Bzzlletin. Jaargang 14

[p. 26]

Wolfgang Koeppen
In mijn stad was ik alleen

In mijn stad was ik alleen. Ik was jong, maar van mijn jeugd was ik mij niet bewust. Ik speelde haar niet uit. Ze had geen waarde. Er vroeg ook niemand naar. De tijd stond stil. Het was eerder een kwelling. Toch was er in de stad niemand die op mij leek.

Ik zwierf rond. Ik was onderweg. Ik was op de straten en pleinen. Ik viel overal op. Ik had geen doel. Ik ging midden op de markt staan. Ik was nutteloos; dat beviel me. Ik had er plezier in op de markt te staan. Simpelweg dat. Ik had niets aan te bieden. Niet eens mezelf. Ik kocht niets. Ik wilde niet meedoen. Ik verachtte hen. Ik kende de koersen niet. Ik vroeg niet naar de prijs.

Ik liep opzettelijk gebogen. Ik wenste mezelf een bochel toe. Ik wilde uitgestoten zijn. Ze moesten het zien. Ze zagen het. Ik hoorde hen en hoorde hen niet. Ze jouwden me na. Ze hoonden, schiet op, haal het ziekenbriefje om je haar te laten knippen. ik was niet in een ziekenfonds; ik was er trots op niet in een fonds te zijn. Het raakte me niet. Ze schreeuwden pagekop, pagekop. Het haar tot aan mijn schouders stond voor mij voor een betere wereld. Ik trok mijn schoenen uit, knoopte ze aan elkaar, hing ze over mijn schouder, ging barrevoets verder.

Zo voelde ik de stad. Ze was onder mijn voet. Ze was hard en koud. De anderen merkten het niet. Velen hielden van laarzen. Ze marcheerden graag. Ze hadden de oorlog verloren. Ze konden de nederlaag niet verkroppen en ze haatten de republiek. Ze zeiden, als we de dienstplicht maar hadden. Ze riepen, er van langs geven. Ze knepen de ogen dicht. Ze hoopten mij in stukken te scheuren. Ze hadden allen slechts een gezicht.

Ik was niet bedroefd. Ik amuseerde me. Ik was de ridder van de droevige figuur. Dat was grappig. Ik verlangde naar plezier. Ik wilde het bont maken. Ik vond hen komisch, hoe zij de ogen dichtknepen, het voorhoofd streng fronsten, de ijzeren tijd van de oorlog bezwoeren en de doden hadden vergeten. Ik paste er voor te lachen. Ik dacht aan de dodenakkers, aan de overwinningen die wij gevierd hadden.

Ik gedroeg me verdacht. Ik sloeg de astrakan kraag van mijn jas omhoog. De jas was lang als een kaftan. Ik had lang naar hem moeten zoeken. Ik trok een Russische kiel aan, sloot hem om mijn hals. Ik drukte de brede bovenaardse hoed van een dorpspastoor diep over mijn ogen. Als ik een hoed opzette. Een kind op de donkere trap; het nam mijn hand, fluisterde eerwaarde. Ik was Raskolnikow. Ik was een van de boze geesten. Die uit de kelderwoning. Die uit het dodenhuis. Ik had onder de galg gestaan. De bode was nog eenmaal gekomen. Gratie. De strop hing slap.

Ik stak de stad aan. Erdmanns warenhuis brandde. Een fakkel in de nacht. Het stadhuis brandde. Mijn geboortebewijs verbrandde mee. Dat wasgoed. In lichterlaaie stond het gerechtsgebouw. Ik opende de gevangenis. Ik verdeelde de goederen uit de winkels onder de armen en de bevrijde gevangenen. Uit Buggenhagens boekhandel kreeg iedereen een boek. Het geld van spaarbank op straat. Kinderen speelden met de biljetten, maakten bootjes, zetten ze in de goot.

Misschien hield ik van de stad. Ik zette haar op haar kop. Ik vernietigde haar orde. Ik verstoorde het feest.

Een Rus sprak me in het Russisch aan. Dat zalfde mij. Ik spiegelde me aan Kropotkin. De Rus was bedrukt. Hij was emigrant. Hij had heimwee naar een ander Rusland.

In de zomer liep ik onder een parasol. De parasol was wit als de hete hemel. De parasol had resedagroene volants. Ik wandelde in tropen. De parasol had een zilveren handvat, tot een vogel gesmeed. Kwam een noodweer opzetten, dan vloog de vogel met de storm mee. Ik was wit gepoederd; ik had mijn gezicht met rijstmeel bespikkeld.

Ik rustte, waar ik mij bevond. Ik ging op straat liggen, languit voor de deuren. Ik zat op de trappen bij de gedenktekens van dode mannen. Ik vlijde me neer in het gras van de plantsoenen, aan de hoede van de burgers toevertrouwd.

De bibliotheken trokken me aan. Ik drong er binnen, begerig en verslaafd. Voor hun beheerders was ik als een minnaar, onweerstaanbaar. De bibliothecarissen waren weerloos. Ze werden mij dienstbaar. Ze openden hun kasten, deden afstand van hun schatten. Ik verspreidde letters om mij heen. Ik verslond wat gedrukt was. Ik vergat mijzelf. Ik zat als dronken op een druk plein. Het alfabet voerde mij mee.

Ik tartte de stad. Ik was een bron van ergernis. Ik wilde een bron van ergernis zijn. De orde hield mij in de gaten. De burgers microscopeerden mij in hun spionnetjes. Zij zagen een monster. De orde voelde zich uitgedaagd en overtrad de wet. Alle fatsoensrakkers bliezen tot de jacht. Ze slopen ongezien naderbij. Ze omsingelden mij. Ze zetten vallen op waar ik niet in viel. Ik deed niets. Ik deed niemand iets. Dat was verdacht. Dat was slecht.

Ik wilde ik zijn, voor mij alleen. Toen drongen zij zich op. De stad toonde mij haar ware aard. Ze was niet deugdzaam. Ze had een ondergrondse. De politie sloeg. De rechters waren partijdig. De beambte misbruikte zijn ambt. De pastoor geloofde niet. De fatsoensrakker was een sadist. De drinkers kwamen en ontkurkten de flessen. De geilaards deden hun voorstel. Morfine- en cocaïneverslaafden toonden hun wonden en toonden de sneeuw. Hoeren maakten zich bekend. Dieven sloegen in. Deantroposoof beklom met mij de toren van Sankt Nikolai en schreeuwde, Gij zijt de duivel. Toen hij mij wurgde, zag ik de zee. Ze deinde grauw onder een grauwe hemel.

Lenz kwam van de kommunisten. Het verloren schaap moest naar de kudde worden teruggebracht. Lenz wilde de kudde ontvluchten. Hij was verscheurd. Hij liep in de winter met korte broek en blote knieën. Dat verbond mij met hem. We zwommen nog in november in de zee. Onze fietsen leunden op elkaar en sidderden. Aan zijn fiets hing de rode wimpel met het embleem van hamer en sikkel. De volkeren hoorden de signalen. De volkeren hoorden niets. De sirenes zwegen. Toen zwegen ze nog. Aan mijn stuur had ik ter ere van Lenz een zwarte lap gebonden, de trotse zwarte vlag van de anarchie. Lenz werd doodgeslagen. Dat deden die met het vertrokken gezicht. Er was daar ergens een hunebed; daar doodden ze hem en stopten hem meteen onder de grond.

Ik verlangde een schouwspel. Ik reisde vierde klas. Ik benadrukte het zedeninstituut. Ik had teveel gelezen. De stad gleed achter de rails weg. In nevel, in grauwe wolken, in sneeuw, in de verloren tijd. Sankt Nikolai dreigde tenslotte, als een opgeheven vuist. Pas later merkte ik de littekens. De coupé was voor reizigers met bagage. Ik hurkte op een draagkorf. Hakstro drong door het vlechtwerk. Een kip kakelde. Een varken knorde in de zak. De man van wie het varken was zei, wat lees je daar. Ik zei, Tairoff, het ontketende theater. De man zei, je bederft je ogen. Het sneeuwde. Het was koud. De verwarming was niet aan. Het was somber. De man gaf mij een ei.

Het sneeuwde. Berlijn lag onder de sneeuw. Het Rijk lag onder de sneeuw. Het Stettiner Station was een hol van wind en roet en het gedruis van grote drukte. Het was Babylon; een oord om op te breken. Mij beviel de lucht. Ik rook vrijheid. Zes tonden op alle straten, ze stonden tegen de muren geleund, ze leden kou, ze leden honger, ze waren werklozen, uitkeringslozen, daklozen, ze waren de revolutie. Ze hingen anders rond dan ik. Zij genoten er niet van. Er vormde zich een stoet, als vanzelf, er was geen signaal en geen bevel gegeven en ik liep achter de stoet van deze uitgeputte, hopeloze figuren aan en eèn van hen vroeg mij, heb je de kaart, en ik zei, wat voor een kaart, en hij schold, de stempelkaart, wat anders, en ik zei, ik stempel niet, en hij duwde me terug en zei, maak dat je wegkomt. Er kwam politie. De agenten sprongen uit de bakken van hun groene auto's. Ze zwermden uit. Fluitjes snerpten. De po-

[p. 27]

litieagenten hieven hun knuppels op. Ze dreven ons uiteen. Ik rende met de anderen mee.

Wolfgang Koeppen, foto Andrej Reiser.

Mijn hart beefde. Het klopte in mijn keel. Dat was het nu, ik had het gevonden, dat wilde ik laten zien, het zedeninstituut, het ontketende theater, de straat, de hongerlijders, de koulijders, de armen, de wanhopigen, de rode vlag, het lied van de revolte. Ik liep sneller en heel even als iemand die een doel heeft. Ik dacht aan het toneelstuk ‘Gas’ van Georg Kaiser. Ik plaatste het drama ‘Massa Mens’ van Ernst Toller in verheven, duistere coulissen. Ook het Schlesische Station was een hol van wind en roet en gekrijs. Het was niet Babylon. Het was een hel der armen die niet wisten waarheen.

Tegen de avond was ik in Grünberg. Het was erg koud. Ik zocht het theater. Ik kwam uit de sneeuw. Ik zag licht. Ik hoorde gezang. Ik voelde warmte. De directeur was gekleed in een wollen ruit. Hij zei, daar bent u dus. Hij zei, dat is goed. Er was iemand ziek. Hij zei, u valt in. Hij zei, vandaag in Salzach. Hij zei, rok. Ik keek naar hem en toen naar mijn plaid, waarin mijn kam, een hemd en mijn boeken gewikkeld waren; en dat was alles. Hij zei, ach ja, uw koffers zijn er nog niet. Hij zei, mooi, gaat u maar naar de rekwisieten. Ik zei, ‘Gas’. Kaiser, zei hij. Zijn gezicht vertrok. Hij zei, beste vriend. Hij zei, we zullen zien.

Ze waren vrolijk. Ze waren bedroefd. Ze aten belegde broodjes. Ze deden graag wat ze deden. Ze deden het niet graag. Ze speelden, ze zongen, ze huppelden. Ze sliepen met elkaar. Ze hadden hun vrijages. Ze waren bang alleen in de nacht. We hadden het koud in de bus naar Salzach. Ze hadden zorgen. Ze kwamen niet rond met hun gage. Ze hadden kinderen. De kinderen werden groot. Ze waren niet onvriendelijk. Maar ze waren niet mijn slag mensen. Ik sloot me van hen af. Ik keerde in mijzelf.

Ze trokken mij de rok aan, te groot en eindeloos te wijd, ik was niet te zien in de rok, ze propten een keihard gesteven front in mijn vest, ze bonden me een boord en een strikje om, het slobberde, ze duwden me het toneel op, daar was een deftig gezelschap, het slurpte water, de kelken fonkelden, de monden krijsten, in de nacht, als de liefde ontwaakt, de meisjes giechelden, één dirigeerde mij naar degene die ik moest arresteren, ook hij was in rok, die zat hem beter, ik wist niet wat hij misdaan had, ik was rechercheur, wat ging het mij aan, ik deed hem de handboeien aan, ik zei, in naam der wet, een treurige deun, het doek viel, een rococopark, herders en herderinnen op allegorische wolken verzoenden het gemoed, en allemaal feliciteerden ze mij, ze zeiden dat ik het goed had gedaan.

Er was niemand meer. De huizen hadden hen in zich opgenomen, de kolossale huizen, de huizen met hun brede gesloten deuren, de huizen van de burgers, de huizen vol warmte en slaap. Elk licht doofde. De sneeuw lag rustig. De maan was opgekomen. De stad was gezellig en koud. Ze was als een kerstkaart. Ik was er thuis. Ik was dakloos. Ik had geen geld. Dat kon bestraft worden. Ik vreesde de stap van de agent. Slechts vorst kraakte. Ik liep door de straten, geruisloos. Ik zocht een toevlucht. Ik vond haar. Ik klom over een muur. Ik was op het kerkhof. Ik had rust. Ik zocht een graf uit. Ik zag de kruisen, de stenen, ik las de doodsspreuken. Het was de oude stad, die hier sliep. Een eerzame linnenwever. Hij was voor mij een zachte gastheer. Ik spreidde mijn plaid uit; ik gooide de boeken onder mijn hoofd. Ik was het eens met de wereld. Ik was tevreden. Zo nu en dan nam ik, om me te warmen, de plaid, sloeg hem om mijn schouders, rende langs de kerkhofmuur, soms, op een heuvel die er bovenuit stak, met uitzicht op de slapende stad. Ik was bij hun voorouders, zij wisten het niet in hun bedden. Ik schudde van het lachen, een heerlijke vrolijkheid. Ik stelde me voordat iemand me kon zien, ingepakt in mijn plaid, en dat hij vertellen zou, er was een spook in de nacht, het waarde rond op ons kerkhof. Ik was erg graag een spook.

's Morgens leed ik kou. Ik waste me onder de gutsende straal van een pomp en dronk haar ijskoud water. Ik had honger. De dag brak aan. In een bakkerswinkel brandde een vriendelijk licht. De warme geur van vers brood drong naar buiten en de vrouw van de bakker stond behaaglijk met blote armen achter de toonbank. Ik wilde geen burger zijn, maar ik was niet bevrijd van de vooroordelen van mijn opvoeding. Ik schaamde mij zo om een broodje te bedelen, dat ik in de ovenwarmte van de winkel bibberde en zweeg. De bakkersvrouw keek me lang aan, wees toen op een affiche dat naast haar hing en zei, u bent van het theater. De broodjes lagen vers en knapperig in een mand en waren dicht bij me. Ik had ze kunnen pakken. Ik zei, ik ensceneer. Ik zei het hoogmoedig. Ik zei,‘Gas’. Ik zei, van Kaiser. Dit antwoord, of hoe ik het gaf, scheen de mollige, goedmoedige vrouw aan het schrikken te maken. Het was alsof ze pas nu mijn ongewone verschijning opmerkte, een jongen, verkleumd, hongerig, met veel te lang haar en in het zwart gekleed als een geestelijke. En terwijl de bakkersvrouw mij zojuist nog in welwillende verbinding met het theater affiche had gebracht, de reclame voor de ‘Koningin van de Nacht’, de operette waarin ik zo succesvol had gedebuteerd, herkende ze nu in mij, gewaarschuwd door de woorden ‘Gas’ en ‘Kaiser’, een heel andere figuur van de nacht, vermoedelijk van de waanzin. Ze stak afwerend haar blote armen naar voren, deinsde achteruit tegen de muur, opende haar mond om te gaan schreeuwen, terwijl ik, brandend, blozend, onder luid geklingel van de winkeldeur achteruitliep en wegvluchtte.

In het theater zat de directeur in zijn wollen ruit op het toneel en repeteerde met zijn toneelspelers een oude klucht. Hij keek mij aan. Is uw garderobe aangekomen? Ik keek ook hem aan of ik wilde hem aankijken, zeer gebiedend en zwijgend. Maar ik was misselijk en alles draaide een beetje. Hij zei, ik heb geen rol voor u. Hij bekeek mijn jas, de astrakan kraag, die los ging, mijn gekreukelde broek, de ongepoetste schoenen. Ik zei, ik ben als regisseur geëngageerd. Hij ontkende, maar hij verhief zijn stem niet. U bent helemaal niet geëngageerd. Ik zei, ‘Gas’ zal een succes worden, de Berlijnse kranten zullen erover schrijven, Ihring en Kerr zullen komen. Hij zei, u bent te jong, jeugd was niets waard. Die genoot geen enkel aanzien. Hij zei, mijn kunstenaars... Hij wees naar de toneelspelers op het schemerige, door een enkele gloeilamp verlichte toneel. Ik keek in de gezichten van norse, kleine beambten, die naar hun pensionering toeleefden. Hij zei, u ziet het, die laten zich niets aanpraten, zij kunnen uw vader zijn. Hij was geen onmens. Hij betaalde me de reis.

[p. 28]

Ik ging, geld in mijn zak, naar de Zwarte of Rode of Witte Adelaar. Ik ging bij hen zitten, bij wie ik geslapen had, de eerzame linnenwevers en fabrikanten. Ik bestelde Silezisch hemelrijk en Grünberger wijn. Ik was een jonge heer op zijn ontwikkelingsreis. Ik was met de koets gekomen. Ik was op avontuur belust. De notabelen nodigden me uit in hun huis. Ze stelden me hun dochters voor. Witte bedden. Ik stapte erin. Toen nam ik het besluit naar zee te gaan en Indië was me nabij.

De Oder was dichtgevroren. De oderboten lagen stil en ondergesneeuwd. Ik kwam langs de Pruisische vestingen, langs Küstrin en Landsberg, langs de verlaten exercitieterreinen, langs de plaatsen der vernedering, die ik niet kende, langs de schuilplaatsen van de Zwarte Reichswehr, langs hun veemgraven, geëgaliseerd en vergeten. Ik zag het voortwoekeren. Ik voelde het. In de coupé voor reizigers met bagage. Er was een pauze. Mij namen ze niet beet. Het vloog niet voorbij. Stettin rook naar haring, maar ook naar drenkelingen. De schepen lagen voor het station. De weg naar Indië was vrij. De drenkelingen liepen over de laadplaats, een kade. Er waren daar kroegen, met gloeiende kachels, warm en knus. Er was grog tegen de straffe wind. Ik dronk geen grog. Ik hield er niet van.

De jeugdherberg was op de zolder van een school, een groot gebouw van rode baksteen, en de herbergvader had me in de herberg en in de school opgesloten en was weggegaan en ik lag alleen op de zolder en op een van de honderd bedden, ik had geen licht, en alleen de maan scheen in de zolderkamers. Toen hoorde ik hem. Hij kwam langzaam de trap op, niet sluipend, rustig. Ik zag hem in het schemerlicht aan het eind van de slaapzaal, een man met een jagershoed, een loden jas en met aangegespte leren gamaschen over zijn schoenen. Ik stond op en liep naar de andere kant van de ruimte, naar de trap, die daar naar beneden ging, ik snelde over de treden, en in de gang beneden, die trap met trap verbond, daar stond hij weer, aan zijn kant, met jagershoed en loden jas en leren gamaschen en net zo op de tweede verdieping en op de eerste en op de begane grond en ik stormde een klaslokaal in en schoof een schoolbank voor de deuren hoorde zijn voetstap en dat hij bleef staan en ik hoorde hem niet meer. Ik zat in een schoolbank en ik was een scholier en moest examen doen. Ik ging naar het schoolbord en schreef met krijt op het bord vrijheid, gelijkheid, broederschap. Het zag er goed uit. Ik was gekalmeerd. Ik opende een raam en sprong op de binnenplaats. De schepen voeren niet naar Indië. De schepen lagen stil. In de paritaire monsterplaats zaten de zeelieden te wachten op een schip. Ze wachtten lang en enkelen wachtten zo alleen nog maar, op zich, omwille van het wachten. Geen schip ging ergens heen. De beambte achter het loket zei, het is zinloos. Hij zei, ga naar huis. Ik zei, ik heb geen thuis. Hij noteerde me in zijn boek en gaf me een kaart. Op de kaart was ik een lichtmatroos. Ik had een beroep. Ik was een proleet. Ik ging bij mijn kameraden zitten. Maar ook mijn kameraden zeiden, laat je haar knippen; ze maakten de grap met het ziekenfonds. Ze waren burgers. Ze waren burgers zonder huis en zonder bezit. Ze waren burgers voor niets en nog eens niets. Ze waren lijdzaam. Ze aanvaardden het. Ze stelden me teleur. Ik had niet lang bij hen gezeten; ze wantrouwden mij; ook had ik niets te eten en weer geen onderdak.

Toen kwam een man in de monsterplaats die van de armen leefde. Hij had iets weg van de jager uit de nacht in de jeugdherberg. Hij was zijn broer. Hij was niet onguur; hij was geraffineerd. Hij nam een matroos, zette hem op een stoel, boog zich over hem heen en zei, slaap, slaap, en de matroos sloot de ogen, zijn vastberaden gelaat was zonder gedachten, en de man zei, til je arm op, de matroos tilde zijn arm op, de man zei, je kunt je arm niet laten zakken, je kunt hem niet omlaag krijgen, en de matroos kon het niet. Toen zei de man, je bent een ezel, en de matroos trappelde met zijn voeten en balkte als een ezel. De mannen lachten; alleen ik lachte niet. Maar meer viel er met de matroos niet te bereiken en de hypnotiseur maakte hem wakker.

De man keek naar mij. Misschien keek hij naar mij omdat ik niet gelachen had. Hij zei, kom hier. Ik ging op de stoel zitten en hij keek me in de ogen en ik zag in zijn gezicht de honger, de nood en de angst en de verwording, hij rotte, zijn adem stonk toen hij slaap, slaap, slaap zei en hij spande zich in, zweet kwam op zijn voorhoofd en het wilde hem niet lukken. Toen kreeg ik medelijden met hem, stond op, ging op de stoel staan en riep, Lenin spreekt tot jullie, sta op, verbreek je ketenen. De hypnotiseur stak zijn armen omhoog, word wakker, riep hij, word wakker, kom naar beneden, iets anders. Hij keek me vragend aan. Dat gaat niet, siste hij in mijn oor. Hij masseerde mijn slapen, streelde me en gebood me, je bent Jezus, sta op en wandel. Ik liep naar de zeelieden met een heilige tred, zij deinsden terug en ik zegende hen. Ze waren aangedaan. Ik wilde lachen, maar toen greep het mij ook aan. Ik was niet gehypnotiseerd, ik deed maar alsof, toch was er iets gebeurd, een vonk was overgesprongen.

We liepen die avond, we liepen iedere avond over de laadplaats, we liepen langs het bolwerk, langs de voor anker liggende schepen, het ijs op het water, ver van Indië, we gingen van kroeg naar kroeg, ik ging naar binnen, begaf mij onder de beschonkenen, bestelde iets maar raakte het niet aan, toen kwam hij, mijn meester, vroeg om aandacht, liet er een inslaap vallen, liet hem de ezel zijn, riep mij dan op, koos mij uit de menigte, tot slot, keek me in de ogen, gaf me zijn bedorven adem, streelde mij. Hij gebood me Jezus te zijn, en ik was Jezus en begaf me onder de dronkaards en onder de hoeren en onder de armen en ik zegende hen en sprak tot hen en gaf hun bijbelwoorden en het was stil in de kroeg, je hoorde slechts het geld op het bord vallen als mijn meester collecteerde.

Ik sliep bij haar. Zij had mij meegenomen. Ze was een meisje uit een kroeg. Ik lag in haar bed, in haar smalle kamer, zij kleedde zich uit, ik zag haar naakt in de spiegel met vochtplekken, ik zag in deze scherf dat ze mager was, een hongerig kind, en zij zag dat ik naar haar keek, zij bedekte borst en schaamte met haar hand, wendde zich af, ging naar een kartonnen koffer en haalde er een hemd uit, een lang wit hemd van stevig linnen met lange mouwen, ze trok het aan, en het kwam tot aan haar voeten, ze zei, dat is mijn doodshemd, ze ging naast me liggen, we sliepen en raakten elkaar niet aan, het duurde acht nachten of langer.

De dag brak aan. De loketbeambte riep, een lichtmatroos voor stomer Eddy naar Finland. Ik gaf hem mijn kaart. Hij monsterde mij aan. De arts greep naar mijn geslacht. Hij zei, pas op voor de vrouwen. Hij had littekens in zijn blauwrood gezicht. Zijn oog knipperde. De stomer Eddy ging varen. Een ijsbreker leidde ons door het haf. Ik zag de grote grijze zee. Een oneindige grafplaat als van lood. Ik zag zeeslagen, torpederen, bombarderen. Ik zag de grote ondergangen die komen zouden.

(vertaling: Wim Platvoet)

‘In mijn stad was ik alleen’, uit Romaans Café', verschijnt oktober 1985, Uitgeverij Thoth, f24,50.