Bzzlletin. Jaargang 12

[p. 41]

Barber van de Pol en Maarten Steenmeijer
De generatie van 27*
VII Vicente Aleixandre

Onder, van links naar rechts: Pedro Salinas, Ignacio Sánchez Mejias, Jorge Guillén; boven van links naar rechts: Antonio Marichalar, José Bergamin, Corpus Barga, Vicente Aleixandre, Federico Gare⃭ Lorca, Dímaso Alonso

Vicente Aleixandre is de enige van de dichtersgeneratie van 27 die is gelauwerd met de Nobelprijs. Toen deze hem in 1977.-precies vijftig jaar na dat legendarische jaar waaraan de Generatie haar meest gangbare benaming dankt - werd toegekend, zei hij dit te beschouwen als een eerbetoon aan alle Spanjaarden en aan de Spaanse cultuur in het algemeen; een minder obligate reactie dan men op het eerste oog zou denken.

De lauwering viel min of meer samen met de afsluiting van het veertig jaar durende Franco-tijdperk, dat cultureel werd gekenmerkt door malaise en censuur. De meeste toonaangevende kunstenaars en intellectuelen hadden - gedwongen of vrijwillig - de wijk naar elders genomen, waaronder Rafael Alberti, Emilio Prados, Pedro Salinas, Jorge Guillén en Luis Cernuda. Aleixandre was, met Dámaso Alonso, een van de weinigen die na de Burgeroorlog in Spanje bleven. Zijn gezondheid liet hem geen ballingschap toe; hij koos voor een ‘binnenlandse ballingschap’, zoals hij het zelf heeft uitgedrukt. In die eenzame decennia werd hij een bezielende kracht voor jonge dichters die in de verwarring van de jaren na de oorlog hun weg trachtten te vinden. Wat Juan Ramón Jiménez (Nobelprijs 1956) voor hem en zijn Generatiegenoten had betekend, werd hij zelf voor de dichters die na 1939 naar voren kwamen. Hij was als een mentor, met een alom geldend gezag. Zijn huis in Madrid, aan de calle de Velintonia nr. 3, dat al voor de Burgeroorlog een ontmoetingsplaats voor de Spaanse intelligentsia was geweest, werd nu niet veel minder dan een bedevaartsplaats.

‘Don Vicente’, zoals hij nog steeds wordt genoemd, was door de onverwoestbaarheid waarmee hij ziekte en censuur trotseerde, een symbool van waardigheid, vrijheid en hoop. Vandaar dat de Nobelprijs, bedoeld of onbedoeld, een betekenis had die het persoonlijke ver te boven ging. Aleixandre zelf is de eerste geweest die hier nadrukkelijk op heeft gewezen.

Wereldberoemd is Aleixandre door die prijs niet geworden, al is zijn naam voorgoed in alle literatuurgeschiedenissen bijgezet en is hij sindsdien in vele talen vertaald. De verklaring moet zijn dat zijn werk noch zijn gestalte, mentor of niet, op geen enkele wijze te rijmen valt met het begrip populariteit. Zelfs zijn geëngageerde poëzie, uit wat zijn humane periode wordt genoemd, roept eerder distantie op dan dat ze werkelijk wervend werkt. Er is, ondanks de onmiskenbare verwantschap tussen beiden, wat dit betreft geen groter verschil denkbaar dan tussen hem en de Chileen Pablo Neruda, die er zijn hand niet voor omdraaide een heel stadion onder zijn bekoring te brengen.

Vicente Aleixandre

Aleixandre werd in 1898 in Sevilla geboren en bracht zijn jeugd, van zijn tweede tot zijn elfde, door in Málaga, de plaats aan de zee die ook Prados, Alberti en Guillén bijzonder intrigeerde door haar kleurigheid en muzikaliteit en door haar lichtende atmosfeer. Hij kwam uit een welgestelde familie. Zijn vader werkte als ingenieur bij de spoorwegen, zijn moeder was een zeer ontwikkelde vrouw. Aleixandre studeerde zowel aan de Rechtenfaculteit als op de Handelsschool, maar hij moest zijn aspiraties op deze gebieden opgeven, omdat een niertuberculose hem er ongeschikt voor maakte. Sindsdien zou zijn gezondheid zeer delicaat blijven. Het pleit voor zijn ouders dat zij deze teleurstelling als een gegeven aanvaardden en hun zoon vervolgens stimuleerden tot de door hem geambieerde poëtische loopbaan, hoe buitensporig die in zijn tijd ook geweest moet zijn. Dat Aleixandre's werk als onconventioneel werd gezien, moge blijken uit de jaren na de burgeroorlog waarin hij werd doodgezwegen. Hij mocht nergens genoemd worden. Illustratief is ook de volgende anekdote. Als Aleixandre in 1950 - inmiddels weer getolereerd door de autoriteiten - zijn inaugurele rede ter gelegenheid van zijn intrede tot de Real Academia heeft besloten, merkt Damaso Alonso in zijn repliek op: ‘In dit gebouw hebben noch de grondvesten gewankeld noch zijn er scheuren in de muren gekomen.’

Toen Aleixandre in 1917 Alonso, aan wie hij later een bundel zou opdragen, voor het eerst ontmoette, had hij nog nooit een gedicht gelezen of geschreven, laat staan dat hij eerder contact met dichters had gezocht. Wel had hij de grote romanciers van de 19e eeuw (Galdòs, Valera, Pardo Bazán, Alarcón) en proza van de Generatie van 98 (Baroja, Azorín, Unamuno en

[p. 42]

Valle-lnclán) gelezen. Alonso gaf hem een bundel van Rubén Darío in handen, de vermaarde Latijnsamerikaanse modernist, en Aleixandre was direct getroffen door deze gedichten. Daarna las hij o.a. Juan Ramón Jiménez, Antonio Machado en de romantische Bécquer. Vanaf toen werd de poëzie de ‘gran pasión de mi vida’, de grote passie van zijn leven. Hij raakte bevriend met Prados, die nota bene een klasgenoot van hem was geweest, met Lorca, Alberti, Cernuda en anderen. Door zijn zwakke gezondheid kon hij niet aanwezig zijn bij de belangrijkste Góngora-manifestaties in 1927, hoewel hij op minder spectaculaire wijze wel degelijk nauw betrokken was bij de inmiddels legendarische Góngoraherdenking, o.a. in tijdschriften.

Neruda heeft Aleixandre in zijn memoires een ‘dichter met onbeperkte dimensies’ genoemd. Lezen van zijn werk levert, vanaf het begin, een weids, samenhangend wereldbeeld op. De Zweedse Academie formuleerde de aard van zijn werk in 1977 op treffende wijze in haar rapport: ‘Voor een vernieuwende poëtische schepping, die de menselijke positie in het heelal en in de huidige samenleving belicht en die eveneens de grote vernieuwing, tijdens het interbellum, vertegenwoordigt van de tradities binnen de Spaanse poëzie.’

Je zou zijn werk, zonder dat er sprake is van een breuk, grofweg kunnen indelen in twee perioden. De eerste loopt via La destrucción o el amor (Vernietiging of liefde), uit 1935, tot, volgens anderen tot en met, Sombra del Paraíso (Schaduw van het paradijs, met een duidelijke verwijzing naar Miltons Paradise Lost), waarmee Aleixandre in 1944 de stilte na de burgeroorlog kon verbreken (in datzelfde jaar verscheen eveneens Dámaso Alonso's meest aangrijpende bundel, Hijos de la ira). Hoogtepunten uit de tweede periode zijn de bundels Historia del corazón (Hartsgeschiedenis), dat voor het eerst in 1954 werd gepubliceerd, en En un vasto dominio (In een weids domein, ook de titel van de tot nu toe enige in het Nederlands vertaalde bundel van Aleixandre, een door J. Lechner samengestelde en vertaalde anthologie die in 1978 bij Meulenhoff verscheen en waaruit ook hier geput is), dat in 1962 het licht zag.

Aleixandre debuteert laat: pas in 1928 verschijnt Ambito, een bundel fijnzinnige gedichten die nog sterk in de poesía pura-traditie (Juan Ramón Jiménez) staan en die soms aan Cernuda's debuut Perfil del aire (Primeras poesías) doen denken, bijvoorbeeld door de - soms moeilijk te duiden - natuurbeelden die in verband worden gebracht met de menselijke geest (zie het hieronder afgedrukte ‘Vorm’), al staat bij Aleixandre de mens centraler dan bij Cernuda (zie ‘dee’).

Volkomen anders is Aleixandre's tweede bundel, Pasión de la tierra. Deze hermetische prozagedichten (waarvan hier ‘Over de kleur van het niets’ is vertaald) luiden Aleixandre's meest door het surrealisme beïnvloede periode in: Espadas como labios (1932), La destrucción o el amor (1935, Premio Nacional de Literatura 1933) en Mundo a solas (pas verschenen in 1950, maar geschreven tussen 1934 en 1936). Een landen generatiegenoot van Aleixandre, de al te zeer miskende en zich ook miskend wanende Luis Cernuda - zeker geen chauvinist -, heeft ooit niet zonder polemische ondertoon opgemerkt: ‘Het Franse surrealisme krijgt met Aleixandre in Spanje wat het in het land van herkomst nooit gekregen heeft: een groot dichter.’ Surrealisme, dat veel misbruikte woord, is misschien toch niet de meest geëigende term voor Aleixandre's werk. Zelf is hij evenmin gelukkig met deze benaming. In ieder geval komt de irrationele en metafysische sfeer in bovengenoemde bundels niet zozeer voort uit beïnvloeding door Breton c.s., maar uit ontvankelijkheid voor de algehele neiging tot exploratie van het irrationele in Europa, met Freud en Joyce voorop. Net als bij Cernuda (die het surrealistische Parijs van zeer nabij heeft meegemaakt) is het surrealisme voor Aleixandre veeleer belangrijk als levenshouding dan als literaire stroming. Maar misschien komt Aleixandre's verwantschap met het surrealisme nog het dichtst in de buurt van die van een andere generatiegenoot, Rafael Alberti.

Aleixandre (links) voor zijn huis in de Calle Welintonia.

Staan in de eerste periode vooral het universum, de dichter als individu, de liefde, het bestaan en de natuur centraal (zie bijvoorbeeld ‘Eenheid in haar’ en ‘Ik ben de bestemming’), in de tweede periode gaat het veeleer om de mens als collectief verschijnsel, om een minder geïdealiseerde liefde. Aleixandre's poëzie wordt ‘menselijker’. Hij interesseert zich nu voor grotere groepen, wil ook grotere groepen bereiken. Een titel als ‘De dichter zingt namens allen’ spreekt voor zich. Zijn taal wordt minder stralend, alledaagser, ongekunstelder (zie bijvoorbeeld ‘Aan de mens’). Zijn stijl wordt soms enigszins verhalend, de toon is in sommige gedichten op zeer directe wijze melancholiek (zie ‘Als de zee, de kussen’). Aleixandre sluit in deze fase dan ook aan op de heersende stroming van de poesía social in het naoorlogse Spanje. Toch ontbreekt de actualiteit ten ene male in zijn werk, ook in de tweede fase. In feite is er na 1944 slechts sprake van een accentverschuiving.

In zijn hele werk is Aleixandre's preoccupatie in wezen de zelfde. Wat ook hetzelfde blijft is zijn sensitiviteit en zijn strenge, maar daardoor niet minder aanwezige mildheid. Kenmerkend is vooral het verlangen naar identificatie met alles wat bestaat, zijn verlangen naar eenwording. Daarmee sluit Aleixandre aan bij de grote traditie van de mystieke lyriek in Spanje. Een verschil is dat hij, anders dan bijvoorbeeld San Juan de la Cruz (= Sint Johannes van het Kruis), niet zoekt naar een eenwording van zielen, maar naar een eenwording van lichamen. Aleixandre is een aardse dichter; hoe vergeestelijkt de aarde in zijn poëzieook is, ze blijft altijd de basis van het bestaan: ik kan me jou, geliefde van mijn bestaan, niet voorstellen als slechts een aarde die wordt afgeschud bij het opstaan, om te eindigen wanneer het lange rollen van het leven is opgehouden.’ (uit ‘Laatste blik’). De meest tot de verbeelding sprekende term in verband met zijn werk is die van pan-erotisme of erotisch pantheïsme. Zijn amoureuze band met alles wat hij ontwaart, die sterk aan Neruda doet denken, heeft een pessimistische inslag. Een andere dichter aan wie hij soms herinnert, de superieure Jorge Guillén, is behalve veel compacter ook veel affirmatiever of ronduit euforisch gestemd. Dat gevoel krijgt men bij Aleixandre nooit, daarvoor nemen de tegenstellingen in zijn werk een te prominente plaats in: geen liefde zonder dood, geen geest zonder aarde.

Liefde neemt een belangrijke plaats in Aleixandre's poëzie in. Liefde heft ongelijkheid en scheiding op, zoals ook de dood, de echter bevrijder, dat doet. Bij liefde worden de grenzen van de individualiteit doorbroken (zie ‘Eenheid in haar’), maar er worden andere scheidslijnen aangebracht die evenzeer beperken. De liefde bij Aleixandre komt neer op een voorproef van wat de dood zal zijn, te weten de ‘glorieuze inlijving in de diepe eenheid van de wereld, als eenmaal de grenzen die scheiden en individualiseren vernietigd zijn’, in de woorden van de literatuurbeschouwer Carlos Bousono in zijn studie over de Sevilliaan. Een titel als Vernietiging of liefde en de volgende regels uit ‘Kom altijd, kom’ brengen de

[p. 43]

onontkoombare tweeslachtigheid van de liefde in Aleixandre's visie op heldere wijze onder woorden:

Vicente Aleixandre

Kom, kom, dood, liefste; kom snel, ik vernietig je; kom, want ik wil doden of beminnen of sterven of je alles geven;

Maar vaker is deze tweeslachtigheid op minder nadrukkelijk wijze voelbaar, zoals in het hier vertaalde ‘Ik ben de bestemming’.

Aleixandre heeft eens in een voorwoord opgemerkt dat hij alleen kan schrijven over wat mensen in essentie vereent en niet over wat hen scheidt. Hij richt zich op onveranderlijke kenmerken als liefde, droefheid, haat en dood, die voor iedereen opgaan. In zijn latere bundels neemt de tijd een belangrijke plaats in, het verstrijken van de tijd met daarbinnen het leven van een mens (de dichter) en de mens in het algemeen. In een bundel als Historia del corazón komen veel werkwoorden van beweging en veel leeftijdsaanduidingen voor, die de tijdelijkheid binnen de grotere, algemene tijd illustreren. Het leven is een moeizame weg (‘la ascensión del vivir’ - de beklimming van het leven - heet het ergens), waarin de dichter essentiële onderdelen daarvan (liefde, dood) slechts kan ‘vermoeden’ (zie ‘Aan de liefde’). Een korte spanne tijds die niettemin een heel leven omvat: een bliksemschicht tussen twee duisternissen, zoals de titel van een gedicht luidt. Vanuit die duisternis hunkert de mens naar licht, naar inzicht, zich ten volle bewust van de dood (zie ‘De begraven gelieven’). Een dichter als Aleixandre kan niet meer doen dan trachten dit proces vorm te geven, te definiëren. Het werkwoord ser (zijn) neemt een belangrijke plaats in zijn werk in.

Aleixandre's werk vertoont een hoge mate van consistentie, anders dan dat van de eerder genoemde Alberti, bijvoorbeeld, of ook van Salinas en Guillén, zonder dat dit afbreuk doet aan het werk van laatstgenoemden. Het vreemde is dat het lijkt of zijn poëzie, ondanks die hardnekkig volgehouden eensluidende thematiek, de meest omvattende is van zijn hele Generatie. Aleixandre's grote kracht is echter vooral zijn vermogen om de kosmische enscenering van zijn werk steeds weer iets anders te stofferen.

Er is een rimpeling van water op het voorhoofd.
En langzaam komt, scherp omlijnd,
het heldere beeld, gedachte,
zeewaardige romp, schip,
te voorschijn.
Daarboven, een vlucht ideeën,
wit oplichtend. Maar daaronder doemt,
onaangeroerd, het geheime schip op,
uit de diepte van de zee
te water gelaten uitvinding, gratie.

Een moment houdt het
zijn wiegend evenwicht
in de zachte volheid van de golf in.
Brengt, heftig van vaart,
van kennis, van overwinning,
de draden van de winden samen
in zijn scherpgepunte mast
en roffelt ze, met een wilde ruk,
uiteen, zeeinwaarts.

Tot de buitengrens - tong -,
messcherpte die het ontdoet
van zijn wateren ingewand
en van het diepe, achtergebleven landschap,
het openrijt.

uit: Ambito, 1924-1927

[p. 44]

Vorm

 

Tenger drukt de voet

 

spoor van tenen af

 

op het fijne zand,

 

door de wind gekust.

 

 

 

Voert het mee, omhoog,

 

treft mij daar in 't lijf,

 

en ik voel de vijf

 

toppen vlees, nog warm.

 

 

 

Mijn hand weerhoudt de wind

 

met zacht gebaar en is

 

matrijs die ik de voet,

 

zo kort en vluchtig, bied.

 

 

 

Maar reeds ontsnapt de gang

 

omhoog en breekt de bries,

 

en valt de voet verstrooid

 

met fijne neerslag: zand.

 

 

 

uit: Ambito, 1924-1927

Nog heb ik
hier mijn lippen op de jouwe, Dood ben je,
geëindigd - eindig dan!
O vrijheid! Hier, donker tegen elkaar gedrongen
onder de aarde, verward met de dichte wortels,
leven wij, overleven wij, doden, verdronkenen, nooit vrijen.
Altijd door liefde gekluisterd, zonder liefde, dood,
en ademen dit vermoeide stof in; blind, traag,
zetten wij, reeds uitgebluste aarde geworden, ons

bestaan voort,

zware, dooreengewoelde aarde, terwijl hierboven, vrij,
levende bladeren,
voorbijtrekkende wolken
en een heldere wind die andere lippen kust
van de naakte, pure, ontheven beminden,
hun ochtendlijke vrijheid zingen.

uit: Nacimiento último, 1927-1952

* De vertaling van dit gedicht is van J. Lechner en komt, evenals Eenheid in haar, Aan de liefde, Aan de mens en De begraven geliefden, uit de bloemlezing In een weids domein (Meulenhoff, 1978).