Bzzlletin. Jaargang 10

[p. 35]

Jan Kees van de Werk
Miriam Tlali
Een portret van een Zuidafrikaans schrijfster

BZZLLETIN publiceerde in het Boeken Aan Banden-nummer (april 1979) het verhaal ‘Rockville, een Soweto kaping’ van de Zuidafrikaanse schrijfster Miriam Tlali, een in directe taal geschreven verslag van de gruwelijke gebeurtenissen gedurende de begrafenis van Steve Biko. Drie jaar na publicatie van dat verhaal is Miriam Tlali een van de belangrijkste literaire vertegenwoordigers van de zwarte Zuidafrikaanse realiteit geworden. Miriam Tlali geeft in haar werk ook vooral diepte en reliëf aan de positie van de zwarte vrouw.

Dit artikel is een portret van de schrijfster Miriam Tlali en probeert tevens een beeld te schetsen van de rol van de literatuur in een samenleving waarin de vrijheid van het woord een illusie is, de verschillende meningen omtrent bundeling van schrijvers-krachten en de publicatie-barrières voor de uitgevers.

Miriam Tlali

Miriam Masoli Tlali werd in 1936 in Doornfontein, Johannesburg geboren; de jongste dochter in een zwart middle-class gezin waarvan de vader directeur van een middelbare school was. Na haar scholing in de toenmalige Western Native Township, een zwarte wijk van Johannesburg, schreef zij zich in voor de medicijnen-studie aan de universiteit van Witwatersrand. Hoewel de universiteit toentertijd nog in theorie openstond voor blanke zowel als zwarte studenten, bleken de beperkte plaatsen binnen de medische faculteit in de praktijk steevast door blanken te worden ingenomen. Wel kreeg zij de kans enige colleges in kunstgeschiedenis, sociologie en psychologie te volgen. Na een korte periode aan de universiteit van Roma in Lesotho (de onafhankelijke republiek die middenin Zuidafrika ligt) waar ze in de hoop op een toekomstige medicijnenstudie, colleges in plant- en dierkunde volgde, ging zij door geldgebrek gedwongen weer terug naar Johannesburg en keerde Miriam Tlali de droom ooit arts te worden voorgoed de rug toe.

Door het Apartheidssysteem in haar plannen gekortwiekt, besloot zij zich in ieder geval te bekwamen in boekhouden en typen. Door deze vaardigheden kon zij uiteindelijk een baan bemachtigen die eigenlijk wettelijk voor blanken gereserveerd was: letterlijk en figuurlijk een witte boorden baan. Daarna verwierf Miriam Tlali een baan in een warenhuis die tot dan toe uitsluitend door blanken ingenomen was. Deze laatste betrekking zou haar het materiaal leveren voor haar eerste roman Muriel at Metropolitan.

De medische ambities van Miriam Tlali mochten dan met succes door het Apartheidssysteem geblust zijn, haar wil tot zelfontplooiing en haar verzet tegen de krankzinnige kleur-ideologie smeulden door en laaien op in literaire ambities. Zij beschreef haar ervaringen, haar werkelijkheid en kreeg door het beschrijven van de dagelijkse realiteit ook meer vat op en inzicht in haar eigen situatie en die van de zwarten in de Zuidafrikaanse maatschappij. Ondanks het verstikkende censuur-klimaat schrijft Miriam Tlali door, probeert zij de geografie van haar ervaringen in kaart te brengen opdat zoveel mogelijk mensen zich werkelijk zullen gaan realiseren wat Apartheid is.

In 1969 rondt Miriam Tlali haar manuscript Muriel at Metropolitan af: Een verslag van haar ervaringen als verkoopster in een door blanken gedreven radiozaak die op lukratieve afbetalingsvoorwaarden radio's, platenspelers en andere aantrekkelijke elektrische apparatuur aan zwarte klanten verkoopt. Een persoonlijk document dat gedetailleerd de kleine en de grote Apartheid beschrijft waardoor blank altijd gelijk heeft en zwart vernederd en gediscrimineerd wordt.

De arrogantie van de Apartheid en het gelegaliseerd onrecht worden niet zozeer expliciet beschreven maar ontmaskeren zichzelf in de observerende wijze van noteren. Door haar beschrijvingen van de winkel, de werkverhoudingen en haar persoonlijke botsingen met het blanke bastion binnen het werk, krijgt de lezer een direkt en nuchter beeld van het racisme in de praktijk van alledag. De winkel en zijn werkstructuren blijken een kleinschalige afspiegeling van hoe de ‘grote’ maatschappij in elkaar zit.

Eén van de belangrijkste inzichten van Muriel is dat zij door deze baan het Apartheidssysteem bestendigt, dat zij als het

[p. 36]

ware een uitvoerend instrument wordt van de blanke onderdrukking van haar landgenoten. Ook zij moet nu naar de gehate pasjes vragen en het papieren controle-mechanisme in werking stellen op basis waarvan het systeem draait. Het systeem waarbinnen de identiteit van de zwarte bestaat bij de gratie van een pasje dat hem juist het recht op een volwaardige bestaan ontneemt. Haar baan en dus haar maatschappelijke verantwoordelijkheid is geïntegreerd in het racistische systeem.

Het duurde zes jaar voordat Miriam Tlali een uitgever bereid vond zijn nek uit te steken en haar manuscript uit te geven. Het werd uiteindelijk de uitgeverij Ravan Press die zich de afgelopen jaren scherp profileert als de uitgever van boeken die de ‘andere’ kant van de Apartheids-medaille belicht.

In 1975 verscheen de van al te scherpe politieke passages ontdane versie van Muriel at Metropolitan. Vier jaar later publiceerde de Engelse uitgeverij Longman de integrale tekst die het Longman-filiaal in Johannesburg eerder geweigerd had. De laatste uitgave werd meteen verboden door het Directorate of Publications. Ongetwijfeld zal artikel 47 (2) (e) van de aan clausules zo rijke Publications Act wel weer aangehaald zijn: Amongst the undesirable parts in the publication are those in which the authority and image of the police, as the persons entrusted by the State with maintaining law, internal peace and order, are undermined. En ook zal het Christelijke karakter van de Zuidafrikaanse maatschappij, dat door de Publications Act beschermd moet worden, wel door haar boek aangetast worden. In de inleidende paragraaf van deze Act staat immers: In the application of this Act the constant endeavour of the population of the Republic of South Africa to uphold a Christian view of life shall be recognized.

Met de publicatie van Muriel at Metropolitan zag sinds lange tijd weer een roman van een Zuidafrikaanse schrijver het licht. Zoals de literaire jaren zestig in repressie, censuur en morele terugslag ten onder gingen, werden de literaire jaren zeventig toch vooral door poëzie en korte verhalen bepaald. Men heeft geen tijd voor romans, niet om te lezen noch om te schrijven. Men zoekt naar een doeltreffender, snel hanteerbare vorm van communicatie. Gedichten kunnen uit het hoofd geleerd worden waardoor de censuur het nakijken heeft en bij het altijd dreigende gevaar van huiszoekingen zijn kleine papiertjes met gedichten makkelijker te verbergen dan dikke romanmanuscripten. De zwarte Zuidafrikaanse romans zijn vooral uit de jaren vijftig of worden geschreven door de schrijvers die in de jaren zestig in ballingschap werden gedreven. Des te verrassender was de publicatie van de roman van Miriam Tlali, een van de weinige vrouwen die zich op papier manifesteren. Muriel at Metropolitan was de eerste roman van een zwarte Zuidafrikaanse schrijfster die in Zuidafrika uitgegeven werd.

Verwrongen rationalisaties ter rechtvaardiging, ter behoud en ter legalisering van een politieke waanzin, worden beschermd door een gecompliceerd net van censuurmaatregelen dat er voor moet zorgen dat het woord van het gezonde verstand en normale medemenselijkheid stom blijft en het oor der redelijkheid doof.

Een uitgeverij als Ravan Press vecht dagelijks tegen het spook van de censuur. Tijdens een interview dat ik met een van de medewerkers van Ravan Press had, zei deze:

Strikt gesproken is er in Zuidafrika geen voor-censuur. Een uitgever of drukker wordt niet door de wet verplicht welk manuscript dan ook aan de Censorship Board voor te leggen. De Censorship Board is er om de verschillende rassen-groepen te beschermen. Als iemand een bepaalde publikatie beledigend vindt kan hij een klacht indienen bij de Publication Control Board die het leest en eventueel verbiedt. De PCB fungeert als waakhond om rechtsgeldige bezwaren van het publiek te ondersteunen. Dat is de ratio die er aan ten grondslag ligt. Maar in de praktijk pleegt de veiligheidspolitie de voor-censuur. Ze komen de drukkerij binnen, nemen manuscripten of gedrukt werk mee en confronteren er vervolgens de uitgever mee. We hebben vaak meegemaakt dat een publikatie tijdens het drukproces verboden (ge-banned) werd. Bovendien ontvangt de drukker ook een brief van de veiligheidspolitie die nadrukkelijk de aandacht vestigt op een bepaling van de Publication Control Act die stelt dat het mogelijk is iets ter voor-censurering op te sturen. Men verwacht dus wel van de drukker dat materiaal ter beoordeling op te zenden waarvan hij denkt dat het ‘betwistbaar’ zou kunnen zijn.
Gebeurt dat in de praktijk ook?
Ja. En dat is wel begrijpelijk, want de PCA straft de drukker meer dan wie ook. Een drukker kan maanden nadat hij iets gedrukt heeft nog veroordeeld worden. Hij zal dan beschuldigd worden iets te hebben gedrukt waarvan hij had behoren te weten dat het verboden zou worden. Veel drukkers beschermen zichzelf door er zeker van te zijn dat hen zoiets niet overkomt. Je moet je realiseren dat een drukker als hij schuldig wordt bevonden, veroordeeld kan worden tot f 3000, boete of zes maanden gevangenisstraf. Als hij voor een tweede keer veroordeeld wordt, is er geen mogelijkheid meer tot het betalen van een boete en moet hij voor zijn ‘foute beoordeling’ de gevangenis in. Een onmenselijke wet. De regering aanvaardt de verantwoordelijkheid voor deze wet maar speelt deze direct door naar het publiek, waarbij de drukker het vuile werk voor de regering opknapt. Het is een verderfelijke wet...

Een korte tijd na de banning van de Longman-editie van Muriel at Metropolitan, besloot de Publications Board ook de al preventief gekortwiekte versie van Ravan Press die al drie à vier jaar vrij circuleerde, te verbieden. Er werd met geen woord gerept over het feit dat deze editie al zo lang officieel verkrijgbaar was. Men verwees slechts naar de voor Afrikaners beledigende passages waarin gerept werd over ‘beroerde boeren’. Het is duidelijk dat de Publications Board de twee edities door elkaar gehaald heeft, deze fout niet wil erkennen en eigenlijk in het net van haar eigen censuur-wet verstrikt is geraakt. Met moeite werden er drie passages bij elkaar geschraapt die onder artikel 47 (2) (d) en (e) vielen en dus harmful to the relations between any sections of the inhabitants of the Republic and prejudical to the safety of the State, the general welfare or the peace and good order waren.

In 1978 richtte Miriam Tlali samen met andere schrijvers, waaronder Mothobi Mutloatse, het literaire tijdschrift Staffrider op dat ook door Ravan Press uitgegeven wordt. Het woord Staffrider is het Soweto-slang voor de waaghals die zich met levensgevaar aan overvolle rijdende treinen klemt die de verbinding tussen de zwarte townships (Soweto bijvoorbeeld) en Johannesburg onderhouden. Het begrip Staffrider verwijst ook naar de moed van de ghetto-bewoner het officiële systeem te tarten.

Staffrider is een van de weinige tijdschriften waarin de zwarte literatuur, fotografie en grafiek een kans krijgen gepubliceerd te worden en zich verder te ontwikkelen. Ondanks de banning van het eerste nummer en andere nummers heeft Staffrider kans gezien succesvol door de mazen van de censuur te glippen en te overleven. Om het risico van inbeslagname van het blad tot een minimum te beperken, wordt het direct van de drukker door de schrijvers in de buurten of tijdens voorlees-manifestaties verspreid. Naast gedichten en korte verhalen staan er ook interviews met mensen over hun dagelijks bestaan in (Miriam Tlali verzorgt de rubriek ‘Soweto speaking’ waarin ‘gewone’ mensen over hun leven vertellen) en worden de lezers tot de Reading Revolution opgeroepen en aangemoedigd zelf boekbesprekingen te maken.

Staffrider is prachtig uitgevoerd. Een vorm die eigenaardigerwijs verbazing en zelfs achterdocht oproept, omdat het niet beantwoordt aan het westerse cliché-beeld van de gestencilde revolutie waarin het gedicht alleen in de kolf van een geweer gekerfd wordt. Alsof een schrijver en een lezer in een onder-

[p. 37]

drukte situatie geen prijs meer stellen op een verzorgde uitvoering. Integendeel.

De inhoud van het tijdschrift is geworteld in de Zuidafrikaanse situatie, geschreven vanuit de zwarte ervaring articuleren de bijdragen wat er aan de hand is. Staffrider voorziet in een enorme behoefte aan relevant leesmateriaal voor de zwarte gemeenschap. Een blad waarin uitdrukking gegeven wordt aan de leefsituatie en de gevoelens van de ghetto-bewoner. Een vrouw die Miriam Tlali in een van haar columns aan het woord liet, zegt: ‘Jullie schrijvers kennen ons. Jullie weten waar je over schrijft. Jullie kennen Soweto en jullie weten wat wij willen.’

Over het thema ‘literatuur in Zuidafrika’ schreef Miriam Tlali mij in een brief:

Door de Zuidafrikaanse politieke realiteit die ons opgedrongen is door het Apartheidssysteem ontbreekt er in ons land, in onze manier van leven, een positieve wederzijdse culturele beïnvloeding (cross-cultural resonances). Op het moment is er een felle polarisatie gaande tussen de schrijvers die zich op al dan niet militante wijze terugtrekken binnen hun eigen zwarte wereld en diegenen die de mogelijkheid tot tweerichtingsverkeer nog openhouden.
De eerste groep die in het verlengde van de Black Consciousness Movement opereert is van mening dat er slechts van een sterke en onvervalste zwarte uitdrukking van de werkelijkheid sprake kan zijn, als men zich bewust als zwarte en uitsluitend en voor de zwarte groep manifesteert. Deze groep heeft zich in de Writers Association of South Africa (WASA) georganiseerd die weer verbonden is met de International Federation of Journalists (IFJ). De andere groep vinden we vertegenwoordigd bij de Zuidafrikaanse afdeling van de PEN (Poets, Editors, Essayists, Novelists) waarvan het lidmaatschap voor iedereen, blank en zwart, openstaat en waarvan de leden zich volgens de statuten verplichten ‘hun uiterste best te doen teneinde uitbanning van rasse-, klasse- en volkshaat te bereiken en het ideaal van het in de wereld in vrede naast elkaar leven te verdedigen.’
Hoewel de twee groepen uiteindelijk hetzelfde nastreven, het maatschappelijk bewustmaken van het volk en de nationale bevrijding, oefent de WASA een grote druk uit op de zwarte leden van de PEN hun eigen zwarte organisatie te vormen of zich bij de WASA aan te sluiten teneinde elk organisatorisch contact of samenwerking met blanke schrijvers te vermijden. Een belangrijke vraag is: Hoe authentiek is de verwoording van bijvoorbeeld het ghettoleven door een blanke? In hoeverre is de verbeelding van een blanke schrijver, werkend in zijn riante villa in een comfortabele wijk, in staat het ghetto-leven op integere wijze weer te geven? Het Apartheidssysteem heeft zich zo diep in de maatschappelijke verhoudingen genesteld dat de strijd van de blanken, hoe goedwillend ook, toch van een geheel andere aard, praktisch zowel als gevoelsmatig, is dan die van de zwarten.

Een paar maanden nadat Miriam Tlali het bovenstaande schreef, werd de Zuidafrikaanse PEN - na een tweejarig bestaan - opgeheven. Voorlopig is PEN langs de diep in alle goede voornemens ingesneden kleur-lijnen uit elkaar gevallen en er ontstond een nieuwe groepering: de African Writers' Association (AWA). De Zuidafrikaanse PEN-voorzitter Mothobi Mutloatse verklaarde dat de PEN niet geaccepteerd werd door de zwarte gemeenschap omdat er ook bevoorrechte blanke schrijvers wier boeken niet gebanned werden, lid van waren.

De nieuwe schrijversorganisatie AWA zal zich vooral bezig gaan houden met de orale literatuur en de in de Afrikaanse talen geschreven literatuur.

In dit verband is het interessant uit het interview te citeren dat ik in 1979 met de voormalige Zuidafrikaanse PEN-voorzitter Mothobi Mutloatse had:

Op welke wijze bewerkstelligt PEN (opgericht in 1978) een beter contact tussen Zuidafrikaanse schrijvers?

Omdat we in een racistisch land leven is het voor zwarten en blanken in het algemeen, en zeker voor schrijvers, erg moeilijk elkaar te ontmoeten. Omdat PEN een internationale organisatie is, bleek het de enige mogelijkheid tot onderling contact zonder dat men zich bij voorbaat laat leiden door politieke en persoonlijke vooroordelen. De oprichting van PEN zorgde voor een gemeenschappelijke basis waarop schrijvers, onafhankelijk van hun kleur, elkaar als schrijvers kunnen ontmoeten.

Zijn de blanke schrijvers blij met deze legale mogelijkheid zwarte collega's te kunnen ontmoeten?

Het enthousiasme is niet overstelpend. Laten we hier vooral nuchter over zijn. De blanken zijn op hun hoede. Men aarzelt nog. Maar ondanks de grotere geestdrift onder de zwarte schrijvers voor deze nieuwe mogelijkheid tot onderling contact, heerst er ook onder sommigen van hen een zekere achterdocht. Het blijft in onze racistische maatschappij tenslotte toch een risico, vooral voor een zwarte, om de kleurlijn over te steken.

Heeft u al repercussies van de zwarte gemeenschap ondervonden?

Neen. Althans niet duidelijk. Men heeft toch wel geaccepteerd dat we verschillende vormen van bevrijding moeten gebruiken. Omdat PEN een internationale organisatie is, beschikken we nu over een toegang tot de buitenwereld. Vroeger wist niemand het als er wat gebeurde. PEN heeft ons de noodzakelijke verbinding met de buitenwereld gegeven. We staan niet meer alleen.

Om een beter idee te krijgen van de principiële discussie die nu onder de zwarte Zuidafrikaanse schrijvers plaatsvindt is de reactie van de schrijver Mtutuzeli Matshoba op het uiteenvallen van de PEN de moeite waard. Mtutuzeli Matshoba is auteur van de verhalenbundel Call Me Not A Man waarin hij het verpauperde bestaan in Soweto tastbaar tot uitdrukking brengt. Een verhalenbundel waarvan hij zelf zegt: ‘Dit waren de gebeurtenissen die de Steve Biko's en de Solomon Mahlangu's vormden en de vele anderen die voor en na hen kwamen.’

In Staffrider schreef hij:

Het valt niet te ontkennen dat het rassenprobleem als een molensteen rond de nek van iedere Zuidafrikaan hangt en ons is omgelegd door het blanke bewind. We hebben naar een oplossing gezocht, helaas met weinig resultaat. Ons falen is, denk ik, te wijten aan het feit dat we al die tijd slechts gestreefd hebben naar een soort buren-verdraagzaamheid tussen de verschillende bevolkingsgroepen en daarbij bovendien niet hebben samengewerkt, waardoor we uiteindelijk zijn blijven steken in het moeras van de Zuidafrikaanse rassenpolitiek. We hadden de muur tussen ons in moeten afbreken en daarna een constructieve vorm van communicatie moeten opbouwen. Alleen dan is het mogelijk ons te verenigen als Zuidafrikanen, ongeacht huidskleur of geloofsovertuiging.

Discriminatie naar huidskleur heeft ertoe geleid dat verschillen die tussen ons zouden bestaan sterk zijn overdreven. Helaas heeft dat weer geleid tot wat ik een confrontatie of verdeeldheid zou willen noemen binnen onze gelederen van mensen die zich met alle energie die ze hebben inzetten voor de strijd tegen het racisme in onze samenleving. Ik zou willen waarschuwen dat door verdeeldheid aan het front onze eenheid kan worden ondermijnd, waarna ze alleen nog als splintergroeperingen kunnen opereren. Hoewel binnen de afzonderlijke groepen de eenheid best kan blijven bestaan - en eenheid maakt sterk - kom je nergens met de eenheid van een paar tegen velen.

Desondanks moeten we ook onze praktische mogelijkheden in ogenschouw nemen. Zo leven en opereren zwarten en blanken bijvoorbeeld aan de twee verschillende kanten van het raciale ijzeren gordijn. Daarom kunnen we geen ervaringen uit-

[p. 38]

wisselen. Ten eerste wordt wat betreft lezingen en ‘workshops’ de bewegingsvrijheid van blanken in de zwarte wijken door het pasjessysteem beknot, waardoor ze dergelijke bijeenkomsten slechts met de grootste moeite kunnen bijwonen. Hetzelfde geldt voor de zwarten. Vanwege de veel hogere levensstandaard van de blanken is het voor ons vaak moeilijk om bijeenkomsten over kwesties die beide groepen aangaan bij te wonen in woongebieden die uitsluitend voor blanken zijn bestemd.

Ik wil ook nog zeggen dat je vuur niet dooft met vuur. Met andere woorden, onze geloofwaardigheid vermindert slechts zodra we racisme bestrijden met racistische uitspraken als ‘We komen uit verschillende gemeenschappen en onze loyaliteit ligt in eerste instantie bij de gemeenschap waaruit we zelf zijn voortgekomen’. Hoe waar dit ook moge zijn, ik, Mtutuzeli, zou liever zeggen: We zijn allemaal mensen - zwart, blank, kleurling of Indiër - maar daarnaast zijn we allemaal Zuidafrikanen. De huidige confrontatie is te wijten aan onze poging onszelf slechts te identificeren naar huidskleur, waarmee we de Nationalisten, die erop uit zijn verdeeldheid te zaaien en te regeren, recht in de kaart spelen. We degraderen onszelf van mensen tot rasgenoten en worden daartoe gedwongen door je-weet-wel-wie.

In verband met de oprichting van een nieuwe schrijversbond wil ik beklemtonen dat bepaalde termen naar mijn mening nog duidelijk gedefinieerd moeten worden. Het begrip ‘Zuidafrikaan’ bijvoorbeeld, blijft dubbelzinnig omdat het tot dusver, volgens mij althans, betekend heeft: alle mensen die geboren, getogen en woonachtig zijn ten zuiden van de Limpopo, ongeacht ras, geslacht of geloof. Maar sinds PEN is ontbonden vanwege problemen over het niet-raciale karakter van deze organisatie, zou duidelijk gesteld moeten worden of Zuidafrikaan hier misschien ‘zwarte’ betekent, en zo ja, wat die term precies behelst, d.w.z. of hij uitsluitend betrekking heeft op zwarten van inheemse afkomst of bijvoorbeeld ook op Indiërs en kleurlingen.

‘Alleen schrijvers’. Als de nieuwe bond is opgericht op aandringen van de zwarte gemeenschap, waarom worden dan alleen schrijvers toegelaten en niet mensen die toevallig ook geïnteresseerd zijn in letterkunde en de wens koesteren om aktief deel te nemen. En onder ‘schrijvers’ versta ik gevestigde schrijvers, die op zijn minst een zekere reputatie hebben verworven. Hoe zit het dan met aankomende schrijvers?

‘Ideologie’. Ik ben tegen elke vorm van ideologische inkapseling. Schrijvers hebben het recht vrij te denken.

‘Bevordering’. Daarbij stel ik me een nieuw te ontwikkelen normenstelsel voor waarmee een schrijver naar waarde kan worden beoordeeld. Wat zijn die normen?

‘Vertegenwoordigers’. Waarom overzee? Zijn wij zelf soms ook niet overzees? Onderschatten we onze toereikendheid om onze eigen rechten te beschermen? Waarom kijken we niet naar Afrika in plaats van overzee?

Hoe functioneert een auteur in een situatie waarin het woord voortdurend onder schot staat? Voordat de ingekorte Ravan Press versie van Muriel at Metropolitan ge-banned werd, schreef Miriam Tlali me daarover:

Het kan nooit genoeg benadrukt worden dat de censuur-wetten een enorme schadelijke invloed op de Zuidafrikaanse literatuur hebben. Alle zwarte literatuur wordt verminkt door of sterft onder de bijl van de Publications Board. Bijna al mijn werk heeft aan meedogenloze censuur bloot gestaan. De ergste slag die ik tot nu toe te verwerken had en die tevens illustreert hoe schaamteloos ver de mensen hun gezag doorvoeren, was de banning van een verhaal dat ik alleen nog maar tijdens het International Writing Programme (1979) aan de universiteit van Iowa (USA) voorgelezen had! De wet ontneemt de mensen de mogelijkheid om van mijn werk kennis te nemen: een tragische en afkeurenswaardige situatie!
Het is toch vreselijk en absurd dat iedereen de complete editie van Muriel at Metropolitan kan lezen, behalve de mensen waarover het boek gaat en waarvoor het boek geschreven is. Mijn enige bedoeling van het schrijven is meer wederzijds begrip te creëren. De blanken weten zo weinig van ons af, ook al brengen we vaak meer uren van de dag met blanken door dan dat we onder elkaar zijn. Ik wil hen door dit boek op de hoogte brengen van onze situatie. Ik zit nog steeds op de gematigde lijn en hoop door het verwoorden van de gevoelens van mensen, van de voelbare waarheid van de zwarte townships, te bereiken dat we naar elkaar gaan luisteren. Dat is de enige manier om van onze maatschappij een leefbare plaats te maken. Maar ik stuit steeds weer op bot onbegrip en volledig gebrek aan souplesse en inlevingsvermogen.
Waarschijnlijk denken ze ons door censuur-maatregelen, brute intimidatie, nachtelijke huiszoekingen naar manuscripten, het in beslag nemen van materiaal voor dat het gedrukt is, tot wanhoop en apathie te brengen waardoor we geen pen meer zullen aanraken. Maar ik zal blijven schrijven tot ik er bij neerval!

Ondanks het gevoel in een vicieuze cirkel te zitten (Miriam Tlali wil door haar boeken een beroep doen op het inlevingsvermogen van de blanken en de blanken verbieden op hun beurt haar werk) gelooft zij nog steeds in de maatschappelijke invloed van literatuur:

Vanaf het moment dat Muriel at Metropolitan (de onvolledige editie) uit was, heb ik erg veel brieven van lezers, ook van Afrikaners, ontvangen. Hun commentaren en reacties hebben me ervan overtuigd dat het boek wel degelijk invloed op hun denken had, dat ze de situatie na lezing toch iets anders bekeken. Hoe ongeloofwaardig het ook lijkt, het bleek dat velen zich bewuster werden van de onhoudbaarheid van de huidige situatie. Vergeet niet dat vooral de Afrikaners erg vast zitten in hun status quo denkpatroon, omdat zij door de Apartheid in een schijnwereld leven en zij door de censuur niet achter het decor kunnen kijken. Zij weten niets van ons af, ons gehandicapte leven dat wij dankzij hun bepalingen en regie moeten leiden, gaat aan hen voorbij.
Ik beschouw het als mijn plicht de gevoelens en de realiteit van mijn volk te verwoorden, waardoor het wederzijdse bewustzijn gescherpt wordt. Ik hoop dat de huidige golf van protest-literatuur iets duidelijk maakt van het afschuwelijke, destructieve Apartheidssysteem. Want pas als dat ten volle gerealiseerd wordt is er enige kans op verandering. Ik geloof sterk in de macht van het geschreven woord.

Inmiddels verscheen de tweede roman van Miriam Tlali, Amandla, die gebaseerd is op de Soweto-opstand in 1976 en staat er een verhalenbundel onder de titel Mihloti op stapel. De roman Amandla werd meteen na publicatie ge-banned.

De positie van de zwarte vrouw in de door de Apartheid verwrongen Zuidafrikaanse samenleving is weinig benijdenswaardig. Niet alleen ondervindt zij de wettelijke nadelen van haar huidskleur, tevens trekt zij als vrouw aan het kortste maatschappelijke eind. Zij verdient minder dan de man en geniet minder rechten.

Hoe denkt Miriam Tlali als een van de weinige zwarte Zuidafrikaanse schrijfsters over de positie en de rol van een zwarte schrijfster in Zuidafrika?

Gezien het twee-kleurige karakter van de Zuidafrikaanse maatschappij kan je de positie van de zwarte schrijfster niet op zichzelf beoordelen. De aard van haar positie wordt altijd bepaald door de tweedeling blank-zwart. De moeilijkheden van de zwarte schrijfster worden in hoge mate bepaald door haar huidskleur. Om te beginnen moet een zwarte schrijfster zich meer met het moederschap en haar huishoudelijke beslommeringen bezig houden dan haar blanke collega die altijd wel een zwarte werkster, een ‘boy’ of een ‘nanny’ in dienst heeft om haar huishoudelijk werk te ver-

[p. 39]

lichten. De blanke schrijver heeft daardoor meer tijd zich aan lezen en schrijven te wijden.
En dan heb ik het nog niet eens over het lagere levenspeil en de geringere financiële mogelijkheden van de zwarte vrouwen waardoor zij niet in staat zijn tijdbesparende huishoudelijke apparaten te kopen of het voor haar schrijfwerk noodzakelijke materiaal zoals een schrijfmachine en boeken. Bovendien zijn er bijna geen bibliotheken in de zwarte townships en als ze er zijn zijn ze erbarmelijk slecht van boeken voorzien. Met uitzondering van de Algemene Bibliotheek in Johannesburg, die in 1978 ook voor zwarten toegankelijk werd, is het ons bij de wet verboden de drempel van andere blanke bibliotheken te overschrijden. Dit herinnert me overigens aan het pijnlijke feit dat toen men in 1975 mijn toestemming vroeg om Muriel at Metropolitan in de Pretoria State Library in voorraad te nemen, het mij ironisch genoeg niet toegestaan was het deftige gebouw zelfs maar te betreden!
Zelfs het minimum aan algemene ontwikkeling dat je kan helpen jezelf volwaardig te ontplooien wordt je als zwarte (vrouw) niet gegund. Het verschil tussen het blanke en het zogenaamde Bantu-onderwijs is kwalitatief zo groot dat de zwarte al per definitie een paar intellectuele ronden achterligt.

De woorden van Miriam Tlali sluiten aan bij datgene wat H.J. Simons in zijn boek African Woman; their Legal Status in South Africa schrijft:

Kleurbarrières vertragen het proces van de vrouwenemancipatie doordat de vooruitgang van een heel ras belemmerd wordt. Daarom geven de vrouwen de voorkeur aan het samen met de mannen vechten voor de totale burgerrechten boven de strijd tegen de mannen voor wettelijke en sociale gelijkheid. Door deel te nemen aan de nationale beweging tegen rassen-discriminatie, hebben de vrouwen een claim op gelijkheid. Maar deze gelijkheid kan alleen werkelijkheid worden als de mannen zowel als de vrouwen volwaardige burgers in een vrije maatschappij zijn geworden.

Een van de eerste grote georganiseerde demonstraties van de vrouwen tegen een bewegingsvrijheid beperkende maatregel vond plaats in Pretoria (1956) toen 20.000 zwarte vrouwen, op de been gebracht door de vrouwen-afdeling van het ANC (African National Congress), protesteerden tegen de invoering van de pasjes-wetten voor vrouwen. Deze pasjes waren al van vitaal belang voor de controle op de mannen die hun werk in de stad hadden. Naast het zingen van het bekende vrijheidslied Nkosi, sikile l'Afrika werd een nieuw lied geboren: Nu je aan de vrouwen gekomen bent/ben je op een steen gestuit/een rots is losgeraakt/je zult er onder komen.

De pasjes beperken niet alleen de bewegingsvrijheid van de drager maar levert hem ook uit aan de willekeur van het gezag dat hem naar een van de thuislanden kan verbannen, als blijkt dat hij geen werk heeft in het stedelijke (en dus blanke) gebied of niet in het bezit is van een woonvergunning.

De thuislanden zijn door de blanken ingestelde gebieden waar de Afrikanen, in het kader van de ‘politiek van gescheiden ontwikkeling’ thuis zouden horen. Alleen in bezit van een pasje is het mogelijk je in de blanke gebieden op te houden. Met andere woorden: zestien miljoen Afrikanen zijn door de blanke wetgeving op eentiende deel van het land teruggebracht en voor de vier miljoen blanken strekt zich negentiende deel van het land uit, waar de zwarten alleen door het regulerende pasjes-systeem kunnen wonen en werken zolang als het in de blanke kraam past.

Karakteristiek voor de officiële houding waren de woorden van een minister voor Bantu-zaken

de stedelijke Afrikaan vooral niet te voorzien van betere en aantrekkelijker faciliteiten omdat nooit uit het oog verloren mag worden dat een stedelijk woongebied voor Afrikanen geen thuisland is, maar deel uitmaakt van het blanke gebied.
Als deze faciliteiten als resultaat hebben dat de Afrikaan vertrouwd raakt met een in wezen vreemd leef-patroon en als het hem verslaafd maakt aan een luxe waar zijn thuisland hem niet in kan voorzien en als hij daardoor vervreemd van wat hem werkelijk eigen is, dan wordt het de hoogste tijd onze gevoelens voor normen en waarden te herzien.

Artikel tien van de Bantu Urban Areas Act formuleert de voorwaarden waaronder het iemand wettelijk toegestaan is in de stedelijke gebieden te blijven. Deze voorwaarden zijn dermate geformuleerd dat geen Afrikaan ooit in een waterdichte situatie verkeert waarin hij daar voor zijn leven mag blijven wonen. Voor de vrouwen is het nog moeilijker. Het is vrouwen wier mannen werkzaam zijn in de stedelijke gebieden niet toegestaan langer dan een korte tijd (waarvoor een speciale bezoekerspas aangevraagd moet worden) met hun mannen samen te leven. Van enig duurzaam gezinsleven, toch de hoeksteen van de blanke beschaving, kan geen sprake zijn. Het gezinsleven wordt ontwricht en er wordt op een vreselijke manier gesold met de meest elementaire mensenrechten.

Als een vrouw wel aan de voorwaarden van artikel tien voldoet (als zij bijvoorbeeld geboren is in een white area) en zij zou trouwen met een man wiens pas geen toegang biedt tot haar gebied dan wordt ook haar automatisch de toegang tot haar geboorteplek ontzegd en wordt ook zij verbannen naar haar thuisland. Mocht de vrouw al het geluk hebben in een normaal gezinsverband in een zwarte stadswijk (altijd gesitueerd in een blank stedelijk gebied omdat de zwarte wijken uitsluitend als opslagruimten voor mankracht ten behoeve van de blanken in het leven geroepen zijn) als Soweto te wonen, dan verliest zij haar woon-recht op het moment dat haar man sterft of haar verlaat.

Rondom de steden ontstaan illegale krottenwijken waar de Afrikanen in erbarmelijke omstandigheden, verstoken van elektriciteit en water en al dan niet in het bezit van een werkvergunning leven. Crossroads in de buurt van Kaapstad is zo'n wijk die officieel niet bestaat. Ondanks de gewelddadige pogingen deze nederzettingen met bulldozers van de aardbodem te schuiven en ondanks de voortdurende verbanningen van de pas-lozen naar de thuislanden, blijven golfplaten steden als Crossroads bestaan.

Ondanks de harde maatregelen van de overheid trotseren veel familieleden (vrouwen en kinderen) van de contractarbeiders het verbod zich bij de man te voegen en beleven op illegale wijze het gezinsleven.

Sophia Town in Johannesburg was een uitzondering op de troosteloze illegale en legale zwarte woonwijken. Sophia Town was een wijk middenin een blanke buurt waar de zwarte middle class (Aziaten, kleurlingen en Afrikanen) in menswaardige woningen leefden. Maar in de vijftiger jaren werden op basis van de Group Areas Consolidation Act dergelijke wijken waar het verdeel en heersprincipe op de niet blanken geen vat meer had, binnenstebuiten gekeerd. De Afrikanen werden naar de locations (Bantu townships zoals Soweto) overgeheveld. De kleurlingen en Aziaten kregen hun speciale wijken toegewezen. En de blanken trokken Sophiatown binnen.

Miriam Tlali beschrijft in Muriel at Metropolitan haar herinneringen aan de gewelddadige ontruiming van Sophia Town:

Ik stond daar maar en keek terug in het verleden dat zo vol hoop op verlossing was geweest. Ik stond te luisteren. Ik hoorde niet het lawaai van het voorbij denderende verkeer en ook niet het schrille gegil en gelach van de blanke kinderen op blote voeten die elkaar een bal toeschopten. Ik hoorde de volle stemmen van mensen die allemaal met hun rechterduim in de lucht gestoken stonden te zingen, met strakke gezichten, jong en oud, van allerlei rassen, hopend op verlossing.

Een heldere hoge vrouwenstem ging de gemeente voor met een prachtige sopraansolo - pleitend, lokkend, smekend, biddend.

[p. 40]

‘Mabayake!... (Laat ze vertrekken....)

Toen volgden de alt tenor en bas, die tesamen de je nooit loslatende, indringende woorden herhaalden:

‘Mabayek’ umhlaba Wethu! (Laat ze vertrekken uit ons land...)

‘Thina Sizw ... Thina Sizwessinsundu (Wij, het zwarte volk...)

‘Sikalela... Sikalela lzwe Lethu! (Wij wenen om ons land...)

‘Elathathwa...

‘Elathathwa Ngambamhlophe (dat ons is afgenomen door de blanken...)

‘Mabayeke...

‘Mabayek' umhlaba Wathu! (Laat ze van ons land afblijven!)’

De stemmen lieten de smeekbede weergalmen; de muziek werd steeds luider in een prachtig, droevig, indringend crescendo.

In mijn hoofd beleefde ik nog eens de gebeurtenissen van die noodlottige week toen alle pogingen om onze ontruiming te voorkomen werden verijdeld. De vrouwenafdeling van het nu verboden Afrikaans Nationale Congres besloot dat op de zondag voor de dag van ontruiming alle vrouwen en kinderen op het Vrijheidsplein bijeen moesten komen om gezamenlijk te bidden. Ze knielden en baden tot onze voorvaderen, de goden van Afrika, en ze zongen vrijheidsliederen vol hoop, omsingeld door het onvermijdelijke cordon politie in uniform, terwijl anderen in burger hun notitieboekjes volkrabbelden. Ik keek naar het ‘koppie’ waar de tranen van Afrikaanse vrouwen en kinderen diep in de grond drongen. Ik geloof niet dat ze ooit zullen opdrogen. En zij hebben hun ‘Triomf’ er bovenop gebouwd! Of ze werkelijk hebben getriomfeerd zal de tijd uitwijzen.

De volgende dag was er sprake van een waar beleg van Sophiatown. De bewoners werden uiteindelijk onder politie-escorte weggeleid. De trottoirs waren afgezet met rijen zwaargewapende politieagenten van alle huidskleuren, afkomstig uit alle verschillende delen van de republiek. Er was praktisch geen verzet, hoe kon dat ook? Pater Huddleston en de Afrikaanse leiders werden afgevoerd naar het dichtstbijzijnde politiebureau in Newlands.

Toen de mensen en hun bezittingen waren geëvacueerd, drongen de bulldozers op als tanks en deden hun slopende, verpletterende, vernietigende werk. Alles verging tot stof, bergen vuil steen, roet en afval.