Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 28]

Leo N. Tolstoj
Tásnaja Pojána, Verslag van een onderwijsexperiment/Margaretha Ferguson

Wat of wie bepaalt eigenlijk het aangezicht van een ‘tijd’? Diegenen die de macht in handen hebben. Vroeger waren dat vóór alles de hooggeplaatsten (er wordt nu ingezien dat ons beeld van de wereldgeschiedenis onvolledig is en vertekend doordat de volksmassa's zonder ‘stem’ zijn gebleven); nu zijn het naast de regeerders ook de ‘mendia-jongens’ en andere publicisten die, indirect in dienst van of getolereerd door de machthebbers, het beeld vormen van hoe ‘onze tijd’ eruit ziet. Hoe betrekkelijk en wederom onvolledig deze beeldvorming is wordt ons opnieuw bijgebracht nu de landen van de Derde Wereld die eindelijk ‘stem’ beginnen te krijgen protest gaan aantekenen tegen het feit dat het verslag van hun eigen gebeurtenissen grotendeels in handen is van westerse journalisten.

Het is op grond van deze inzichten dat ik aarzel met de voordehandliggende verklaring dat Lev Tolstoj (jammer dat men in de titel van dit boekje de ouderwets-aandoende vernederlandsing ‘Leo’ heeft aangehouden) ‘zijn tijd vooruit’ was. Niet alleen in 1852, maar tientallen eeuwen daarvoor is al gedacht over de mens en zijn waardigheid zoals dit door Tolstoj in praktijk wordt gebracht, en niet alleen tientallen eeuwen geleden maar ook nu nog is het een kwestie van politieke macht of dit soort uitgangspunten die door vele, niet-‘stemhebbenden’ worden meegevoeld, binnen een gemeenschap tot verwezenlijking zullen kunnen komen.

Jásnaja Poljána (de naam van het landgoed waar Tolstoj een groot deel van zijn leven woonde) is ook de titel van de aantekeningen die Tolstoj schreef met betrekking tot het onderwijsexperiment dat hij uitvoerde door middel van een school, gevestigd op zijn eigen erf, voor de kinderen van zijn boeren. Tolstoj doet hierin nauwkeurig verslag van zijn pedagogische en didactische inzichten en proefnemingen, in de hoop hierdoor discussies uit te lokken bij pedagogen en het algemene publiek.

Voor de hedendaagse lezer lijkt mij het boek minstens even actueel en noodzakelijk als voor die van 1852. En niet alleen voor mensen die zich bezighouden met het geven van onderwijs; Tolstoj vertelt hoe hij lesgeeft in: technisch (leren van spelling) en progessief (leren teksten van toenemende moeilijkheid te begrijpen) lezen, schrijven, schoonschrijven, tekenen, zingen bijbelse en Russische geschiedenis, enzovoorts. De manieren waarop hij zijn kinderen deze kundigheden tracht bij te brengen zijn ook in 1976 nog niet algemeen, maar voor de niet specifiek in onderwijs-methoden belangstellende zijn veel interessanter de beginselen waarvan. Tolstoj uitgaat, beginselen die. m.i. rechtstreeks politieke betekenis hebben. Zijn eerste zin luidt: Er zijn geen beginnelingen op onze school. Dat betekent dus dat ieder menselijk wezen, hoe klein ook, al beschikt over een schat aan kundigheden en kennis (de vorderingen die de baby in zijn eerste levensjaar maakt immers zijn verdere bestaan niet meer overtroffen in hoeveelheid en hoedanigheid). En net zoals bijvoorbeeld bij Mao Tse Toeng zijn het niet allereerst de leerlingen wie iets moet worden bijgebracht als wel de leraren die iets moet worden afgeleerd. Twee leraren die ‘nieuw en zelf pas van school zijn, zijn fervente voorstanders van netheid, roosters, de bel, lesprogramma's enzovoorts.. Wat (de oudere leraren) wijs, noodzakelijk en volkomen vanzelfsprekend vinden, zoals de gelaatstrekken van een weliswaar niet mooi, maar wel dierbaar kind dat voor onze ogen is opgegroeid, dát wordt door de nieuwelingen slechts gezien als een te corrigeren onvolkomenheid.

De kinderen bepalen zelf wat en wanneer zij willen leren. Soms lopen ze midden onder de les het lokaal uit, soms zijn ze zo geboeid dat de les uren langer duurt dan was voorzien. Tolstoj, en hier manifesteert zich niet de verslaggever en de experimentator maar bovenal de literaire schrijver, vertelt levendig en humoristisch wat er allemaal gebeurt tussen de kinderen onderling en tussen de kinderen en de leraren. Je ziet het allemaal voor je, de scheld- en vechtpartijen, de toenadering., de ergenis om iets wat niet, de blijdschap om iets wat wèl lukt. Heel essentieel is dat Tolstoj telkens weer ziet, dat het spontane mechanismen zijn die de kinderen ertoe brengen de chaos te doen verkeren in orde en aandacht. Maar dit gebeurt alleen wanneer er geen enkel ingrijpen is van bovenaf, want dit ingrijpen leidt tot verzet, tot uitwijk-manoeuvres, tot vermindering van de aangeboren leergierigheid.

De meeste kinderen komen uit ongeletterde milieus. ‘Ik was eens... op bezoek bij één van mijn leerlingen en om een beetje op te scheppen vroeg ik of hij een algebra-som wilde oplossen. Zijn moeder scharrelde wat rond bij de kachel en wij vergaten haar aanwezigheid helemaal. Terwijl ze luisterde hoe haar zoon vlot de vergelijking omzette in een andere vorm, onder gemompel van 2ab-c=d.. hield ze haar hand voor haar mond om niet in lachen uit te barsten, maar op 't laatst kon ze zich niet meer inhouden en proestte het uit zonder dat ze ons kon uitleggen waarom ze zo moest lachen...’

Maar dat betekent allerminst dat die kinderen, zo jong als ze zijn, niet gevoelig zijn voor en geïntrigeerd door het wezen en de betekenis van artistieke schoonheid. Een van de mooiste passages uit dit prachtige boekje vind ik die waarin Tolstoj vertelt hoe hij, op een avondwandeling door de sneeuw, met een paar kinderen praat over zingen, en tekenen, en lezen, en muziek. Ook met het muziek-onderwijs heeft Tolstoj zich diepgaand beziggehouden. Zijn laatste twee stellingen hierover luiden:

‘Niets is zo schadelijk voor het muziekonderwijs als dat wat lijkt op kennis van muziek, zoals kooruitvoeringen bij examens, actes en in de kerk.

Het doel van muziekonderwijs aan het volk mag geen ander zijn dan het overbrengen van de algemene muzikale wetten die wij kennen, maar geenszins het overbrengen van de slechte smaak die

[p. 29]

wij hebben ontwikkeld.’

Wat ons uit alle bladzijden springlevend tegemoet komt is a), respect voor de mens ook in zijn jongste of nederigste vorm, b) onbegrensd vertrouwen in de spontane groeikracht van elk individu, mits deze niet wordt afgeleid en gedegenereerd door ingrijpen van bovenaf.

Om zijn kinderen liefde voor de literatuur bij te brengen probeerde Tolstoj allerlei teksten, van populaire verhaaltjes via een leesboek voor soldaten tot Poesjkin, maar tenslotte besloot hij zelf vertellingen te gaan schrijven. Bij Poesjkin was hij al tot de ontdekking gekomen dat diens eenvoud buitengewoon bedrieglijk is, maar ook in Tolstoj's eigen verhaaltjes, hoe helder en simpel ook, ontdekt de lezer al gauw dat er meer staat dan er staat. Ik vertaal er eentje (niet opgenomen in het besproken boekje, wel wat opstelproeven van leerlingen):

Peter de Grote en de boer (historisch)

Onverwacht zag Tsaar Peter een boer in het bos. De boer was aan het hout hakken.

De Tsaar zegt bij wijze van groet: ‘God sta je bij, boer:’

De boer zegt: ‘En of ik dat nodig heb, die hulp van God.’

De tsaar vraagt: ‘Is het groot, dat gezin van je?’

‘Mijn gezin bestaat uit twee zoons en twee dochters.’

‘Nou, dan is je gezin toch niet zo groot. Wat doe je met je geld,’

‘Met mijn geld doe ik drie dingen: ten eerste - betaal ik een schuld, ten tweede - belaad ik iemand met een schuld, ten derde - smijt ik het geld in het water!’

De Tsaar dacht na en wist niet wat dat moest betekenen, dat de grijsaard een schuld betaalde, en iemand met een schuld belaadde, en dat hij het geld in het water gooide.

Toen zei de oude man: ‘Ik betaal een schuld -want ik geef mijn vader en mijn moeder te eten; ik belaad iemand met een schuld - want ik geef mijn zoons te eten; en ik smijt het geld in het water - want ik breng mijn dochter groot.’ De Tsaar zei: ‘Oude baas, jij bent me een slimme . Breng me nu het bos uit naar het veld, want ik weet de weg niet.’

De boer zei: ‘Zoek die weg zelf maar; rechtuit, daarna de eerste rechts, en daarna linksaf, en dan weer rechtsaf.’

De Tsaar zei: ‘Dat taaltje versta ik niet, breng jij me maar.’

‘Ik, heer, heb daar geen tijd voor; voor ons boeren is de tijd kostbaar.’

‘Nou, als de tijd zo kostbaar is betaal ik het je wel.’

‘Als je me betaalt dan gaan we.’

Ze gingen op de boerenkar zitten en reden weg.

Onderweg vroeg de Tsaar aan de boer:

‘En, beste man, kom je ver hiervandaan?’

‘Gaat nogal.’

‘Heb je de Tsaar wel eens gezien?’

‘Nooit gezien, zou ik best eens willen.’

‘Nou, straks, als we het veld opkomen - dan zul je da Tsaar zien.’

‘Hoe kan ik weten dat hij het is?’

‘Alle mensen hebben dan hun pet af; alleen de Tsaar niet.’

Daar kwamen ze het veld op. Het volk kreeg de Tsaar in het oog - en ze namen allemaal hun pet af. De boer sperde zijn ogen open, maar de Tsaar zag hij niet.

L.N. Tolstoj.

Zodat hij vroeg: ‘En waar is de Tsaar nou?’ Antwoordde Pjotr Aleksejewitsj: ‘Nou kijk, alleen wij tweeën hebben onze pet nog op -één van ons beiden moet de Tsaar zijn.’

De school van Tolstoj heeft slechts korte tijd bestaan. De autoriteiten hadden heel goed in de gaten dat hun gezag ernstig zou worden bedreigd wanneer het volk zou gaan bestaan uit anti-autoritair opgegroeide, zelfbewuste, veelzijdig ontplooide individuen. Dus werd deze bakermat van een nieuwe mens door de politie gesloten. Maar, zoals in het Woord Vooraf wordt aangestipt, Tolstoj zelf liet men ongemoeid. ‘Uw roem, heer graaf,’ zei een hoge politiefunctionaris tot hem, ‘Uw roem is te groot voor onze gevangenissen.’

De stem van Tolstoj is blijven klinken; het ziet er naar uit dat wij een periode beleven dat ook ‘het volk’ door middel van zijn eigen stem, het beeld van onze tijd wat rijker geschakeerd zal kunnen gaan maken.

Dit Jasnaja Poljana, dat naast de consciëntieuze annotatie wel wat meer achtergrond-informatie had kunnen gebruiken, zou nu eens een stevige bestseller moeten worden - het is ‘stichtende’ in de zin van ‘opbouwende’ lectuur van de eerste orde, en nog meeslepend om te lezen ook.

LEO N. TOLSTOJ: ‘Jásnaja Poljána’ vertaling: Katja Vos Kosmos 128 blz. 14,90