Bzzlletin. Jaargang 5

Censuur, een kwestie van Macht & Machteloosheid
Wim Hazeu

De gemakkelijkste manier om een artikel te beginnen is het citeren van Van Dale's Nieuw Groot Woordenboek der Nederlandse Taal. Onder censuur wordt volgens Van Dale verstaan:‘toezicht door een kerkelijke of wereldlijke overheid geoefend op voor publicatie bestemd drukwerk, het toneel, de film, ofwel op brieven, met de bevoegdheid daaruit gedeelten te schrappen of te verbieden’. Indien wij ons aan deze uitspraak houden, opgediept uit een woordenboek waartoe bepaalde woorden geen toegang hebben kunnen vinden, dan is de kous voor wat Nederland betreft snel af. Afgezien van een op de tocht staande filmkeuring; een mogelijk directe beïnvloeding van radio- en televisie (die merkwaardigerwijs minder vrijheid hebben dan de geschreven pers), waarvan totnogtoe zelden gebruik is gemaakt en een enkele, zelden in de praktijk gebrachte veroordeling vanwege blasfemie en majesteitschennis, komt censuur in voornoemde zin in ons land niet voorl Het zijn niet de kerkelijke en wereldlijke overheden die in Nederland censuur uitoefenen, doch andere, meer commerciële ‘overheden’ die het doen en laten in ons land bepalen. Wat te denken van de toename van de concentraties bij uitgevers en krantenbedrijven? Gaan wij de richting van een Springerconcern (Bondsrepubliek Duitsland) of Robert Hersantconcern (Frankrijk) op, met alle praktische gevolgen vandien? In de Springerbladen wordt geen informatie verschaft over het Berufsverbot, de Duitse wetsmaatregel die personen die ooit blijk hebben gegeven van communistische sympathieën, openlijk bezwaar maakten tegen het regime in Chili of in de jaren Zestig te maken hadden met de studentenprotesten, uit hun (overheids) funktie (treinmachinist, onderwijzer, ambtenaar) kan doen zetten; en de lezers van Le Figaro kregen geen informatie over de staking bij Franse Soir, de krant die door magnaat Robert Hersant werd opgekocht, waartegen de journalisten zich verzetten, tevergeefs. Wie zich geen zorgen maakt over een persconcentratie in deze zin, legt zijn hoofd in de schoot van de commerciële censor, die uit zal maken wat wèl en wat niet gepubliceerd zal worden. Geen berichtgeving over stakingen bijvoorbeeld, want die veroorzaakt onrust onder de lezers en onrust is niet bevorderlijk voor het koopgedrag en dat koopgedrag moet optimaal zijn vanwege de adverteerders in het blad. Geen berichtgeving over ongelukken bij militaire oefeningen, want die veroorzaakt wantrouwen tegen het militaire apparaat. In niets onderscheidt zich deze vorm van censuur van die van staatswege opgelegde censuur in landen die bestuurd worden door totalitaire regiems, van Chili tot de Sowjet-Unie.

Wat geldt voor het gevaar van een persconcentratie, is ook van kracht voor een verdergaande bundeling van uitgevers. Ik herinner me nog de brief in 1971, waarin een afgevaardigde-beheerder van de zogenaamde Edicomgroep meedeelde dat voortaan de uitgeverijen van Hoeve, Manteau, Moussault en Paris door deze beheerder van het Van Goorconcern (ofwel Edicomgroep) als één commerciële eenheid zou worden geleid. De argumentatie in de richting van de auteurs bij een literaire uitgeverijen was: ‘De steeds klemmender vraag naar de continuiteit van het uitgevers-

[p. 17]

beleid, de wens grotere betrokkenheid van auteurs en redactionele medewerkers ook bij het commerciële beleid en tenslotte de noodzaak van het vervangen van een persoonlijke en min of meer autoritaire leiding tot een collectieve inbreng in het denken over en werken aan toekomstige uitgaven op vele terreinen, hebben de weg gewezen naar een nieuwe struktuur, die aan al deze wensen tegemoet komt.’ Naar woordgebruik up to date (‘grotere betrokkenheid van auteurs’, ‘vervanging autoritaire leiding’) maar in de praktijk een doorzichtig camouflagenet. Een grotere betrokkenheid bij de besluitvorming van de kant van de auteurs is er niet gekomen; een autoritaire leiding (waarvan ik persoonlijk bij uitgeverij Manteau overigens nooit iets had gemerkt) is vervangen door een onpersoonlijke leiding van een onbekende concerntop.

Volgens de laatste berichten gaat het met de Edicomgroep niet goed; niet vanwege de inbreng van de literaire uitgeverijen, maar vanwege de slechte resultaten van het oorspronkelijke Van Goorfonds. Indien deze berichten juist zijn, kunnen wij getuige zijn van een tweede, opmerkelijk voorbeeld van commerciële censuur. In een maatschappij waar geld nog steeds gelijk staat aan macht, heeft een rijke uitgever een aantal minder rijke uitgevers opgekocht, zonder over de wetenschap te beschikken om zo'n rijk geschakeerd bedrijf te leiden. Het gevolg van deze concentratie zal zijn dat de oorspronkelijk goed en zelfstandig opererende (literaire uitgeverijen in de val van het grote concern zullen worden meegesleurd, waardoor opnieuw een mogelijkheid van publikatie is geamputeerd. Wie zich geen zorgen maakt over een uitgeversconcentratie in deze zin, legt zijn hoofd in de schoot van de commerciële censor, die uit zal maken wat wél aan het publiek getoond zal worden en wat niet. Maatgevend is daarbij niet de diversiteit van het aanbod aan boeken, maar de zogenaamde omlooptijd van het boek. Boeken, zoals dichtbundels en literaire romans, waarvan men bijna zeker is dat ze niet binnen enkele maanden verkocht zijn, worden niet meer uitgegeven, c.q. in de collectie van de boekhandel opgenomen. Een stapje verder, en niet gewenste manuscripten (niet gewenst vanwege hun inhoud, die tot onrust kan leiden) vinden geen uitgever meer. En ook hier is de paralel met de Bondsrepubliek te trekken. Daar kunnen publikaties die in strijd zijn met het staatsbelang worden verboden, wat merkwaardige (op z'n zachtst gezegd) en beangstigende gevolgen heeft gekregen. Zo werd bij een huiszoeking in een boekhandel in Landshut (Beieren) de wetenschappelijke documentaire publikatie: Haymarket 1886: Die deutschen Anarchisten von Chicago. Reden und Lebensläufe, samengesteld door Horst Karasek en uitgegeven door Wagenbach-Verlag in beslag genomen. Bij de grotere uitgever Luchterhand Verlag verscheen een vertaling van de autobiografische roman van de Fransman Régis Debray onder de titel Der Einzelgänger. Uit deze roman was een passage ‘weggevallen’ en begin oktober begon het proces tegen uitgeverij Trikont, die in november 1975 haar uitgave Wie alles anfing van Michael Baumann in beslag zag genomen. Tegen de inbeslagname van het boek (handelend over de jaren Zestig, de studentenleider Rudi Dutschke; het neerschieten van de student Benno Ohnesorg tijdens het bezoek van de Sjah van Perzië) werd geprotesteerd door Heinrich Böll, de Nobelprijswinnaar wiens boeken de kans lopen eveneens in beslag te worden genomen.

Censuur wordt uitgeoefend door instituten en personen die macht hebben. Zij hebben de censuur nodig om aantasting van die macht te voorkomen. Soms staan we er machteloos tegenover, maar machtelozer is hij die censuur nodig heeft.