Bzzlletin. Jaargang 10

(1981-1982)– [tijdschrift] Bzzlletin– rechtenstatus



[pagina 28]
Barber van de Pol en Maarten Steenmeyer De generatie van 27 Onder, van links naar rechts: Pedro Salinas, Ignacio Sánchez Mejias, Jorge Guillén; boven van links naar rechts: Antonio Marichalar, José Bergamin, Corpus Barga, Vicente Aleixandre, Federico García Lorca, Dámaso Alonso
I Pedro Salinas De poëzie van Pedro Salinas (1892-1951) is zelden in het Nederlands vertaald. Afzonderlijke uitgaven ontbreken, voor zover ik weet. Wel is Salinas vertegenwoordigd in een drietal bloemlezingen van iets ouder datum, maar ook daar niet overvloedig. In De put der zuchten (1941), een persoonlijk eerbewijs aan de oude en nieuwe dichtkunst van Spanje, reserveert samensteller Albert Helman twee bladzijden voor het gedicht ‘La otra’ (De andere), uit de bundel Fábula y signo (1931). In Sybren Polets bloemlezing uit de moderne buitenlandse poëzie van 1900 tot 1950 (1961, de Bezige Bij; in 1975 door Bert Bakker heruitgegeven onder de titel Door mij spreken verboden stemmen; momenteel helaas in geen van beide uitgaven meer in de boekhandel te koop) kon Salinas al niet meer ontbreken, evenmin als de meeste andere dichters van de generatie waartoe hij behoorde: Gerardo Diego, Jorge Guillén, Federico García Lorca, Rafael Alberti, Vicente Aleixandre. Twee opvallende afwezigen: Dámaso Alonso en Luis Cernuda. De zelfde Polet verzorgde later een bloemlezing van ‘buitenlandse poëzie over Nederland en Nederlanders van de zeventiende eeuw tot heden’, waarin hij Salinas' ‘Amsterdam’ opnam (Kikker en nachtegaal, 1969, De Bezige Bij). Dat de genoemde Spaanse dichters al snel na hun respectievelijke debuut werden gezien als ‘groep’ of ‘generatie’, kwam meer door hun veelvuldige onderlinge contacten en gemeen- schappelijke of overeenkomstige intentieverklaringen, en, later, door de band die de Spaanse Burgeroorlog hen oplegde, dan door een frappante lyrische gelijkheid. Ze verschillen sterk. Wel ontstond binnen de groep een zekere paarvorming, gebaseerd op verwantschap: Lorca-Alberti, Salinas-Guillén, Cernuda-Aleixandre... Van alle benamingen die voor de groep in omloop zijn geweest, is ‘generatie van 27’ de gangbaarste en om die reden voor ons de bruikbaarste. 1927 was het 400 ste sterfjaar van Góngora, die door de jonge Spanjaarden ostentatief werd geëerd met een manifestatie. Ze voelden zich aangetrokken tot zijn uitbundige gebruik van de metafoor en zagen in hem niet zozeer een estheticist, als wel een dichter die de autonomie van de poëzie voorstond. Een andere benaming herinnert aan Revista de Occidente, het tijdschrift van Ortega y Gasset, wiens pleidooi voor een deshumanización (ontmenselijking) van de kunst appeleerde aan het verlangen de poëzie te ontdoen van morele en persoonlijke beperkingen. Het bewuste dédain voor begrip van de kant van het burgerdom, zou later - bij sommigen, als Alberti, al heel snel - omslaan in sociaal of politiek engagement. Maar in die haast joyeuze beginfase wordt als enige bestaansrecht van de poëzie erkend dat zij ‘het zuivere destilleert’. Soms, ook bij Salinas, merkt men de invloed van Marinetti's futurisme. De machines zijn nieuw en vol schoonheid
[pagina 29]
en perspectief; zie het hier vertaalde ‘Underwood girls’. Pedro Salinas Het streven naar zuiverheid gaat gepaard met een hartstocht die voor alles lijkt op liefde. Bij Salinas zijn zuiverheid en liefde haast synoniemen; zie onder andere ‘Om te leven wil ik geen’Ga naar voetnoot1. Een van de aantrekkelijkste definities van kunst, waarop velen aanspraak maken: ‘kunst betekent niet maar is’, vormt aanvankelijk ook het credo van Salinas en Guillén. Guillén zei het iets anders: ‘No hay más poesía que la realizada en el poema’ (Er is niet meer poëzie dan de in het gedicht verwezenlijkte). Het louter bestaan van de dingen brengt de dichters van de generatie van 27 in vervoering. Guillén dicht: ‘Ser. Nada más. / Es la absoluta dicha’ (Zijn. Niets meer. / Dat is het absolute geluk.) En Salinas (zie de vertaling): ‘Grond. Niets meer. / Grond. Niets minder. / En dat moet genoeg voor je zijn.’ Later zou het pessimisme in meer of mindere mate toeslaan, zij het nauwelijks bij Salinas. De vertalingen van Maarten Steenmeijer en mij zijn in nauwe samenwerking tot stand gekomen. Precies zo willen we in de komende nummers van BZZLLETIN meer dichters van deze groep presenteren, als afzonderlijke persoonlijkheden met een gedeelde achtergrond. Na de ‘gouden’ Spaanse dichters van de 16 de, 17 de eeuw, worden zij vaak de ‘zilveren’ genoemd om een bloeiperiode aan te duiden waarvan het belang door gebrek aan afstand nog niet geheel te peilen is. Wel is opmerkelijk dat de nieuwste dichters van Spanje, na de periode Franco, zich graag lijken te spiegelen aan de greep naar het absolute van juist de vroege 27 ers, als betrof het een inhaalmanoeuvre. Barber van de Pol Underwood girls Ze rusten, slapen, de dertig, rond, wit. Met elkaar dragen ze de wereld. Moet je ze als wolken zien slapen, rond, wit, en binnenin levens van donder en bliksem, levens van trage regen, van sneeuw, van wind, tekens. Wek ze met dansende aanslag van snelle, lichte vingers, als oude muziek. Zij brengen nieuwe muziek: metalen fantasieën, harde walsen, op dictaat. Laat ze na eeuwen opstaan, allemaal eender en anders, als de golven van de zee en één grote verborgen ziel. Laat ze denken dat het als altijd gaat om de brief, de formule. Jij, maak ze goed gek je vingers, en je ontvoert ze en je slingert ze, de dertig eeuwige nimfen tegen de grote lege wereld, wit op wit. Eindelijk naar het pure waagstuk, zonder woorden, zonder zin, es, zet, iks, i... Uit: Fábula y signo (1931)
[pagina 30]
Om te leven wil ik geen eilanden, paleizen, torens. Welk een opperste vreugde: leven in voornaamwoorden! Leg af je kleren, je gegevens, je maskers; ik wil je niet zo, vermomd als een ander, altijd dochter van iets. Ik wil je puur, vrij, onherleidbaar: jij. Ik weet dat als ik je roep temidden van iedereen op aarde, jij alleen jij zult zijn. En als je me vraagt wie het is die je roept, die je wil als de zijne, dan begraaf ik de namen, de opschriften, de geschiedenis. Gaandeweg zal ik alles slopen wat ze boven op me gooiden al voor ik was geboren. En eenmaal terug in de eeuwige anonimiteit van naakt, van steen, van wereld, zal ik je zeggen: ‘Ik hou van je, ik ben het.’ Uit: La voz a ti debida (1933) Luis de Góngora
Bij enkele gedichten van Pedro Salinas Het eerste waar men bij de Spaanse dichter Pedro Salinas aan denkt is: schrijver van liefdespoëzie. Natuurlijk is dit waar, maar het raakt, denk ik, niet de essentie van zijn dichtwerk. In zijn twee bekendste bundels, La voz a ti debida (1933) en Razón de amor (1936), is inderdaad bijna uitsluitend liefdespoëzie te vinden. Ook in zijn overige bundels staan veel liefdesgedichten. De stemmingen variëren van verdrietig tot jubelend, van onrustig zoekend tot berustend. En met de tegenstelling onrust-rust zitten we naar mijn gevoel op het spoor dat leidt naar de essentie van de poëzie van Salinas: aan de ene kant het verlangen naar puurheid, eeuwigheid, perfectie, het onnoembare, aan de andere kant de sporadische vervulling van dit verlangen. Dit zijn de twee polen waar Salinas zich tussen beweegt. Woorden als intentie, verlangen, zucht, drift, willen, en puur (poesía pura!), rust, naakt, eeuwigdurend zijn sleutels. Het blijft niet bij het tastbare, bij het lichaam, bij de natuur, bij de liefdesdaad, het gaat om wat zich daarachter bevindt. Dit streven naar de dingen achter de dingen, deze voortdurende strijd, dit vallen en opstaan (altijd opstaan!) wekken een spanning die al in zijn late debuut Presagios (1924, de schrijver is begin dertig) volop aanwezig is. Zoals de titel al suggereert (presagios betekent voorboden, voortekenen), is de essentie van zijn poëzie al voelbaar, getuige bijvoorbeeld het hier vertaalde ‘Suelo’, het eerste gedicht uit deze bundel. ‘El sino de la vida es lo incompleto’ (het lot van de wereld is het onvolledige) schrijft Salinas. Vandaar dat de verlangde perfectie zelden bereikt wordt. De meeste gedichten getuigen dan ook van onmacht, onvolmaaktheid. De strijd voor puurheid betekent de namen afschaffen, de tijd de deur uitgooien, de wereld vernietigen: nada (niets) is een van de sleutelbegrippen. Pas dan is het mogelijk tot de essentie te geraken, in volledige harmonie te komen. Liefde en vernietiging (‘Amor, amor, catástrofe.’, hier vertaald), het doet denken aan de titel van een dichtbundel van zijn generatiegenoot Vicente Aleixandre (La destrucción o el amor, 1935). De toon blijft echter bijna altijd luchtig. Het onvolmaakte leidt tot elkaar leed berokkenen, je toevlucht zoeken tot een nieuwe geliefde die slechts een flauwe schaduw is van de oude, het opnieuw willen proberen met een oude of nieuwe geliefde met de hoop dat het nu anders zal gaan. In enkele gedichten is ondubbelzinnig sprake van een verdwenen tú (jij) en is de toon klagerig of sentimenteel. Ze detoneren in dit energieke, maar hoogst zelden struikelende dichtwerk. Ondanks al het verdriet blijft liefde de enige weg naar de essentie. Door de liefde is het mogelijk alles opnieuw te ont-
[pagina 31]
dekken, de dingen opnieuw uit te vinden, te beginnen. Iedere keer zou de eerste keer moeten zijn (zie het hier vertaalde ‘Waarom heb jij een naam,...’ José Ortega y Gasset Er zijn weinig verwijzingen naar de tijd en ruimte waarin Salinas leefde, uitgezonderd in de eerste bundels, waarin grapjes gemaakt worden over nieuwe uitvindingen en veel gespeeld wordt met taal. Het is de tijd van het ultraísmo, het Spaanse antwoord op het dadaïsme. Opvallende afwezige is de Spaanse burgeroorlog, die toch de aanleiding voor Salinas was om de rest van zijn leven in de Verenigde Staten door te brengen. De technologische Amerikaanse samenleving, waarin de tijd zo duidelijk in stukjes wordt gehakt, is volkomen in tegenspraak met zijn zucht naar eeuwigheid. De schok is dan ook groot en vormt aanleiding tot de schaarse ‘concrete’ gedichten in zijn latere werk. De verschrikkingen van de grote stad en de atoombom zijn terug te vinden in gedeeltes van het lange El contemplado (Salinas' ode van de zee, 1946) en in Todo más claro y otros poemas (1949). Poeta en Nueva York (het souvenir van García Lorca's verblijf in de Verenigde Staten) wordt in herinnering gebracht, al zijn de verschillen groot. De laatste bundel heet Confianza, postuum gepubliceerd in 1955. Een mooie afsluiting van Salinas' poëtisch oeuvre. De toon is vrijwel altijd opgewekt, de natuur neemt een belangrijker plaats in dan ooit. Eén roos is alle rozen, de hoop is nog steeds op de liefde gevestigd, de tijd als druppel op een blad wordt stilgezet en alles ademt harmonie uit. De binnenrijmen en het ritme lijken de grootste problemen op te leveren bij het vertalen. Belangrijker is echter de weergave van de compactheid. Het Nederlands wordt onvermijdelijk langer maar dient binnen de perken gehouden te worden, zonder de soepelheid van het Spaans te verliezen. Het moeilijkste vind ik gedichten die een uitgesproken toon van euforie hebben. Wat in het Spaans stijlvol is: Que alegría vivir sintiéndose vivido. krijgt in vertaling iets banaals: Wat een vreugde, te leven voelen dat je leeft. Maarten Steenmeijer Grond. Niets meer. Grond. Niets minder. En dat moet genoeg voor je zijn. Want op de grond steunen je voeten, op je voeten het rechte bovenlijf, op je bovenlijf het vastberaden hoofd, en daar, onder de hoede van het voorhoofd, het pure idee en op het pure idee de dag van morgen, de sleutel - morgen - van het eeuwige. Grond. Niets meer niets minder. En dat moet genoeg voor je zijn. uit: Presagios (1924) Dit plezier te worden tot twee gedwee, langzaam, en dit verdriet te ontberen van eerder de gedaante die ik graag had herkend, bekend, in de spiegel en slechts door ongekende stuipen te worden gedreven - wiens leven? - in mijn leven... En anders wel (jij weet het al) daar achterin, de dreiging je in twee stukken te breken - leven of dood, aarde of hemel - onverhoeds, onherstelbaar. uit: Presagios (1924) Mijn geloof Ik vertrouw niet op de roos van papier, al die keren dat ik haar maakte met mijn handen. Ook vertrouw ik niet op de andere ware roos, dochter van zon en seizoen, de verloofde van de wind. Op jou die ik nooit maakte, Op jou die nooit gemaakt werd, op jou vertrouw ik, afgerond zeker toeval. uit: Seguro azar (1924-1928)
[pagina 32]
Verdere vraag Waarom vraag ik waar je bent als ik niet blind ben, als jij niet afwezig bent? Als ik je zie, komen en gaan, jou, je rijzige lichaam dat uitloopt in stem, zoals in rook de vlam, in de lucht, ontastbaar. En ik vraag je, ja, en ik vraag je: van wat ben je, van wie; en je opent je armen en toont me het rijzige beeld van jou, en je zegt: van jou. En ik vraag je, altijd. uit: Fábula y signo, 1931 Waarom heb jij een naam, dag, woensdag? Waarom heb jij een naam, tijd, herfst? Vreugde, verdriet, altijd waarom hebben jullie een naam: liefde? Als jij geen naam had, zou ik niet weten wat het was, noch hoe, noch wanneer. Niets. Weet de zee hoe hij heet, dat hij de zee is? Weten de winden hun namen, Zuiden en Noorden, boven het pure waaien dat ze zijn? Als jij geen naam had, was alles voor het eerst, in den beginne, alles uitgevonden door mij, ongerept zelfs mijn kus. Genieting, liefde: langzame verrukking van genieten, liefhebben, zonder naam. Naam: een dolk gestoken midden in een argeloze borst die altijd van ons zou zijn als die naam er niet was! uit: La voz a ti debida (1933) Liefde, liefde, catastrofe. De wereld stort in! Een grote afkeer van daken doorbreekt zuilen, tijden; vervangt ze door tijdloze hemelen. Jij loopt, ik loop tussen de puinhopen van neergeslagen zomers en winters. Normen en gewichten sterven uit. In een vlaag, alsmaar achterwaarts ontdoet het leven zich van eeuwen; vernietigend, in galop, zijn gang, eerst langzaam; van verlangen sterft de geschiedenis om op te gaan in rook, om niet meer te zijn dan de pure hunkering om opnieuw te beginnen. De toekomst heet gisteren. Verborgen, verhuld gisteren dat ons is ontschoten en we met bloed en ziel moeten heroveren achter die andere bekende gisterens. Steeds weer achterwaarts! Teruggaan, in een duizeling, binnendoor, naar morgen! Laat alles neerstorten! Mij deert het nauwelijks meer. Wij ontdekken al kussend de ruïnes van de wereld, hand in hand jij en ik tussen de grote mislukking van de bloem en de orde. En ik voel al tastend, al omarmend, je huid die me de terugkeer geeft naar het eerste kloppen, zonder licht, voorwereldlijk, totaal, vormeloos, chaos. uit: La voz a ti debida (1933)
[pagina 33]
Nu heb ik je lief, zoals de zee zijn water liefheeft: van buitenaf, boven langs, zich met haar onophoudelijk vormend tot storm, gevlucht, onderdak, rust, kalmte. Wat een razernij, van je houden! Wat een vervoering van hoge golven, en wat een komen en gaan van schuimende bezwijming! Een schare vormen, gemaakt, kapot gemaakt, galopperen door elkaar. Maar achter hun flanken wordt een droom gedroomd over een andere, diepere vorm van liefhebben, daar beneden: over niet meer in beweging zijn, over een einde maken aan deze drukte, dit komen en gaan, van hemelen naar afgronden, over eindelijk vinden van de onbeweeglijke bloem zonder herfst van rustig, rustig liefhebben. Onder golf en schuim zoekt de liefde zijn bodem. Die diepte waar de zee vrede sloot met zijn water en ze elkaar liefhebben zonder teken, zonder beweging. Liefde zo begraven in zijn wezen, zo vol overgave, zo rustig, dat onze liefde bij leven zeker zou moeten zijn niet te eindigen als de kussen, de blikken en de signalen voorbij zijn. Even zeker niet te sterven als de grote liefde van de doden. uit: Razón de amor (1936) Zo overtuigd ben ik van jouw altegenwoordigheid in wat ik beleef, dat het licht, de regen, de hemel vormen zijn waarin je je verschuilt, vage indringing tussen jou en jou, dat ik nooit alleen ben zolang het daglicht je ziel lijkt, of wanneer de sterren me bij het ontvlammen dingen zeggen die jij denkt. Die regendruppel die op het papier valt is geen paarse vlek, bloeiend uit het toeval, maar een vaag en diffuus viooltje dat jij me stuurt uit de april die je beleeft. En wanneer de contacten van de nacht, massa van duisternis, solide massa, wind, gedruis, komen en me aanraken ben ik onmetelijk verbaasd te zien dat de arm die ik je reik je niet insluit, dat je nog steeds hardnekkig weigert je helemaal te laten zien zo dichtbij als je bent, achter alles. En ik moet geloven, hoewel je in het dichtstbijzijnde klopt - alleen omdat je lichaam niet te zien is -, in de vage fictie alleen te zijn. uit: Razón de amor (1936)
[pagina 34]
Het geheugen in de handen (fragment) Vandaag zijn de handen het geheugen. De ziel herinnert zich niet, gewond van zoveel gedenken. Maar in de handen staat de herinnering aan wat ze hebben gehad. Herinnering aan een steen die bij een beekje lag en die we verstrooid oppakten zonder ons geluk te beseffen. Maar het ruwe gewicht doet ons voelen dat we eindelijk de mooiste vrucht van alle tijden plukten. Naar tijd smaakt het gewicht van een steen tussen de handen. In een steen zit het geduld van de wereld, langzaam gerijpt. Een ontelbare som van dagen en nachten, zon en water heeft deze logge, harde vorm gekost die niet kan strelen en je slechts met zijn gewicht gezelschap houdt, donker. Hij hield zich altijd rustig, geen gezoek, opgesloten, in een vaste, constante wil niet te vliegen als de vlinder, niet mooi te zijn, als de lelie, om zijn puurheid te behoeden voor afgunst. Hoeveel slanke lelies, hoeveel ranke libellen zijn gestorven, daar, aan zijn zijde omdat ze zo hard naar de lente snelden! Hij kon wachten zonder meer te willen dan de eeuwigheid van zijn pure wezen. Door af te zien van het bloemblad en de vlucht, leeft hij nog en leert me dat een liefde misschien rustig, heel rustig moet zijn de valse vleugels der haast afdoen, en zo zijn eigen dood verslaan. uit: Largo lamento (1936-1939) Deze Wat een geur in deze roos! Hoewel het vandaag geschonkene, gebracht door de bode dageraad, zuiver heden, lijkt, proef ik in haar vergankelijke weldaad eeuwen rozegeur, duizenden gaarden, verborgen - Sevilla's of Babyloniën, Versailles, misschien, of Egyptes - in de hangende tuinen der tijd. In deze ruik ik een ander aroma, en hetzelfde: dat van haar, hier, in mijn hand, en erachter een lang aroma van rozen, rozen en rozen, geurend vanuit hun gisteren: aroma van onvergetelheid. Verwelkt zoveel voorbije blaadjes? Dood? Nooit dood. Levend voor mijn ogen, in deze roos die gaat, met goddelijke tred, van dageraad naar nacht; zo meester van haar ritme; niet traag, geen haast, zo onbevreesd voor haar korte leven, dat haar grandeur daar te vinden is: in het minieme. Haar kwetsbaarheid? Bedrog was het: een roos harder dan rots. En leugen haar korte bestaan. Langer dan obeliskestenen zal zij blijven bestaan. En meer dan in deze, schommelt in haar stengel een oneindigheid. uit: Confianza, 1955	voetnoot1. In een eerdere vertaling van dit gedicht van prof. J. van Praag, in de genoemde bloemlezing van Polet, ontbreken twee regels om voor ons onnaspeurbare redenen.