Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 14]

Hamlet als voorbeeld/hanscroiset

Wat is Shakespeare's Hamlet voor een stuk? Wat moeten we aan met de meest becommentarieerde dramatische tekst uit de hele toneellitteratuur? En is het eigenlijk wel nodig, om aan een stuk, waarover aldoor opnieuw meningen worden gepublceerd, weer spitsvondigheden toe te voegen? Heeft het jaar 1976 bepaalde kenmerken, die Ham let op ons repertoire rechtvaardigen? Mogelijk. Maar sinds Shakespeare zijn stuk schreef, is er geen jaar voorbijgegaan, waarin niet ergens op de wereld toneelmakers redenen vonden, om het juist dan te spelen. Inderdaad lijkt dit werk zich door zijn grote adem en dampkring als een draaiboek te voegen naar ieder tijdsgewricht.

Wij brengen het stuk op een tijdstip, dat we ons, in elk geval in Nederland, (nog) mogen verheugen in een betrekkelijk grote vrijheid, om te leven, te denken en te zeggen wat we willen. In een tijd, waarin het niemand kan ontgaan dat die vrijheid om ons heen in toenemende mate wordt ondergraven, onderdrukt en ontkend. In een periode ook, waarin we ons meer en meer dienen te realiseren dat die onderdrukking en ontkenning van vrijheid ook onze levenssfeer snel begint aan te tasten.

Spelen we daarom Hamlet? Alle middelen, waarmee het toneel het besef van vrijheid en onvrijheid, waarheid en leugen temidden van de schouwburgbezoekende bevolking kan blijven aktiveren, moeten met de kracht van onze - in dit geval Shakespeare's - woorden worden aangewend. Inderdaad is Hamlet een stuk dat bol staat van corruptie, spionage, bedrog, vals gedrag, impulsief stom gedrag, onvolwassen handelen, moord, hinderlagen, hovaardij, hysterie en lafheid.

Als zodanig is het stuk een onmiskenbare revengers - tragedy een tragedie van wraak en wrekers - zoals er in Shakespeare's dagen honderden geschreven zijn. De geldigheid van het stuk voor onze tijd kan moeilijk alleen maar uit de ingrediënten van de revengers-tragedy worden aangetoond. Die geldigheid zou bepaald moeten worden door de kracht en de noodzaak die er uit oprijzen om de ingesleten, mechanische houdingen en handelingen, die thuis horen in de wereld van wraak en vergelding, te veranderen. En bevat Hamlet zulk materiaal? Wij willen iets duidelijk proberen te maken over de wegen die de geest uit vrijheidsdrang soms moet gaan. We willen een verhaal vertellen waarin gezocht wordt naar rechtvaardigheid, met alle middelen die een mens in nood ter beschikking staan. Een verhaal over voortdurend zelfonderzoek, over de noodzaak daartoe.

Een verhaal waaruit de conclusie getrokken moet worden, dat stilstaan bij verworvenheden van welke aard ook, voornamelijk de nutteloosheid van dit aardse bestaan onderstreept. Een verhaal over vernieuwing; niet bedoeld als het toverwoord, waarmee oude waarden zouden kunnen worden opgefrist; nee, vernieuwing als een permanente levenshouding. Maar hoe men een instelling ten opzichte van het stuk ook probeert te verantwoorden, een blauwdruk voor een opvoering zal er nooit uit kunnen ontstaan; hooguit een vingerwijzing voor een aanpak. Bij de Voorbereiding van de repetitieperiode is overwogen of Hamlet een politiek stuk was. In het woordenboek vonden we voor het begrip politiek ‘het geheel van beginselen en regels, volgens welke een staat wordt geregeerd.’ Dat ‘geheel’ komt in Hamlet tot uitdrukking als een samenstel van hevig met elkaar botsende we reldbeelden, als een wrijvingsgebied tussen twee, met elkaar strijdige opvattingen over koningschap, geconcretiseerd in en toegespitst op de figuur Hamlet.

Hoe ziet die figuur er uit? Bij de vraag naar zijn leeftijd en (graad van) volwassenheid vonden we het volgende: hij is jong in de zin van bewegelijk, bevattelijk, ontvankelijk, en in die zin beschikt hij over een jeugd die je iedereen, ongeacht zijn leeftijd, zou toewensen. Hij is volwassen in die zin, dat hij kracht put uit het katalogiseren van zijn eigen zwakheden, en van daaruit handelt. Een belangrijker element dat hij uit zijn zelfonderzoek ontwikkelt, is de voorgewende waanzin; waanzin als middel om de waarheid aan het licht te brengen. Het feit dat Hamlet juist dât middel kiest, wijst op een zekere overgevoeligheid; en de soms ronduit kwajongensachtige manier waarop hij met zijn waanzin omspringt, wijst misschien op een zekere onrijpheid. Maar daarbij moeten we ons realiseren dat Hamlet door de geest van zijn vader wordt opgezadeld met een geheim en een opdracht van duizelingwekkende proporties, terwijl het leven om hem heen tijdens zijn optreden steeds meer betekenis verliest. De vrouw verliest haar integriteit, de wil zijn kracht, het leiderschap zijn objektiviteit. Hamlet moét zijn aandacht wel richten op de grensgebieden van rede en waanzin, van leven en dood.

Door wat hij aan het hof van Denemarken aantreft, moet hij in eerste instantie optreden als ‘grübler’, denker en onderzoeker; naarmate hij meer verrotting vindt, wordt zijn houding uitdagender; en als de kaarten eenmaal geschud zijn, wordt hij de aan-de-kaak-steller, de wreker. We zouden het stuk dus kunnen omschrijven als een intellectuele revengers-tragedy. Shakespeare verdiepte dit in zijn tijd zo bekende dramatische genre, door de figuur Hamlet op te voeren in de geschetste veelzijdigheid. Het beeld van de Hamlet-peinzer die het ook allemaal niet kan helpen en dus steeds verder van streek raakteen geliefde opvatting uit romantische tijden -beperkt de werkelijke portuur van deze figuur. Moeten we enige betekenis hechten aan het feit dat Hamlet een prins is? De kwasi-ideaalbeelden van vorstelijke personen zijn - of men nu naar de hedendaagse geschiedenis kijkt, of naar vroeger tijden - aan de diverse europese hoven inmiddels grondig vernietigd. Het spelen van een prinselijke figuur is niet essentieel voor de persoon van Hamlet. Er zijn aan hem, overigens zonder twijfel vorstelijke karaktertrekken op te merken, met name zijn behoefte aan de waarheid en zijn voorkeur voor het algemene belang. Die kwaliteiten zijn bepalend voor de plaats van Hamlet tegenover Claudius. En waar het om ‘algemeen belang’ gaat, kan misschien het begrip ‘politiek’ aan de orde komen. Intussen geeft het stuk ons de opdracht, twee brandende relaties van Hamlet met vrouwen duidelijk te maken; die met Gertrude

[p. 15]

en die met Ophelia. Hamlet's kritiek op hen heeft vooral te maken met de manier waarop ze als vrouw volgen. Gertrude, de kersverse weduwe van de oude Hamlet, volgt haar nieuwe echtgenoot Claudius blindelings en kritiekloos. Hamlet probeert haar daarop te attenderen, maar uit geen van haar teksten valt enig inzicht af te leiden. Afgezien hiervan wil Hamlet contact houden met de vrouw die hem ter wereld bracht, en stuit daarbij slechts op zijn eigen machteloosheid. Gertrude kan ook zonder Hamlet leven, haar spoor leidt van hem weg; hij wil de koestering van vroeger terughalen en moet vaststellen, dat zij daar nauwelijks behoefte aan heeft. Hamlet's kritiek op Ophelia betreft de blinde manier, waarop ze zich houdt aan de richtlijnen van haar vader, en zich laat misbruiken voor diens belangen. In zijn heftige agressie tegen de vrouw van wie hij houdt, kunnen we Hamlet's angst thuisbrengen dat de ontrouw van zijn moeder zich ook in Ophelia al aankondigt. Uit het oogpunt van staatsraison is er misschien wel iets te zeggen voor het feit, dat Claudius terwille van het algemeen belang zijn altijd maar oorlog-voerende broer ombrengt. Het land had rust nodig, en de oude Hamlet leek niet de meest geschikte figuur om die te garanderen. Maar het handelen van Claudius ná die politieke broedermoord maakt duidelijk, dat het motief voor de moord geen gewetensnood was, maar machtshonger en wellust. Toch komt de autoritaire Claudius naar voren als de diplomaat, die zijn land weet te behoeden voor veel nodeloos bloedvergieten. Dat klimaat is gunstig voor het land, en daarom is er veel redelijks in de kritiek van Claudius op Hamlet, de zoon, in eerste instantie inderdaad een hinderlijke stoorzender. De jonge Hamlet interesseert zich niet voor de moderne opvattingen van koningschap, die Claudius er krachtens zijn ‘troonrede’ op na houdt: Hamlet onthult het werkelijke motief van Claudius als strikt eigenbelang. Doordat Claudius uitsluitend op zichzelf is gericht, moet hij gaandeweg iedereen in zijn omgeving elimineren, en sterven aan het complot dat hij voor een ander heeft opgezet; in dat licht is er geen reden, om bij Claudius enige bekommernis te vermoeden omtrent de toekomst van Denemarken na zijn dood.

Hamlet, sterk betrokken bij het verleden (zijn vermoerde vader) is vooral niet gericht op eigenbelang, maar wezenlijk bezig met de ontmaskering van het kwaad, omwille van het universele belang. Hij aarzelt zeer lang, voor hij de daden pleegt, die uit zijn opdracht voortvloeien. Zijn universele gerichtheid blijkt in de laatste ogenblikken van zijn leven, dat hem door Claudius wordt ontnomen - in die paar minuten dat hij in feite koning van Denemarken is. Hij wijst de opvolger aan en is dus wél bekommerd om de toekomst van zijn land. De opvolger die Hamlet aan moet wijzen is echter een cynisch antwoord op het verantwoordelijksheidsgevoel dat vlak voor zijn dood uit zijn vorstelijke houding voortvloeit. Want van de huurlingenleider en ruziezoeker Fortin bras is met betrekking tot een rustige toekomst van Denemarken weinig heil te verwachten.

Het is met name deze onpartijdige betrokkenheid op het geheel, die aanwijzingen geeft over Hamlet's vorstelijke en universeel ‘politieke’ houding. Hamlet geeft veel commentaar

op de mensen om zich heen. Meestal zijn die commentaren sterk persoonlijk gekleurd, in een aantal gevallen op het hysterische af. En dat geldt ook voor zijn commentaren op de relatie tussen Claudius en Gertrude. Toch neemt zijn verhitte kritiek op dit vorstenpaar niet weg, dat de basis ervan voortdurend berust op waarheid. Tenslotte is Gertrude het vrouwjesdier door dik en dun, dat zich te laat van haar foute keuzes bewust wordt; en Claudius is in eerste instantie de moordenaar zonder verbeeldingskracht, de eerzuchtige. Het geheim dat hij deelt met zijn vrouw is: overspel; in zijn eentje heeft hij er nog dat van een moord op de wettige koning bij.

Een gaaf beeld van corruptie aan alle Claudiusachtige vorstenhoven wordt ons voorgezet in de figuur Polonius. Door overmatig woordgebruik hoopt hij succes te hebben, we kunnen daar zelfs regelmatig om lachen, maar corrupt is hij van A tot Z! Zozeer is deze man bevangen door de rage van spioneren, dat hij zelfs zijn kinderen opeffert aan de corrupte doelen van zijn ambtsopvatting. Wanneer hij zijn dienaar Reynaldo aanstuurt achter zijn zoon Laertes, om uit te vinden hoe die zich in het verre Parijs gedraagt, spoort hij Reynaldo aan om leugens uit te gooien, teneinde waarheid te vangen: ‘en zo gaan wij, de slimmen en bekwamen, langs kronkelpaden recht op ons doel af’.

Zijn kronkelpaden brengen hem er zelfs toe, zijn dochter Ophelia als lokaas voor Hamlet te laten fungeren, nadat hij haar eerder verdere omgang met Hamlet had verboden. De man is zo bezeten van de eindeloze mogelijkheden die de corruptie hem biedt, dat hij niet in staat is om wie dan ook te vertrouwen. Tenslotte wordt dat zijn ondergang, ironischerwijze ‘toevallig’ door toedoen van Hamlet. En ook Hamlet zal nu worden nagezeten door een wreker, door Laertes immers, de zoon van Polonius. Zoals Claudius achterna wordt gezeten door Hamlet, nadat Claudius de opzettelijke moordenaar van de oude Hamlet is geworden. Wanneer we Shakespeare's stuk beschouwen vanuit de voedingsbodem van de revengers-tragedy, is Laertes met al zijn direkte wreedheid zonder aanzien des persoons de duidelijkste vertegenwoordiger van dat genre. Wanneer we uitgaan van zijn plaats ten opzichte van Hamlet, is 't duidelijk dat hij - in tegenstelling tot Hamlet - vóór alles een heethoofd is, iemand die blindelings handelt overeenkomstig de nu eenmaal gegeven, oppervlakkige erecodes van zijn tijd, welke hij even gemakkelijk herziet als volgt. Hij laat zich graag inpalmen door de gladde prater Claudius. Hij is kortom in de eerste plaats een echte zoon van zijn vader Polonius. Laertes wordt het heethoofdig slachtoffer van tradities, waaraan hij zich al te gemakkelijk heeft geconformeerd. Past Ophelia ook zo duidelijk in dat onwillekeurige slachtoffer-beeld? Dat zij bij uitstek slachtoffer is van Hamlet's voorgewende waanzin, blijkt uit de wijze waarop zij in het stuk verschijnt. Maar ook maakt zij door blinde gehoorzaamheid aan haar vader nogal wat beoordelingsfouten. Haar optreden maakt in het algemeen geen zelfstandige indruk, al blijkt uit haar antwoord op de preek, die Laertes haar ten afscheid geeft, toch wel een kiem daarvan.

Ze is echter absoluut niet opgewassen tegen Hamlet's gedrag, instelling of visie op het leven. Ze doorziet kortom de krachten niet, die het sterkst op haar inwerken, haar voortdurend verwarren, en gebruiken. Ze geeft blijk van een houding, die de heersende hofcodes respecteert, al hoeft men daaruit niet de conclusie te trekken, dat ze in haar vroegere contacten met Hamlet altijd sneeuwwit van onschuld is gebleven. Hamlet verwijt haar keihard haar opvattingen over eer en de manier waarop ze haar vader gehoorzaamt. Waar

[p. 16]

om zouden wij er van uit moeten gaan, dat Opheliadoor liefdesverdriet gedreven wordt tot waanzin, als juist in haar waanzin-scène niet expliciet blijkt dat Hamlet oorzaak van haar situatie zou zijn? Vast staat alleen dat de moord van Hamlet op haar vader diepe indruk op haar heeft gemaakt. Ze blijft totaal onbeschermd achter. Ze wordt zich bewust van de gevaren die haar bedreigen. Ze begint de corruptie aan alle kanten te ruiken en weet daar vervolgens geen houding voor te vinden. Ook dat gebrek aan houding kan men waanzin noemen. Maar 't zou ook kunnen dat ze zich door dit gedrag distancieert van alle corruptie en dubbelhartigheid om haar heen, en zich bevrijdt als mens uit de beperkingen, waarmee ze tot dan toe had menen te kunnen leven. De strakke draad van waarheid wordt door het hele stuk heen getrokken door Horatio. Steeds weet hij zich los te maken van de anecdotische elementen aan alles wat zich afspeelt; zijn oordeel is koel, stoïcijns, constant. In dienst van de waarheid is hij net zo bereid om met Hamlet te sterven, als om diens naam te zuiveren, als dat ter wille van de waarheid nodig wordt geacht. Het verschil tussen Rosencrantz en Guildenstern wordt bepaald door de acteurs die hen spelen. Hun grootste kracht is karakterloosheid, en daarom passen ze in het spel van Claudius, die door hen te kiezen op zijn beurt blijk geeft van onrust. De heren zullen aardige schoolvrienden van Hamlet geweest zijn. Maar het kost Hamlet weinig moeite om ze als zwakkelingen te ontmaskeren, wanneer hem blijkt dat ze zich in het maatschappelijk verkeer van alledag moeiteloos scharen achter de machten, die de dienst uitmaken, als op hún welwillendheid een beroep wordt gedaan.

De geest van Hamlet's vader staat voor de bovennatuurlijke ingreep, die nodig is om het raffinement van Claudius moord op de oude Hamlet te onthullen. Dat de acteur die Claudius speelt, ook de geest speelt, is geen toeval. Het zijn broers. De gelijkenis aan de buitenkant lijkt lijkt ons terecht.

Tenslotte de monologen: Hamlet geconfronteerd met de hem omringende wereld: op het toneel en in de zaal. In het spanningsveld staan de monologen voor pogingen tot verheldering van de mens in gevecht met zichzelf. Tenslotte zal hij immers alleen daar de middelen ontdekken, waarmee hij toe kan komen aan de geestelijke onafhankelijkheid, die hem als verantwoordelijk mens plaatst in een samenleving welke ons allen, soms in zijn meest wanstaltige gedaante, aan alle kanten omringt.