Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 25]

omtrent James Joyce
Clara Eggink

Ik geloof niet dat er in deze eeuw zoveel geschreven en gepuzzeld is als over de schrijver James Joyce (1882-1941) en zijn roman Ulysses. Aan zijn latere boek ‘Finnigans Wake’ is men nog maar nauwelijks toe.

Daaraan voorafgegaan zijn de verhalen verzameld onder de titel ‘Dubliners’ en het hoofdzakelijk auto-biografische ‘A Portrait of the Artist as a joung Man’. Joyce heeft ook verzen en toneelstukken geschreven, maar die laat ik hier maar buiten beschouwing.

In Engeland en in de V.S. zijn een reeks biografieën verschenen over Joyce en ontelbare essays over Ulysses. In Nederland hebben we in de eerste plaats ‘James Joyce’ van Jacques den Haan, voorts een essay van Vestdijk (Lier en Lancet) en van Gerard Walschap in Kritisch Accoord 1976 Ik geloof dat dit de voornaamste zijn, maar ik kan me vergissen. In het Nederlands vertaald zijn o.a. Ulysses en het toneelstuk ‘Bloomsday’ waarin materiaal uit Ulysses verwerkt is.

Over ‘Finnigans Wake’ kan ik wat mijn eigen ervaringen betreft, kort zijn. Ik heb dit boek evenals ‘Ulysses’ al voor de oorlog geprobeerd te lezen. Evenals nu was ik er ook toen al van overtuigd dat het leven van een mens te kort is om een dergelijke, mogelijk geniale, leteraire puzzel op te lossen. Zelfs het feit dat ik de herkomst van de titel weet, heeft me nooit een grein geholpen. Finnigan is n.l. de (dode) hoofdfiguur uit een Iers-Amerikaanse ballade uit omstreeks 1870. Deze ballade vertelt van de dodenwake door zijn vrienden bij zijn baar. De heren in kwestie drinken daarbij in de nacht zoveel dat er ten slotte ‘a gallon of whisky’ over Finnigan wordt uitgegoten waardoor hij onmiddellijk uit de dood herrijst.

Het refrein luidt:

With my philalloo, hubbaloo, whack hurroo, boys, Didn't we sing till our jaws did ache, And shout and laugh and drink and sing, Oh, it's lots of fun at Finnigan's wake.

Ik schrijf dit refrein op om te laten zien dat Joyce lang niet de enige zotskap onder de Ieren was. Hij was waarschijnlijk wel de geniaalste met de pen. Ik denk dan ook dat zijn boezemvriend van zijn jeugd, de dichter Oliver St John Gogarty (ik kom nog op hem terug) die met hem wedijverde in het parodiëren en het vinden van gelijkwaardige klanken voor ongeveer ieder woord, geen ongelijk had toen hij ‘Finnigans Wake’ ‘an enormous legpull of a damned soul’ noemde.

Met Ulysses ligt het voor mij wel anders. Deze roman heb ik, alweer voor de oorlog en ook nog daarna, gelezen en herlezen. Maar hoewel ik overtuigd ben van de grootste prestatie, moet ik toch weer aankomen met mijn bezwaar van de kortheid van het menselijk bestaan op aarde. Goed, Joyce moge dan de stad Dublin uitgebeeld hebben met een zodanige preciesheid dat je deze na een eventuele ramp, met ‘Ulysses’ in de hand zo weer zou kunnen opbouwen en bevolken - dát Dublin is sedert de tijd waarin Joyce zijn boek schreef (1914-1922) zo totaal veranderd dat dit argument tot intense bewondering enigermate op losse schroeven is komen te staan.

Wat de gecreëerde Dubliners zelf betreft; Leopold Bloom, Stephen Dedalus, Molly Bloom om de voornaamsten te noemen, van wie wij via en continue bewustzijnsstroom iedere minuscule ervaring, iedere petieterige gedachte, ieder gebaar, iedere zintuigelijke waarneming, iedere fisieke daad door verbale middelen uitgebeeld krijgen -ook dezen bestaan niet meer. Zelfs dat Ierland van de Engelse overheersing is weg. Het is nu de republiek Eire. Zeker is ‘Ulysses’ een monument van het Dublin van James Joyce en zeker meesterlijk van oorspronkelijkheid. Maar als ik ga overwegen - en dat aan de hand van de geschriften van de Joyce-vorsers - wat ik allemaal zou moeten weten, oplossen, lezen om het geheel ten naastebij te kunnen bevatten dan blijf ik mij afvragen of dat nou werkelijk de beloning, te kunnen zeggen dat je ‘Ulysses’ enigzins begrepen hebt, waard is. Ik moet b.v. bekennen dat ik mij de Odyssee niet voldoende herinner om het geraamte van ‘Ulysses’ terug te vinden en ook dat ik mijn Shakespeare niet voldoende in mijn hoofd heb om alle citaten (al of niet bespeeld) te herkennen. En nou heb ik het maar niet over de ontelbare parodieën op van alles en nog wat, over de unieke eigenaardigheden van de Engelse taal en van het Ierse dialect.

In deze tijd van woorden en nogeens woorden moge de schrijver Joyce passen; sedert ook de monologue interieure alweer vieux jeu is - het gaat vlug tegenwoordig - vrees ik toch dat zijn procédé de aandacht niet meer zo bezig kan houden. Want dit is wat dit boek in de eerste plaats vraagt: gespannen aandacht, werkzaamheid van het verstand, zelfwerkzaamheid in de vorm van het oplossen van (wel superieure) cryptogrammen en associatiepuzzels. Het argument dat in dit boek voor de eerste maal des mensen heimelijke binnengedachten en verzwegen instinctmatigheden tot in de finesses zijn uitgeschreven, heeft niet veel zin aangezien die toch ook niet de hele mens vormen.

Dit geldt voor Leopold en Molly Bloom maar ook voor Stephen Dedalus die, naar men zegt, de: alter ego van Joyce is. En wat betreft de zo beroemde monoloog van Molly Bloom die bladzijden en bladzijden vol ontuchtige fantasieën en herinneringen over bed en mannen door haar hoofd laat spelen - best, dit is een manier waarop er in die tijd bepaald nog niet over vrouwen geschreven werd - ik kan maar niet onder de indruk uitkomen dat dat die passage toch voornamelijk een vermaak oplevert voor likkebaardende oude mannen. Niets op tegen natuurlijk, maar ik vind het vervelend en veel te lang.

Het heeft mij ook getroffen dat er in dit hele

[p. 26]

kolossale boek geen mens voorkomt die enig gevoel in welke vorm dan ook bij je oproept. Misschien Leopold Bloom een ogenblik; bij die begrafenis. Integendeel, het is een lawine van afkeer oproepende wezens die over je wordt uitgestort. Ik wil graag toegeven dat de mensheid als geheel tot nu toe niet veel soeps is, maar ik kan niet laten de beroemde kreet van Boutens naar aanleiding van een zekere romanschrijver, te citeren: zo vervelend is het leven niet.

James Joyce, 1902 uit: James Joyce/Kenneth Grose

Ik heb nog meer. Er is een reden waarom ik geneigd ben geraakt enigermate te gaan twijfelen aan de redelijkheid van de waarnemingen van James Joyce. Op die gedachte ben ik gekomen toen ik eens na ben gegaan wat Joyce te vertellen had over de figuur Buck Mulligan. Deze Mulligan staat voor zijn jeugdvriend de dichter en prozaïst Oliver St John Gogarty, een figuur uit die periode waar ik mij altijd erg voor geïntresseerd heb.

Nu was deze Gogarty een van de meest fantastische wezens die er in het begin van deze eeuw geleefd hebben. Ten eerste was hij een groot dichter, een amusant prozaïst en een schrijver van heerlijke hekeldichten. Hij kende zijn Griekse en Latijnse dichters op zijn duim net als Joyce en zij bekogelden elkaar met citaten en parodieën. Verder was hij een geweldig wielrenner, een wedstrijdzwemmer en een van de eersten in Europa die een vliegbrevet haalde. Hij schijnt Yeats eens een keer mee de lucht in genomen te hebben tot diens grote schrik. Hij was een bekwaam chirurg, een menslievend en levenslustig man. Dublin daverde van zijn gewoonlijk scabreuse grappen en George Moore, een collegaauteur, heeft van hem gezegd dat hij de man was die Dublin leefbaar maakte. Hij heeft gevochten voor de bevrijding van Eire uit handen van de Engelsen en is later nog een tijd senator geweest. Een van zijn beste grappen vind ik de volgende Toen de Ierse regimenten terugkeerde uit de Boerenoorlog, had het snobistische society-weekblad ‘Irish Society’ het nodig gevonden om een ‘Ode of Welcome’ van vijf strofen te plaatsen.

O.St. John Gogarly, in Ulysses Buck Mulligan

Dit vers was van Gogarty. Het blad bleek binnen een uur uitverkocht; niet omdat men zo geïntresseerd was naar de inhoud maar om die Ode. Het bleek namelijk bij nader inzien een acrostichon te zijn en als je de beginletters van alle regels achter elkaar zette, dan kwam de zin ‘The whores will be busy’ voor den dag.

Deze volkomen unieke, exuberante figuur nu is door Joyce in zijn z.g. volmaakte beeld van Dublin totaal weggedrukt en doodgezwegen. Sedert ik dit ontdekt heb ben ik iets wat achterdochtig geworden en ben ook in gaan zien wat een verwaande, nijdasserige figuur bezeten van Geltungsdrang und Wille zur Macht Joyce was. Zeker, ik ben er ook van overtuigd dat Joyce een tragische figuur was maar dan wel met die preciesering dat de manifestatie van tragiek bij een Ier onherroepelijk de vorm aanneemt van sardonische grimmigheid, die tot uiting komt in handelingen en uitspraken die de niet-Ier treffen als even absurd als vermakelijk. De reactie van Joyce op zijn jeugd tussen een drinkende vader en een ziekelijke moeder, met een opleiding op een school die niet in overeenstemming was met zijn armelijke huiselijke omstandigheden met tot slot het verbranden van de oplaag van Dubliners door de uitgever, is wat zijn neerslag heeft gevonden in ‘Ulysses’!

Het verhaal gaat dat deze uitgever het grootste deel van zijn tijd doorbracht als reiziger in damesondergoed. Men zegt dat Joyce de stalenkoffer van deze heer eens heeft geroofd en de inhoud uitgedeeld onder de meisjes van plezier op voorwaarde dat ze de firma schriftelijk zouden bedanken.

[p. 27]

‘Gesprekken met James Joyce’ van Arthur Power -dit werk stamt van 1954 naar ik meen - is ongetwijfeld zeer de moeite waard om in het Nederlands vertaald uitgegven te worden. Niet dat men er iets wijzer door zal worden wat betreft Joyce's criptische meesterwerken. Power is (was?) in de eerste plaats een heel oprecht mens die niet aan Joyce-verheerlijking leed. Hij was deze schrijver diep genegen maar hij liet zich niet verblinden. Power heeft Joyce regelmatig ontmoet toen deze in Parijs woonde en ‘Ulysses’ al uitgegeven was. Hij heeft hem waarschijnlijk beter gekend dan vele anderen die zich op bekendheid met deze uitzonderlijke figuur laten voorstaan. Hij moet of over een fantastisch geheugen beschikt hebben of aantekeningen gemaakt hebben. Hij was journalist en kunstcriticus.

Power ontmoette Joyce voor de eerste maal in de Bal Bulier, een populaire dancing in Montparnasse. Die eerste maal was hij niet eens zo erg geïntresseerd, want Power was daar gekomen om zijn lieve blanchisseuse te ontmoeten. Maar in de loop van de tijd zijn de twee zeer bevriend geraakt en de gesprekken die Power in zijn boek weergeeft, zijn voornamelijk van literaire waarde en geven een duidelijke indruk van Joyce's voorkeuren zowel als van die van hemzelf. Het is een zeer levendig werk met hier en daar de lichte toets van een anecdote. Toch vind ik het jammer dat Power zich op Joyce toegespitst heeft. Na de eerste wereldoorlog krioelde Parijs van de getalenteerden op allerlei kunstgebied. En dat blijkt ook b.v. uit Power's korte maar uiterst indringende beschrijvingen van Zadkine en Modigliani. Dit ‘achtergrondwerk’ van Power, om het zo maar eens te noemen, is tenminste zo belangrijk als zijn herinneringen aan Joyce. Maar ja, Joyce was al beroemd en dat gaat blijkbaar nog altijd voor.

ARTHUR POWER: ‘Gesprekken met James Joyce’ vertaling: John Vandenbergh Arbeiderspers 145 blz. 23,50