicht, de vroeger doorgestane aanvallen van neuralgieën enz, dit alles bewijst voldoende hoezeer zijn lichaam door chronische alcoholvergiftiging was gedesorganiseerd. De verschijnselen op geestelijk gebied waren van nog ernstiger aard. In Amsterdam heeft hij één maal zeker, maar waarschijnlijk twee maal een aanval van delirium tremens door gemaakt. Zijne verschijnselen hier waren van zeer ernstigen aard.
De van de jeugd af bestaanden achterdocht bleek mij, ook door invloed van het alcoholmisbruik, overgegaan te zijn tot meer of min duidelijke waandenkbeelden van vervolging. Hij meende in der tijd, dat hij door sigaren, die Mej. de Swart hem zond, vergiftigd te worden met opium, zoo sterk meende hij het, dat hij niet kon nalaten de portier er over te spreken. Zooals ik herhaaldelijk heb kunnen constateeren gevoelde hij weinig onderscheid tusschen waarheid en leugen. Hij miste hier elke kracht om zich met gezette arbeid bezig te houden en trachtte zijne ledigheid met de nietigste voorwendsels te verontschuldigen. Een der opvallendste verschijnselen was zijn volkomen gebrek aan inzicht in zijn eigen toestand, hij ontkende steeds misbruik van alcohol gemaakt te hebben, een enkele maal slechts heb ik hem tot de bekentenis kunnen krijgen, dat hij een dronkaard was.
Terwijl ik dit schrijf komt de directrice, aan wie ik gezegd had de kamer van Kloos voor een nieuwe patiënt in gereedheid te brengen, mij mededeelen, dat bij de opruiming van zijn kamer gevonden zijn, 1 flesch waarin anisette geweest is, 2 halve fleschjes waarin brandewijn is

14. Dit gedicht is opgenomen in de reeks aan H.G. Samson opgedragen Verzen. In: De Nieuwe Gids 1 (1895) deel 2, blz. 460.

15. Brief uit het Willem Witsenarchief, deze brief is ook opgenomen in 's-Gravesande, blz. 504.

16. Brief uit het Willem Witsenarchief, deze brief is ook opgenomen in 's-Gravesande, blz. 506, 507.

[p. 45]

geweest en een half fleschje bier. Gij zult mij toestemmen dat een dergelijke wanhoopige alcoholist, die mij en anderen plechtig verzekert geen alcohol meer te gebruiken, daar zelfs geen behoefte meer aan te hebben, reddeloos verloren is, wanneer hij zulke doorslaande bewijzen geeft.
Van u was het verkeerd met de tobberd mee naar Amsterdam te gaan. Hoogst waarschijnlijk zal men spoedig voor de vraag staan, wat men op nieuw met hem moet beginnen. In den eersten tijd zal hij waarschijnlijk buiten alcohol blijven, maar dat zal niet lang duren. Dan zal zich spoedig vertonen 't zij een delirium tremens, 't zij een alcoholistische vervolgingswaanzin, een stoornis, waartoe zijn geest, geloof ik zeer geneigd is. Dan blijft voor hem niets meer over dan opname in een gesticht voor krankzinnigen, te meer daar hij elke poging, die in zijn belang gedaan wordt, verkeerd uitlegt.
Ook nu nog, terwijl Kloos zich zelf zoo gezond gevoelt als hij in geen jaren is geweest, is hij geestelijk zeer abnormaal en is hij niet meer dan een ruïne van een gezonde menschelijke natuur. Een langer verblijf hier had hem ook niet geheel beter gemaakt en door zijn gebrek aan inzicht in zijn ziekte, zou een herhaling van zijn alcoholisme toch nog wel te vreezen zijn geweest, nu is die echter hoogst waarschijnlijk. Hartelijk hoop ik dat ik ongelijk heb, mijne ervaring van alcoholisten geeft mij echter volkomen 't recht zoo te spreken als ik deed.
Ik geef u gaarne verlof deze brief aan Kloos te laetn lezen. Hoogachtend,
UEd dienstv
G. Jelgersma
arts
Zoo even vertelt men mij dat gij, toen Kloos de vorige keer bij u was, hem beloofd zou hebben dat hij slechts tijdelijk eenige dagen hier terug zou komen. Ik mag niet aannemen, dat men mij hierin juist heeft voorgelicht. Kloos zelf deed mij een verhaal van zijn verblijf bij u dat geheel bezijden de waarheid was.
Hoogachtend,
G. Jelgersma^17.

Dit is niet het laatste contacttussen Willem Witsen en het sanatorium De Vogel-en Plantentuin. Op 6 juni 1895 ontvangt Witsen nog een briefje van de administrateur van de inrichting waaruit blijkt hoezeer Witsen gezien wordt als de man die Kloos, in ieder geval in materieel opzicht, overeind houdt.

Weledelgeboren Heer!
Daar mij het adres van den Heer W. Kloos niet bekend is, zend ik u per postpakket eenige aan ZEd toebehoorende tijdschriften, benevens een onderbroek.
Beleefd heb ik de eer u opmerkzaam te maken, dat voor den Heer Kloos nog moet worden betaald aan den gasfitter f0,75 voor eene verandering aan de lamp van ZEd's vroegere kamer alhier, welke verandering werd gedaan met het oog op het gebruiken van ZEd's eigen staande lamp.
Nog veroorloof ik mij te zeggen, dat de Heer Kloos niets aan het bediendenpersoneel heeft gegeven, dat evenwel natuurlijk in 't geheel niet verplichtend is, doch dat na een sejour van drie maanden wel gebruikelijk mag worden genoemd.
Hoogachtend,
Uwe edelgeb. Dienstw.
M.C. van Hall
administrateur.^18.

Na het verblijf in De Vogel- en Plantentuin keert Willem Kloos terug naar Amsterdam. Hij neemt zijn intrek bij mejuffrouw Rolff aan de Weteringstraat nummer 25. Kloos voeltzich - hoewel hij in zijn tweede ‘Arnhemse brief’ Willem Witsen min of meer gesmeekt had: ‘Breng mij s.v.p. naar Amsterdam.’ - echter niet op zijn gemak. Hij verzoekt Witsen in een ongedateerde brief met klem naar Ede, de woonplaats van Willem Witsen te mogen komen.

Beste Wim,
Help me nu toch. Ik heb nu drie maanden in een Sanatorium gezeten, omdat ik door een Lesbische vrouw verneukt was. Ik heb daar zoolang gezeten, zonder dat het noodig was, dat men mij eindelijk verweet, dat alles wat voor mij uitgegeven werd, de interest was van zooveel kapitaal, door meneer van Hall. Nu zit ik hier: onze waarde vriend Hein laat 's morgens om acht uur door zijn hospita zeggen, dat hij den heelen dag uit wandelen is. Gisteren had hij met mij afgesproken, op een bepaald uur, dat hij bij mij zou komen. Hij is niet gekomen. Wees nu goed voor me, Wim. Stuur me tien pop en laat mij bij je komen. Jij schijnt, na mijn harde ondervindingen van al die maanden, de eenige mensch te zijn, die het wel met me meent,
Je toegenegen
Willem Kloos^19.

De fantasieën van Willem Kloos blijken welig te tieren: na de met opium vergiftigde sigaren van Saar de Swart is het nu de verneukeratieve, lesbische Saar. Mijns inziens heeft Kloos zijn ziekelijke achterdocht jegens Saar de Swart niet alleen verwoord in diverse brieven, maar ook in het volgende, onder nummer IX in De Nieuwe Gids van 1895 (deel 1) verschenen sonnet.

Ik, zwevend in een atmosfeer van jokken,

Om mij geweven door twee vrouwelippen,

Die aldoor gaan maar, heel den dag, de tippen

Van elk reëel ding rakend, maar de brokken

Daaronder ordnend, denkend zóó, met wippen

Losweg der gladde tong, dat vaak, geschrokken

Van gruwlijke verheveling, getrokken

Door list op 't klaar ruim van mijn brein, ik nippen

Niet wilde haast meer van het speelrig schuimen,

Dat me als de waarheid zelf werd voorgespiegeld,

In druk gepraat, gekruid door woede-accessen.

Maar 'k ben zoo'n kalm man in mijn eigen ruimen,

Al-klaren aether, waar mijn ziel in wiegelt,

En 'k leer uit Leugen zelf der waarheid lessen.

In juni 1895 zwicht Willem Witsen voor Kloos' verzoek om naar Ede te mogen komen. Ditmaal besluit Witsen echter om Kloos niet meer in huis te nemen, maar te laten logeren in Hotel en Stalhouderij W. Mulder te Ede. Zelfs vanuit dit in het centrum van Ede gelegen hotel, dat op nog geen kwartier lopen van de op de Paasberg gelegen villa Zonnenberg van de Witsens ligt, schrijft Kloos tot twee maal toe een brief. Op 19 juni schrijft hij, zodra hij wakker wordt, het volgende gedicht dat Kloos opneemt in een ongedateerde brief, geschreven op papier van Hotel en Stalhouderij W. Mulder.

Hotel en Stalhouderij W. Mulder te Ede rond 1908, in die tijd Het Hof van Gelderland geheten. Foto: Gemeentearchief van Ede.

17. Brief uit het Willem Witsenarchief, deze brief is ook opgenomen in 's-Gravesande, blz. 505, 506.

18. Brief uit het Willem Witsenarchief.

19. Brief uit het Willem Witsenarchief, deze brief is ook opgenomen in 's-Gravesande, blz. 508.

[p. 46]

[p. 47]

Allerbeste Wim,
Je vindt het zeker wel goed, dat ik jullie het hierondervolgend vers opdraag dat ik neêrschreef van morgen, zoodra ik wakker werd in mijn bed.
Voor den heer en mevr. Witsen Ik ben een vogeltje dat piept,
Omdat het is geboren,
En vluglijkjes weg van een takje, dat zwiept Weer vliegt vèr heen, en ijlinkjes laat hooren Een toontje fel geboord door de nauw bewogen lucht O, o wat een kluchtig, gelukkig gerucht,
Door de kalme lucht,
Is zo'n vogeltje dat vlucht
En nog even wat laat hooren.
Wanneer kan ik nu met je spreken, om onze afspraak van gisteren nader vast te zetten. Want ik kan en wil hier natuurlijk niet lang meer blijven. Ik wensch te wonen, zooals je weet, opeen verblijf, tusschen mijn eigen meubelen en boeken, waar ik precies weet waar en bij wien ik over iets disponeeren kan, om mijn eigen onderhoud te bestellen en te betalen, en dat niet alles acher mijn rug om gebeurt en ik me ten slotte toch zelf voor den boel aansprakelijk moet stellen, zooals in de Kerkstraat is gebeurd. [Kerkstraat 260, ten huize van Hein Boeken] Antwoord mij nu s.v.p. zoodra je thuis bent.
Hartelijk
je
Willem Kloos
Zoodra ik precies weet, waar alles op staat, kan ik werken. Dat zie je nu zelf, nu ik een beetje meer vrijheid heb. Mulder begint me ook al lastig te vallen om betaling van zijn rekening, natuurlijk.^20.

Herkennen we in het gedicht, dat in De Nieuwe Gids van 1896 (deel 1) verscheen, iets van de vreugde over het buiten zijn, een vreugde die Kloos ook verwoordde in een brief aan Witsen die hij direct na zijn aankomst in Ede schreef, in het vervolg van de brief staat de ongebreidelde egocentrische houding van Willem Kloos weer centraal. Witsen heeft de huur van de kamer bij juffrouw Rolff nog niet betaald of de onvrede over het nieuwe onderkomen wordt alweer op papier gezet.

Overigens betaalt Witsen de rekening van Kloos bij Hotel en Stalhouderij Mulder niet, vandaar dat Willem Witsen diezelfde zomer nog een brief in zijn bus krijgt die als volgt luidt:

Beste Wim,
Ik zit maar weer hier [in Amsterdam], Mulder heeft me verzocht om weg te gaan. Kijk nu. Ik wensch te wonen op een ongemeubileerd appartement, onder mijn eigen meubelen en boeken en dat mij de ruimte geeft, om heen en weêr te lopen. Dan alleen kan ik werken, en zelf geld verdienen door proza. Schrijf mij nu s.v.p. De jas, die ik aanheb, daar kan ik natuurlijk, hoewel niet graag, meê over straat loopen - m'n hospita, die hem had versteld zei zoo even nog, dat dàt geen jas was voor een heer, maar een woning daarmede te huren, zonder contanten in mijn zak, om vooruit te betalen, dat is een ondenkbaar iets. Zeg nu niet, wat gaat mij dat aan, maar doe eens iets voor me [sic!!!]. Schrijf b.v. aan v. Looy of aan v. Eeden hierover, wil je.
Na vriendelijke groeten aan Betsy je
Willem Kloos.^21.

Voelde Willem Kloos aan dat Witsen zo langzamerhand genoeg van zijn mecenaat begon te krijgen? Het feit dat in maart 1897 de rekening van Kloos bij Hotel en Stalhouderij W. Mulder nog niet betaald is, wijst erop dat Kloos' gevoelens juist zijn. Vandaar dan ook waarschijnlijk Kloos' verzoek aan Witsen om Jacobus van Looy en Frederik van Eeden te benaderen om het geld dat voor hem bijeengebracht is en waar Kloos geen zeggenschap over heeft gezien zijn excessief alcoholgebruik, in beheer te geven van de rechtmatige eigenaar: Willem Kloos. Zo ver komt het echter niet.

De heren zien al snel dat ze het met hun weigering bij het rechte eind hebben, oftewel de vrees van Van Eeden en Jelgersma ma dat Willem Kloos weer zal vervallen tot wat Van Eeden ‘alcoholische excessen’ noemde, wordt wederom bewaarheid. Kloos drinkt voortdurend meer dan zijn gestel kan verdragen en loopt soms zelfs af en toe dronken over straat. Op 5 oktober 1895 ziet Kloos geen perspectief meer in het leven en doet hij een poging zichzelf te doden.^22. Zijn arts, H.G. Samson, ontfermt zich over hem en probeert Kloos op te laten nemen in een krankzinnigeninrichting, wat op 9 november lukt. Willem Kloos wordt op die dag opgenomen in Het Geneeskundig Gesticht voor Krankzinnigen aan de Agnietenstraat te Utrecht. Deze in de middeleeuwen door Willem Arntsz gestichte inrichting bestaat heden ten dage nog onder de naam Willem Arntsz Stichting.

Het huis van Willem Witsen: villa Zonneberg. Witsen woonde hier van 31 mei 1893 tot 5 mei 1902. Nadien werd de villa een pension. Deze foto stamt uit 1908, de periode waarin de villa als pension gebruikt werd. Foto: Gemeentearchief van Ede.

In de Utrechtse krankzinningeninrichting schrijft Willem Kloos zijn Infernale impressies.^23. Frederik van Eeden krijgt op 11 december, tijdens een bezoek aan Willem Kloos één van deze impressies: het tweede sonnet met de aanvangsregel ‘De gekken zitten in hun kerkgebouw’. In zijn Dagboek typeert Van Eeden dit sonnet als ‘luguber’,^24. in een brief aan Henri Borel, geschreven direct na het bezoek aan Willem Kloos, spreekt Van Eeden echter over ‘een heel treffend vers’. Kloos' situatie ziet Van Eeden in diezelfde brief niet als uitzichtloos. Zijn ex-patiënt lijdt aan een ‘excessief wantrouwen, zooals altijd in zijn karakter lag’, maar mag beslist niet waanzinnig genoemd worden.^25. Op 25 januari 1896 schrijft Van Eeden aan Henri Borel dat hij ‘veel interessante gesprekken’ met Kloos in de krankzinnigeninrichting had. Hoewel Van Eeden er niet aan twijfelt of Kloos beter wordt, heeft hij toch een hard hoofd in de toekomst.^26.

In het maartnummer van De Nieuwe Gids van 1896 verschijnt het eerste deel van de Infernale impressies.^27. De reeks opent met de veelzeggende woorden: ‘Ik ben gestorven in 't late jaar:’. Decor: de herfst van ‘'t late jaar’, en inhoud lopen parallel en dat geeft de ontboezeming ‘Ik ben gestorven in 't late jaar:’ een extra lading. De cyclische structuur van het openingsvers: de laatste regel luidt: ‘Ik ben gestorven: 't is laat in 't jaar.’, versterkt de indruk dat de dood alom is, nog eens. De voltooid tegenwoordige tijd die Kloos in zijn openingsgedicht gebruikt, geeft aan dit vers iets hallucinerends: de dichter kijkt uit het bestaan na de dood als het ware terug op zijn eigen dood. Hij ziet ‘De dorre blaadren’ op zijn baar ‘Nog aarzlend zijgen...’ Uiteraard past in deze context ook een meer figuurlijke interpretatie: de dichter is geestelijk gestorven en ziet terug op dit debâcle dat in de herfst, een dichterlijk beeld voor de winter van 1895-'96, plaatsvond.

De titel boven het eerste vers, ‘Infernale impressies’, verwijst naar Dante's Divina commedia, en wel naar het eerste deel van deze comedie, de tocht door het inferno, de hel. De beroemde zevende regel van de derde zang uit dit eerste deel: ‘Laat varen

20. Brief uit het Willem Witsenarchief.

21. Brief uit het Willem Witsenarchief, ook opgenomen in 's-Gravesande, blz. 509.

22. Deze poging tot zelfdoding wordt uitvoerig beschreven in 's-Gravesande, blz. 510-512.

23. De Infernale impressies verschenen in De Nieuwe Gids 2 (1896), blz. 13- 17; 73-74. Ze zijn op wat kleine veranderingen in de interpunctie na ongewijzigd opgenomen in W. Kloos, Verzen II, Amsterdam, 1902.

24. F. van Eeden, Dagboek. Culemborg, 1971, blz. 360.

25. Brieven van Frederik van Eeden aan Henri Borel. Den Haag, 1933, blz. 57.

26. Idem, blz. 62.

27. Om de Iezer in staat te stellen mijn interpretatie kritisch te volgen, zijn de Infernale impressies zoals ze destijds in De Nieuwe Gids zijn verschenen na dit artikel opgenomen.

[p. 48]

hoop, gij die hier intreedt.’ wordt praktisch letterlijk geciteerd in sonnet V uit de reeks. Het woordje‘hier’ heeft in Kloos' Infernale impressies echter een ander antecedent: het gekkenhuis.^28.

Willem Kloos en Pam Witsen, gefotografeerd op 5 maart
1899, de verjaardag van Pam, door Willem Witsen.
Foto: Letterkundig Museum te Den Haag.
Kloos was bijzonder gesteld op Pam, wat onder andere blijkt
uit onderstaand gedicht voor de herstellende Pam
Voor Wim en Betsy
Nu het zonnetje weer op gaat klaren
Uit de droeve nevels, die het schennen,
Kunnen wij elkaer gerust bekennen,
Dat het angstige dagen waren,
Ook voor den oom, die, zwaar te moë,
Dacht: het geeft toch niets, wat ik ook doe.
Maar nu wordt ons Pammetje beter...!
‘'k Wist wel: 't is een sterke jongen!’
Heeft in plotse vreugd gezongen
Heel ver weg de Gooische peter,
En hij juicht zacht: als 'k weer kom,
Draag 'k hem in mijn armen om!
14 Dec '98
Willem Kloos

De Infernale impressies bevatten enerzijds observaties, beschrijvingen van medepatiënten, anderzijds de persoonlijke emoties van de dichter Willem Kloos. In de observaties klinkt de visie van Willem Kloos op Het Geneeskundig Gesticht voor Krankzinnigen echter wel degelijk door, zodat ze boven het louter registerende uitstijgen en persoonlijke documenten worden. In het sonnet dat Kloos aan Frederik van Eeden gaf, is dit onder andere het geval. Voor de wending beschrijft Kloos ‘de gekken’ die in hun kerkgebouw zitten ‘als stomme mummiën: met steenen oogen.’ De dichter die dit tafereel gadeslaat, kan nauwelijks horen welke boodschap zij uit ‘'s herders mond’ vernemen. Veel indruk maakt die boodschap trouwens niet op ‘de gekken’ want zij zien ‘lauw en flauw’ omdat ze eens door de wereld bedrogen zijn. De vraag rijst natuurlijk waarom Willem Kloos de krankzinnigeninrichting vergelijkt met een kerkgebouw en, de vergelijking doortrekkend, de psychiater met een herder. Laten de krankzinnigen de woorden van hun zielszorger, woorden van ‘Geloof en Liefde en Trouw’, pijlers van de samenleving, net zo langs zich heen gaan als sommige gelovigen de woorden van hun herder? Na de wending beschrijft de ik-figuur, Willem Kloos, hoe hij zich voelt temidden van deze krankzinnigen. Zo lang hij wat kan schrijven of wat kan lezen, voelt hij zich goed, maar wanneer het lawaai van de patiënten die teruggekeerd zijn naar hun zaal, te hevig wordt, vreest hij voor zijn psyche.

Het Geneeskundig Gesticht voor Krankzinnigen te Utrecht rond 1895. Litho die opgenomen is in het boek ‘Geschiedenis van het krankzinnigen-gezicht te Utrecht gedurende deszelfs 400-jarig bestaan’ van J.P.T. van der Lith.
Prentenverzameling gemeentelijk archiefdienst Utrecht.

De sonnetten IV, VI en VII zijn eveneens geschreven vanuit een min of meer observerend standpunt. In sonnet IV, dat opent met de regel ‘De gek lag ongeweeglijk op zijn leger’, wordt het gedrag van een krankzinnige geobserveerd. Min of meer hetzelfde gebeurt in sonnet VI, alleen zijn nu twee gekken het onderwerp van observatie. Na de eerste terzine creëert de dichter een tegenstelling tussen de patiënten en zichzelf. Hij vraagt zich af of hij wel thuishoort in dit gezelschap: ‘Is dit mijn bed een ligplaats voor gezonden?’ Sonnet VII beschrijft een zaal in de inrichting. De patiënten liggen overdag te wachten op de bevrijding van 't ‘opgezweepte inwendig lijden Door 't medisch water’, 's Nachts biedt de zaal een macabere aanblik: ‘'t bleek regiment, dat niet kon slapen’ krimpt, wringt, klaagt en zucht als een onstuimige zee. De wending valt ook nu na de eerste terzine. Een zuster treedt binnen: ‘Daar kletste zuster's hand mij om de slapen, Omdat ik lag en keek en niet wouw meedoen, En 'k wendde me om met stillen blik... Zij vluchtte.’ Met deze venijnige, bijna eigentijds kritische visie op het krankzinnigengesticht sluit Willem Kloos zijn Infernale impressies af.

In het derde sonnet staat, evenals in het reeds besproken eerste, de psyche van de dichter weer centraal. De ‘eeuwigzwarte nacht’ staart de ik-figuur aan en hij weet dat mensenhanden hem zullen vermoorden. In een soort visioen ziet hij hoe hij aan koorden voortgesleept wordt, een ‘sjokkend beest’ komt op hem af en hapt naar de woorden die nog langzaam uit zijn mond komen. De mens Willem Kloos, de ik-figuur, wordt dus niet zelf gebeten door het beest, maar zijn taal en daardoor wordt hij als het ware vleugellam. Na de wending verwoordt de ik-figuur de minachting die hij tijdens zijn leven moest ondervinden. Dit ‘kalm-wreed doen’ vergeeft hij de mensheid echter en hij verklaart zich bereid te sterven. Was er in het eerste vers sprake van een terugblik op het eigen sterven, nu kijkt de dichter in de toekomst naar zijn dood.

Het vijfde sonnet is een afstandelijk sonnet waarin Willem Kloos zijn gevoelens over het naderend einde formuleert als een boodschap aan een net binnengekomen patiënt. Hij adviseert deze patiënt - zoals reeds vermeld - alle hoop te laten varen en de ogen gericht te houden op het altaar. Na het allerlaatste gericht is dit de plaats waar ‘Ge u zelf kunt veilig voor u zelf bewaren.’

Op 8 mei 1896 wordt Willem Kloos, zeer tegen de zin van zijn

28. Kloos spreekt In zijn Infernale impressies voortdurend over ‘gekken’, vandaar deze aanduiding.

[p. 49]

Amsterdamse geneesheer H.G. Samson in, ontslagen uit Het Geneeskundig Gesticht voor Krankzinnigen.^29. Frederik van Eeden neemt de zorg voor Kloos op zich. Een daad van menslievendheid, zeker als we bedenken dat Van Eeden in De Nieuwe Gids van 1893 en in de bundel Verzen (1894) in één van de vele scheldsonnetten van Kloos het volgende te horen kreeg:

Aan ellende's dichter^30.
Voor Cornelis Paradijs.

Genoeg thans heb ik lauweren getast

Om mijne slapen',^1. sprak 't fameuse ventje,

Dat thans is dichter, filosoof en kwast,

Terwijl hij vroeger was 't getapt studentje.

O u-zelfs parodie, ik zeg u: wen je

Toch wat aan 't Leven, dat daar staat rots-vast,

En kijk ook niet zoo angstig op een centje,

Want dat is iets, wat heelemaal niet past

Bij uw gevierd en edelaardig schrijven,

- Door 't volk g'applaudiseerd zooals 't verdiende, -

Over wat vrouwen, die gij niet begrijpt,

Omdat zij zijn, meer dan gij-zelf zijt, ziende

En zien dat gij nog zelfs niet zijt gerijpt

Tot een eerbiedig op-een-afstand-blijven.

20 Oct. 1893
¹ Historisch.^30.

In zijn Dagboek noteert Frederik van Eeden op zaterdag 9 mei het volgende over Willem Kloos: ‘Sinds gister is Kloos hier. Ik ben er zeer bezwaard onder geweest, maar nu gaat het weer. Hij zelf is zeer goed en geschikt, luistert naar allen raad, en behalve een zwakheid van zijn geheugen is zijn geest en zijn gedrag normaal. Maar ik was er onrustig over en bezwaard en sliep slecht. God geve mij sterkte. Het is maar net wat ik houden kan.’.^31.

Een week later noteert Van Eden: ‘Het gaat goed met Kloos. Hij wordt veel beter en is nagenoeg normaal. Maar nu voorzie ik juist de moeielijkheden, omdat ik prikkelbaar zu kunnen worden. Martha [Van Eedens vrouw] en hij schieten goed op, maar daarin is een versterking van beider laxheid, die ik vrees.’ Ook op woensdag 27 mei is Van Eeden nog steeds positief over Kloos' verblijf bij hem; op 3 juni volgt een eensluidende notitie gevolgd door een wat kritische kanttekening: ‘Hij verveelt me met zijn gerij mei en er is maar weinig moois of stichtelijks in zijn omgang. Maar het gaat goed, ik ben rustig en gemakkelijk, ofschoon gereserveerd.’

Hoewel impliciet al terloops enkele oorzaken voor Kloos' onttakeling ter sprake zijn gekomen, rijst toch de vraag wat, naast de karakterstructuur van, Willem Kloos, de oorzaken voor zijn psychische en lichamelijke achteruitgang geweest zijn.

Wanneer we teruggaan naar de prille jeugd van Willem Kloos, moeten we constateren dat deze allerminst gelukkig is geweest. Zijn moeder, aan wie hij in 1894 de bundel Verzen opdroeg, overleed ruim vier maanden nadat Willem één jaar geworden was. In 1861 treedt Willem Kloos' vader, die het in zakelijk opzicht bijzonder voor de wind gaat, wederom in het huwelijk. Hij trouwt met een één jaar oudere weduwe, de 36-jarige Sophia Petronella van Beresteyn. Volgens H. Michaël is dit een verstandshuwelijk en heeft de gevoelige en scherpzinnige Willem nu niet bepaald het voorrecht gehad in een harmonieuze omgeving op te groeien.^32. De voortdurende wedijver waarin Willem met zijn acht jaar oudere stiefbroer verwikkeld is, heeft hier eveneens het nodige toe bijgedragen!

In 1873 wordt Willem Kloos toegelaten tot de studie die in zijn milieu als de beste voorbereiding gezien wordt op het ondernemerschap, ad hoe het kleermakersbedrijf: de h.b.s. en wel de Amsterdamse h.b.s. aan de Keizersgracht 177. Hij komt bij Jan Beckering en Herman Dieperink in de klas met wie hij een hechte vriendschap opbouwt. In De Nieuwe Gids van 1930-'31 haalt Willem Kloos herinneringen op aan deze vriendschap en typeert hij Jan Beckering als volgt: ‘Een flinke en fijn-intelligente schoolvriend van me - ik ontmoette hem iederen Woensdag- en Zaterdag-middag op de kamer van een derden vriend [Herman Dieperink], die zoo gelukkig was een eigen vertrek in het huis zijns vaders te bezitten - en wij praatten dan met zijn drieën over Leven en Dood en allerlei soortgelijke kwesties (...).’.^33.

Jan Beckering verlaat vlak voor het eindexamen de h.b.s. om zich voor te bereiden op het toelatingsexamen voor de medische studie aan de universiteit van Amsterdam, aangezien het h.b.s. diploma destijds geen toegang verleende tot deze studie. Op 20 en 21 september 1877 worden de toelatingsexamens gehouden, die voor Jan Beckering een grote desillusie betekenen. Uit het lood geslagen reist hij naar Haarlem, alwaar hij misschien Frederik van Eeden nog opgezocht heeft, die eveneens voor het toelatingsexamen zakte. Hoe het ook geweest moge zijn, dit bezoek heeft niet kunnen verhinderen dat Jan Beckering die bewuste dag zelfmoord pleegt door in het Spaarne te springen. Op 30 september 1877 vist een brugwachter het lijk van Jan Beckering uit het Spaarne en enkele dagen later woont Willem Kloos de begrafenis van zijn boezemvriend bij.

De dood van Jan Beckering heeft diepe indruk gemaakt op Willem Kloos. Michaël maakt in zijn artikelenreeks over de relatie Willem Kloos - Jan Beckering duidelijk dat Kloos van Jan Beckering hield.^34. Een van zijn eerste Duitse sonnetten, het in 1881 in het tijdschrift Astrea verschenen An Platen, moet volgens Michaël voor Jan Beckering zijn beschreven.^35. De titel is slechts een veelzeggende versluiering die de lezer weliswaar stuurt in de richting van August von Platen, een Duitse dichter wiens poëzie sterk de aandacht trok omdat de burgerij er de in haar ogen afzichtelijke wereld van de homoseksualiteit in proefde, maar die hem in ieder geval niet op het spoor zet van Kloos' jeugdvriend. In een brief aan Albert Verwey de dato 8 augustus 1882 memoreert Kloos zijn vriendschap als volgt: ‘Toen ik achttien jaar was, leed ik onder mijn eersten hartstocht, eenzaam was ik, en toen de dood kwam, kon hij mij niet eenzamer maken. Daar heb ik veel verdriet van gehad. Wat onkruid op een graf geplukt, is het eenige, wat er voor mij overblijft.’ Eerlijkheidshalve moeten we constateren dat Kloos niet alleen wat onkruid op een graf overbleef, maar tevens een inspiratiebron voor zijn poëzie oftewel een gebeurtenis die een diepe groef in zijn psyche zette. Kloos' uitspraak: poëzie is de ‘allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie’ blijkt niet zozeer een theoretisch uitgangspunt te zijn, maar veel meer een treffende samenvatting van zijn poëtische produktie.

In het gedicht ‘Alle zeven’, in de bundel Verzen zonder titel opgenomen, spreekt Kloos echter niet over één dramatische gebeurtenis die hem getekend heeft, maar over liefst ‘zeven nagelen’ aan de marteling die leven heet (‘Met zeven nagelen lag Ik geklonken Op dit zwart rad van marteling, mijn Leven, -’).^36. De ‘tweede nagel’ is Jacques Perk geweest.

De ontmoeting met deze Dordtsche domineeszoon vond plaats in mei 1880. Op een goede dag wandelde Willem Kloos door de Kalverstraat en hij werd staande gehouden door ‘een lang, blond jongmens’ die lachend zijn hand uitstak en zei: ‘Dag Kloos (...). Ga jij met me mee!’^37. Willem Kloos herkende Jacques Perk, die op dezelfde h.b.s. gezeten had, eerst niet, maar na enige tijd begon er wat bij hem te dagen. Perk wilde nader kennis maken met Kloos omdat hij diens Rhodopis had gelezen en zelf ook verzen, opgedragen aan Mathilde, geschreven had waarover hij Kloos' oordeel graag wilde horen. Perks poëzie trof Kloos zeer: ‘Wat blikkie, dacht ik, dáár heb je nou een Hollands dichter, dat zijn mooie verzen.’

In juli 1880, nadat Willem Kloos verhuisd is naar de Kerkstraat 297, ruim dertig huisnummers verder dan het onderkomen van Jacques Perk, vertrekken de inmiddels onafscheidelijke vrienden Willem Kloos en Jacques Perk voor een reis door België. Via Brussel reist het tweetal naar La Roche, het plaatsje in de Ardennen waar Perks Mathilde-cyclus ontstaan was naar aanleiding van een vijf dagen durende ontmoeting met Mathilde Thomas. Ongetwijfeld moet het bezoek van Perk en Kloos an La Roche meer geweest zijn dan de toeristische verkenning die Luik en Spa, de plaatsen die zij vervolgens aandeden, te beurt viel.

In april 1881 verbreekt Perk de intieme vriendschap met Kloos. Omtrent de motieven van Perk tasten we voorlopig nog in het duister. Jaap Meijer suggereert dat Jacques Perk, die toch zijn

29. Helaas zijn de dossiers over Willem Kloos' verblijf in Het Geneeskundig Gesticht voor Krankzinnigen in de jaren vijftig uit het archief van de Willem Arntsz Stichting verdwenen.

30. Dit gedicht verscheen in De Nieuwe Gids 9 (1893-'94) deel 1, blz. 292. In de eerste twee strofen zinspeelt Kloos op Van Eedens parodie Grassprietjes waarvoor Willem Kloos nota bene de voorrede schreef. In Verzen werd het gedicht - weliswaar zonder titel - ongewijzigd opgenomen.

1. G.H. 's-Gravesande, De geschiedenis van De Nieuwe Gids. Arnhem, 1956, blz. 181. In het vervolg afgekort als 's-Gravesande. 2. Idem, blz. 209, 210.

30. Dit gedicht verscheen in De Nieuwe Gids 9 (1893-'94) deel 1, blz. 292. In de eerste twee strofen zinspeelt Kloos op Van Eedens parodie Grassprietjes waarvoor Willem Kloos nota bene de voorrede schreef. In Verzen werd het gedicht - weliswaar zonder titel - ongewijzigd opgenomen.

31. F. van Eeden, Dagboek. Culomborg, 1971, blz. 374, 375. De volgende passage is ontleend aan blz. 376.

32. Zie voor deze periode uit het leven van Willem Kloos: H. Michaël, Willem Kloos, zijn jeugd, zijn leven. Den Haag, 1965, blz. 32-34.

33. Geciteerd naar H. Michaël, Jan Beckering, vergeten vriend van Willem Kloos. In: De nieuwe Taalgids 56 (1963), blz. 317.

34. H. Michaël, Jan Beckering, vergeten vriend van Willem Kloos. In: De nieuwe Taalgids 56 (1963), blz. 317-327; 57 (1964), blz. 1-13, blz. 129-139.

35. Volgens J. Meijer in zijn studie Jacques Perk en Willem Kloos 1881, Groningen, 1972, zijn de vijf sonnetten die Kloos in Astrea publiceerde bedoeld voor Jacques Perk met wie hij samen Goethe en Von Platen gelezen zou hebben.

36. In Verzen. Amsterdam, 1984, blz. 48.

37. Deze ontmoeting wordt beschreven in het interview dat Kloos D'Oliveira gaf. E. d' Oliveira, '80 en '90 aan het woord. Amsterdam, 1977, blz. 32, 33.

[p. 50]

belangstelling voor weliswaar veelal ‘onbereikbare’ vrouwen nooit onder stoelen of banken heeft gestoken, de steeds heviger wordende verlangens van Willem Kloos niet kon beantwoorden en derhalve de vriendschap verbrak.^38. Van Eeden geeft eenzelfde visie en illustreert dit aan de hand van de ‘poëtische correspondentie’ van de vrienden. In sonnet LXXIV uit Verzen (1894) dicht Willem Kloos over het moment dat de u-figuur - Jacques Perk - zich van de ik-figuur, oftewel de dichter, zal afwenden: ‘Wen ooit uw oog zich van 't mijne wendt, (...) Wen ooit uw ziel zich aan de mijne ontwent’. Dat moment zal Willem Kloos niet verachten, want hij weet dat gescheiden zal worden wat ooit door leven en noodlot is samengebracht. Zwijgend zal hij zijn droevig lot dragen en afdalen ‘in den nacht ter nachten.’^39.

De derde nagel aan Kloos' leven, oftewel het derde hart dat kortstondig voor hem is opgeblonken, is dat van Dora Jaspers. Kort voor of na de breuk met Jacques Perk zoekt deze onderwijzeres toenadering tot Willem Kloos en beleeft de laatste gelukkige maanden met hem. In de winter van 1881 noteert Dora echter al in haar spreukenkolom in Het Nieuws van den Dag: ‘Men sterft niet van verdriet’ en ‘Hij die gelooft iedereen te kunnen missen bedriegt zichzelf’ en schrijft Willem Kloos Vosmaer: ‘Ik heb het laatste [het gedicht Moisa] nog aan niemand laten zien, ook niet aan mijn arme, kleine Madonna-af. Zij geleek zeer veel op het traditionele portret van Beatrice Cenci, dat u wel zult kennen, maar was donker.’^40. Het gedicht dat Kloos ter sprake brengt en dat op 11 februari 1882 in De Nederlandsche Spectator verscheen, opent met de volgende twee versregels: ‘O vrouwe, o ziel, o zachte, bleke bloeme, Geknakt voor dat uw geur een outer vond,’ In de derde strofe van dit sonnet komt de reden voor Kloos' breuk met Dora Jaspers ter sprake: ‘de goudgelokte Muze’ (Moisa) die de ziel van de dichter voortdurend leidt, gedoogt niet dat haar volgeling valt voor de ‘aardse minne’. Een fraaie, poëtische verklaring die me intuïtief eerder verhullend dan onthullend voorkomt.

In het late voorjaar van 1882 vertrekt Willem Kloos samen met zijn vriend en leermeester Doorenbos^41. naar Brussel waar hij zich tijdelijk in de buurt van de familie Doorenbos vestigt. Ten huize van deze familie ontmoet Willem Kloos Martha Doorenbos, op wie hij verliefd wordt. Moeder Doorenbos moet de belangstelling van Willem Kloos voor haar middelste dochter met vreugde begroet hebben, want zij schrijft: ‘Martha is heel gezond en als zij zo voortgaat wordt zij de vrouw van Willem Kloos, Pa's beste jeugdige vriend en leerling. Als hij met December zijn candidaats in de letteren gedaan heeft wordt het bekend.’^42. Zover komt het echter niet. Willem Kloos en Martha Doorenbos komen in het voorjaar van 1884 op gespannen voet met elkaar te staan, niet omdat Kloos zijn kandidaats nog steeds niet gehaald heeft, maar onder andere omdat zijn aandacht voor Martha Doorenbos verslapt aangezien zijn fantasie zich richt op de dichteres Hélène Swarth, die hij bij de Doorenbossen een enkele maal ontmoet heeft.

Het gedicht LXIII uit de bundel Verzen (1894) moet Kloos in 1884 anoniem aan Hélène Swarth toegestuurd hebben. De inhoud mag op zijn minst pijnlijk genoemd worden voor Martha Doorenbos: de dichter vraagt zich namelijk af of hij de u-figuur - Hélène Swarth - niet ‘groter’ en ‘schooner’ mag vinden nu ‘andre en ouder banden’, die met Martha Doorenbos, hem binden. ‘Ben ik slecht’, zo vraagt Kloos zich af ‘Daar 'ik eerst violen om mijn lokken vlecht, En nú ga rozen door violen winden?’^43.

Iets van de spanning tussen Willem Kloos en Martha Doorenbos, die overigens in augustus 1884 nog niet op de hoogte was van Kloos' dichterlijke fantasieën inzake Hélène Swarth, klinkt door in de aantekeningen die Jan Veth in de zomer van 1884 maakte toen hij Kloos, die wederom tijdelijk te Brussel verbleef, een bezoek bracht. Op 13 augustus noteert Jan Veth in een soort dagboekje^44. onder andere: ‘Kloos gespannen met Martha. Nabetrachting hierover met hem en Verwey [ook Albert Verwey had Kloos opgezocht; gedrieën bereidden ze de publikatie van de parodie Julia voor]. Deze vervelend.’ De volgende dag schrijft Veth: ‘Kloos gedrukt’ en op 15 augustus: ‘Kloos een verzoeningsbriefje van Martha D. gekregen.’

Nadat de verhouding met Martha Doorenbos in het najaar van 1884 diverse dieptepunten heeft doorstaan, komt er in januari 1885 definitief een einde aan hun relatie.

Willem Kloos gefotografeerd door Jessurun de Mesquita, waarschijnlijk rond 1891. Deze foto stond op het bureau van Jeanne Reyneke van Stuwe. Foto: Letterkundig Museum te Den Haag.

De verhouding tussen Albert Verwey en Jan Veth moet in de zomer van 1884 niet geweldig geweest zijn, want op 18 augustus noteert Jan Veth met enige opluchting in zijn dagboekje dat Verwey, hoewel hij de laatste tijd toch wel aardig was, is vertrokken. De vraag rijst natuurlijk of de irritatie die Albert Verwey af en toe oproept bij Jan Veth iets te maken heeft met de vriendschappelijke gevoelens voor Willem Kloos.

Reeds in de winter van 1881 had Willem Kloos kennis gemaakt met de zes jaar jongere Albert Verwey. De band die tussen hen ontstaat, kan het best getypeerd worden als een leraar - leerling verhouding. In het najaar van 1885 ontstaat er echter een hechte, homo-erotische vriendschap tussen leermeester Kloos en zijn pupil Verwey, wat blijkt uit Verwey's Hemel- en aard-droom waarin de volgende versregels: ‘-'k hing In de'arm hem, om zijn hals mijn armen sloeg 'k, Néér woog 'k 't zwaar hoofd en in zijn roden mond Zonken mijn lippe’, een star in purpren nacht.’^45. en uit diens Van de liefde die vriendschap heet. In het voorjaar van 1885 krijgt de vriendschap, de ontluikende liefde tussen Willem Kloos en Albert Verwey, echter eerst nog nodige te verduren. Na de kameraadschappelijke contacten tussen Jan Veth en Willem in de zomer van 1884 - na het vertrek van Albert Verwey reizen Kloos en Veth naar Luik waar Willem Witsen zich bij hen voegt voor een bezoek aan het stadje La Roche - moet hun verhouding in de winter van 1884-'85 volgens Verwey hartstochtelijk geweest zijn.^46. Voor Jan Veth echter te hartstochtelijk: hij ontvlucht Amsterdam en trekt zich in zijn vaderstad Dordrecht terug. Willem Kloos mist zijn vriend erg, wat nog niet goed gemaakt wordt door de aanwezigheid van Albert Verwey, hetgeen duidelijk tot uiting komt in Kloos' brief de dato 27 maart 1885 aan Jan Veth.

Ziezoo, nu is Verwey weg en ik kan rustig aan jou zitten denken en schrijven, 't Is van avond muziekale soirée,

38. J. Meijer, Jacques Perk en Willem Kloos 1881. Groningen, 1972.

39. P. van Eeten, Dichterlijk labirint, opstellen over het werk van Willem Kloos. Amsterdam, 1963, blz. 12-14.

40. P. van Eeten, Dichterlijk labirint. Amsterdam, 1963, blz. 29, 30.

41. Dr. W. Doorenbos gaf Willem Kloos privélessen Latijn en Grieks ter voorbereiding op het toelatingsexamen van de universiteit van Amsterdam.

42. H. Michaël, Willem Kloos, zijn jeugd, zijn leven. Den Haag, 1965, blz. 83, 84.

43. Zie voorde relatie Kloos - Swarth: 's-Gravesande, blz. 190-193 en de eerder geciteerde boeken van Michaël en Van Eeten.

44. Deze kleine geruite dagboekblaadjes bevinden zich in het Rijksprentenkabinet te Amsterdam.

45. Geciteerd uit de inleiding van Harry G.M. Prick bij de bundel Willem Kloos, Ik ben een God in 't diepst van mijn gedachten. Amsterdam, 1980, blz. 19.

46. H. Michaël, Willem Kloos, zijn jeugd, zijn leven. Den Haag, 1965, blz. 96.

[p. 51]

maar ik ben liever bij jou, dan bij het trio, en heb daarom Albertje maar in mijn plaats gestuurd. Ik wil alleen zijn... met jou. Verbeeld je, 't is nu negen uur en vóór vier van nacht ga ik toch niet naar bed, dat is volle zeven uur... Heerlijk, hè? Och, maar ik vergeet, dat je er toch niets van weet op het oogenblik en al was je hier, dan zou je toch ‘neen’ antwoorden, en me bedroefd maken. Om mij daartegen in te zetten, zal ik je maar dadelijk het vroolijke bericht vertellen, dat Paap bereid is zijn Hooft af te staan voor de prijs van vijf gulden. Breng ik je bevelen niet stipt ten uitvoer? ik heb er ook bijgevoegd, dat jij er niet van af wist, en alleen het verlangen had te kennen gegeven, je een Hooft aan te schaffen. Maar om je nu niet al te vroolijk te maken, zal ik je dadelijk hiertegenover een droevige boodschap mededeelen. 't Is namelijk... Ja, maar ik weet heusch niet, of ik het je wel zoo op eens mag zeggen.. Enfin, je kunt je nog al goedhouden en zult ook dit weten te dragen. Verwey dan is volstrekt niet tevreden met je gedrag tegenover hem. Tevergeefs, dat ik hem de reden van je vertrek, zoover ze hem aanging, klaar en bondig heb uitééngezet, dat ik hem betoogd heb, dat de eerste staking der séances in zijn ziekte, niet in jou moet gezocht worden - hij blijft er bij, dat je hem niet goed behandelt en hij heeft zich zelfs tot de uitdrukking laten verleiden, dat hij het ‘niet zeer beleefd van je vindt.’ Wàt nu met zoo'n razend dier te beginnen? In den uitersten nood van ressources heb ik maar gezegd, dat je zeer ‘vergeetachtig’ bent en dat jedoor je eigen gedachten de uiterlijke dingen dikwijls uit het oog verloor. Dàt scheen hem wat te temmen, en als jij nu nog een briefje schrijft, zooals je gedaan zoudt hebben, is Albertje weer in zijn schik. - Ik heb hem vanavond mijn entrée voor het Brederoofeest gegeven, waar ik niet heen zal gaan, Ik ben liever thuis aan het werk, en leg soms mijn boek neer voor een colloquium met jou of mijn ziel, dan dat ik met een suf gezicht onder een hoop onverschillige menschen naar diezelfde dingen zit te verlangen. Ook naar het Moortje ga ik niet, schoon mijn plaats genomen is: een avond onder die F. menschen te zitten dat anders toch uitstekende luidjes zijn, vind ik niet aangenaam, en het Moortje zelf interesseert mij bitter weinig. Witsen heb ik zoowel door v. D. [Lodewijk van Deyssel?] als door Verwey laten vragen, of hij jou plaats wou overnemen. Ik zet mijn ascetischen leefregel voort, zooals je ziet, en ga mij zooveel mogelijk van de menschen afzonderen. Jij minacht me en wantrouwt me en versmaadt me en de rest hebben hoofden als een uurwerk en harten van marsepijn. Het duurt zoo vreeselijk lang eer je terugkomt, en dan wie weet voor hoe kort, en ik ben zoo ontzettend verlaten. Nu val ik wel wat op eens van het schertsende in het sombere, en je vindt me misschien lastig. Maar o, ik ben ook zoo ellendig geweest in den laatsten tijd. Waarom? Omdat ik jou verdriet zag hebben, en ik mocht er niets aan doen: ik dorst er niet eens naar te vragen of zelfs op te zinspelen. En ik moest alles kalm aanzien, en opgeruimd zijn, tot ik weer alleen was: 't eenige wat ik voor je doen mocht. En toen ben je ineens weggegaan. Ik weet, dat het goed voor je werk is, dat je in Dordt bent, en dat is een troost. Maar ik zie je niet, ik zal misschien ook niets van je hooren, en in de toekomst zie ik geen licht voor me. Je zult me waarschijnlijk zwak vinden, en zeggen dat ik me geheel weggeef, maar dat is toch niet zoo. Als ik niets anders had te geven, dan een paar klachten, was ik nog minder waard, dan jij schijnt te denken. Ja, mijn hart lijkt je te min zelfs, om het aan te nemen, terwijl je het nog niet half kent, en om ooit iets meer van het jouwe te krijgen, dan een, heerlijken, schijn van twee of drie dagen, daaraan durf ik niet eens meer te denken.
Enfin, ik heb van daag en gisteravond ten minste gewerkt: je was toch hartelijk bij het afscheid: ik zal je ook gauw weêr schrijven, want ik heb nu natuurlijk al den tijd voor mij, dat ik anders bij jou was: en ik zal het opgewekter doen. Zeg niet ‘kalmer’. Ik ben heel kalm op het oogenblik, maar dan gevoel ik juist het klaarste en zuiverste, en ik geloof ook niet, dat ik nu iets gezegd heb, wat je, als je er goed over denkt, kan kwetsen. Jij verbergt je voor me, omdat je bang bent, geen volkomen sympathie te vinden... hoe weinig ken je me! Maar moet ik het mij daarom ook voor jou doen? Als je niet met me mêe zoudt gevoelen, dan waren het toch alles louter woorden voor je, en zou je nog even wijs omtrent me zijn, als vroeger, en nu je het wèl doet, als je 't wilt, wèl, wat kan er schooners op de wereld zijn? Zonder dat, is de heele boel me niets waard, met dat, voel ik de kracht in me tot alles. Ik moet je zeggen, wat er in mij omgaat, al doe je ook net, of je er niet naar luistert of het niet begrijpt. Waarom? Wel, omdat je de ziel van mijn ziel bent, en het blijven zult, welke vreemde sprongen je ook maakt en gezichten je ook trekt, om mij in de war te brengen. Ik ken je mooie, blanke ziel door alles heen. En om zoo over je te denken, heb ik honderd geldige redenen, waarvan ik je het lijstje in sonnettenvorm, wel eens zal laten zien. Zoo, nu kom ik weer in een lichteren toon. Och, we kunnen met zoo weinig, dat zoo veel is, zoo eindeloos gelukkig zijn! Iedere regel schrifts zal me welkom zijn.
W.
Ik heb je nog om vergeving te vragen voor iets. Ik heb nl als principe aangenomen, om al Chaps moppen te lachen, een hollen, klankloozen lach. Dat heb ik verleden Dinsdag bij jou ook gedaan, om een gezegde van hem. Dadelijk daarop gevoelde ik, dat het jou even erg moest gehinderd hebben, als het mij hinderde. Misschien heb je 't niet gehoord: dan des te beter: 't was iets over conversatie. Goeden nacht! Ik zal dezen brief morgen ochtend op de post doen.^47.

Jan Veth beantwoordt Kloos' brief niet, wat één van de oorzaken geweest zal zijn voor zijn psychische inzinking in de zomer van 1885. Voor de zoveelste maal zag Kloos een relatie stuklopen. Arnold Aletrino, student in de medicijnen aan de universiteit van Amsterdam, probeert hem op te vangen, zonder al te veel succes overigens. Op 17 juni 1885 schrijft Aletrino hierover: ‘Van Kloos weet ik het niet [Aletrino weet niet of Kloos, evenals Van der Goes, Paap, Van Eeden en Verwey ook vol goede moed is inzake de oprichting van De Nieuwe Gids] omdat-i in de laatste weken verdwenen is. Ik had 'm namelijk onder behandeling, omdat z'n zenuwgestel geschokt was. Je weet dat 'n jong medicus zonder praktijk erg trouw een eenigen patiënt opzoekt! [In mei 1886 slaagt Aletrino pas voor zijn artsexamen!] Zoodat ik ook geregeld bij Kloos kwam, tot ik opeens hoorde dat KI. uit de stad was. Dwars tegen m'n raad, of liever zonder m'n raad! Zou-i m'n aanstaande rekening ontvlucht zijn? Ik weet het niet, evenmin als Verwey het weet, de eenige die 'n bericht van 'm ontvangen heeft, namelijk dat-i in Voorburg bij 'n tante zit te werken. Of Verwey nog in de laatste dagen bericht van 'm heeft gekregen weet ik niet, want Verwey is zoo schaarsch als de aardbeien en de warmte!^48.

Kloos blijkt in deze brief niet alleen een onhandelbare, maar ook een onvindbare patiënt te zijn. In 1893 zal hij zich eveneens manifesteren als een ondankbare patiënt. Arnold Aletrino krijgt dan, evenals zijn opvolger - de zielszorger Frederik van Eeden - in De Nieuwe Gids een scheldsonnet naar zijn hoofd geslingerd. In de eerste strofe bespot Willem Kloos Aletrino's negroïde uiterlijk, dat hij van zijn in Suriname geboren moeder geërfd had.

O Aletrinootje, gij valsch, Moorsch Vorstje,

Dat ferm zit op 't belachelijkste troontje,

Pas op, daar gaát 't, uw waggelende kroontje

Valt van uw kopje, och kereltje, wat dorst je

IJdlijkjes je verheffen op één toontje

Om schijnen wat gij niet zijt, ridderborstje

Schijnbaar, daar gij niet zijt dan een hansworstje,

O fierlijk om u blikkend, gij gewoontje,

Denkt uw klein menschje-zijn te zijn het echt-zijn

Van 't mensch-geslacht, groot-heerlijk in zijn hoogdoen,

Maar dat vóór alles moet manlijk oprecht-zijn,

O gij, die haakt naar uiterlijke roempjes,

Zeg doempjes. Want geen dezer zal omhoog spoen,

Dan wie 't al-godlijk voelt in zeed'ge bloempjes.^49.

Wat de zorg van ‘psychiater’ Aletrino niet vermag, lukt Albert

47. Brief uit de correspondentie van Jan Veth. Rijksprentenkabinet te Amsterdam.

48. Arnold Aletrino en Jan Veth schreven deze brief gezamenlijk aan de in Rome verblijvende Jacobus van Looy. Aangezien Aletrino op dat moment aan een oogaandoening leed, dicteerde hij de brief en schreef Veth hem. Deze brief bevindt zich in het archief van de Stichting Huis van Looy dat ondergebracht is in het Frans Halsmuseum te Haarlem.

49. Dit gedicht verscheen in De Nieuwe Gids 9 (1893-'94) deel 1, blz. 455. Het werd tevens, in ongewijzigde vorm, opgenomen in W. Kloos, Verzen. Amsterdam, 1894.

[p. 52]

Verwey wel. Van zijn liefdevolle vriendschap voor Willem Kloos gaat een zodanig troostende invloed uit dat Kloos weer opknapt, maar ook deze relatie is geen lang leven beschoren. In augustus 1888 verlooft de schrijver van Van de liefde die vriendschap heet zich met Kitty van Vloten. Kloos, die op dat moment te Mont bij Lodewijk van Deyssel logeert, hoort het nieuws pas half september. Wanhoop maakt zich van hem meester en op 28 en 29 september - ten huize van Frederik van Eeden die zich over de depressieve Willem Kloos ontfermt - schrijft hij Het boek van kind en God, een serie aan Willem Witsen opgedragen verzen. In de eerste twee sonnetten spreekt Kloos over de ‘lichte Visioenen mijner Jeugd!’, de ‘Al, àl te dierbare herinneringen’, over de tijd waarin ‘het vorstelijk woord, 't Woord van Uw liefde’ klonk en de ik- en de u-figuur ‘één Mysterie’ waren. Ook memoreert de ik-figuur zijn rol van leermeester. Dat alles is nu echter voorbij. De ik-figuur wordt in het derde sonnet verscheurd door wanhoop en hoopt slechts ‘dat rusten onder groene sterren Een eeuwig rusten is, in één verdoven, En dat de doden niet in donker wenen Om 't zoete leven met hun lief daarboven.’

Kloos' ‘Liefde in Haat’ neemt zodanig grote vormen aan dat hij aan het eind van het afscheidsdiner dat Willem Witsen geeft bij het chique restaurant van Couturier aan de Amsterdamse Keizersgracht voor zijn vertrek naar Londen, Albert Verwey te lijf gaat.^50.

Keren we terug naar sonnet XLIV van de bundel Verzen (1894), en wel naar de tweede strofe: ‘In zeven droomen was ik zwaar verdronken, Droomen van deemoed en van liefde-geven, Die alle zeven weer in 't Niet-zijn zonken: Daarom gegroet, mystiek getal Zeven!’, dan moeten we constateren dat het mystieke getal zeven uit dit sonnet zijn invulling heeft gekregen. Gegroet: Jan Beckering, Jacques Perk, Dora Jaspers, Martha Doorenbos, Hélène Swarth, Jan Veth en Albert Verwey.^51. Gegroet gij zeven nagelen waarmee Willem Kloos zich geklonken voelt ‘Op dit zwart rad van marteling, mijn Leven,-’.

Tekeningen van Peter Yvon de Vries

50. 's-Gravesande, blz. 182.

51. P. van Eeten komt in zijn boek Dichterlijk labirint, in het hoofdstuk Een vriendschap in verzen, tot zes personen, dat wil zeggen de door mij genoemden minus Jan Veth. De passage die Van Eeten citeert uit Van de liefde die vriendschap heet, sonnet XXI, zou mijns inziens een verwijzing naar Jan Veth kunnen zijn. Nader onderzoek, dat niet past in het algemene kader van dit artikel, zou echter gewenst zijn om mijn veronderstelling acceptabel te maken.