Bzzlletin. Jaargang 5

[p. 6]

Hamlet in Holland Marianne Erenstein

Hamlet in Holland
Marianne Erenstein Marianne

‘Hamlet’ verschijnt voor het eerst op het repertoire in Nederland tegen het einde van de 18^e eeuw. Deze ‘Hamlet’ had echter weinig meer met het drama van Shakespeare te maken. Het was een ‘franse Hamlet’, een vertaling en bewerking van de dichter toneelschrijver Jean Francois Ducis, een tragédie en cinq actes, imitée de L' Anglais’ van 1769, die vervolgens weer in het nederlands vertaald en bewerkt werd door Ambrosius Justus Zubli en in 1786 in druk verscheen. De ‘Hamlet’ van Ducis was geschoeid op de strenge leest van het franse klassisisme: eenheid van plaats, tijd en handeling, monoloog en dialoog geperst in een keurslijf van aleksandrijnen. Alles wat ongeloofwaardig of aanstootgevend was werd geschrapt, waaronder de opkomst van de Geest van Hamlet's vader viel. Behalve een enigzins gewijzigde plot was er weinig meer over van datgene dat Shakeseare's drama onverwoestbaar gemaakt heeft. Om de eenheid in plaats en tijd te waarborgen ontwikkelde de handeling zich via het veelbeproefde dramatische middel van ‘het gesprek met de vertrouweling’. Hamlet's vertrouweling was Norcestes, een wat vage plaatsvervanger van Horatic; Claudius, nu geen oom van Hamlet, maar ‘eerste prins van den bloede’, vroegere minnaar van koningin Gertrude en vader van Ophelia, openbaarde zijn geheimen aan edelman Polonius, en Elvire was de confidente van koningin-weduwe Gertrude. In het eerste bedrijf blijkt dat Claudius boze plannen smeedt om de jonge koning Hamlet van de troon te stoten; hiertoe wil hij Gertrude huwen en Hamlet ongeschikt laten verklaren voor het koningsambt. Gertrude wil echter niets van een huwelijk weten, want, zoals uit haar biecht tegen Elvire blijkt, zij wordt verteerd door wroeging omdat zij samen met Claudius haar echtgenoot vergiftigd heeft. Hamlet, op zijn beurt, vertelt Norcestes dat hij voortdurend geplaagd wordt door hallucinaties, waarin de schim van zijn overleden vader om wraak roept en de dood eist van zijn moordenaars, Gertrude en Claudius. Naast dit conflict speelde het conflict van de liefde tussen Hamlet en Ophelia, uitzichtloos en dramatisch, omdat Hamlet zijn woord gegeven had haar vader, Claudius, te doden. Het hoogtepunt van de tragedie was het moment waarop Hamlet zijn moeder confronteert met de urn met de as van zijn vader. Hij dwingt haar te zweren dat zij onschuldig is aan zijn dood waarop de koningin flauwvalt en zodoende haar schuld bekent. Zij wordt echter niet door Hamlet gedood maar door Claudius, die haar als eerste slachtoffer maakt van zijn staatsgreep, die mislukt. Claudius wordt gedood en Hamlet aanvaardt zegevierend en dapper zijn taak:

Ik kan mij wel van wee verlossen door deez' dolk
Maar ik ben mensch en vorst: 'k zal leven voor mijn volk.

Deze ‘Hamlet’ van Ducis heeft tot aan het einde van de 19e eeuw op het repertoire gestaan en velen hebben er triomfen mee gevierd. In 1954 werd het stuk door de amateurgroep d'Egelantier uit de oude doos gehaald en als literair-historisch curiosum vertoond.

Pas in 1882 wordt Shakespeare's Hamlet in het nederlands ten tonele gebracht in de vertaling en bewerking van Burgersdijk, met Louis Bouwmeester in de titelrol. Er was flink in het stuk geschrapt. Het le toneel van het le bedrijf, waarin de Geest van Hamlet's vader aan Haratio verschijnt en dat tot doel heeft de verwachting van het publiek te wekken naar het verloop van het stuk, was weggelaten in de veronderstelling dat het dramatisch gezien beter was om het publiek samen met Hamlet voor het eerst met de Geest te confronteren. Fortinbras was helemaal weggelaten en dus ook alles wat met zijn figuur samenhangt, zoals Hamlet's monoloog waarin hij zijn eigen werkeloosheid vergelijkt met de daadkracht van de Noorse prins. En nog veel meer zoals uit een recensie in ‘Het Toneel’ van 1882 blijkt:Maar ook de andere tonelen bleven niet ongeschonden; de rollen van Polonius, en de Koning, van Laërtes, van Horatio, van Osric, van de 1ste toneelspeler, van de Doodgravers en niet in het minst die van Hamlet zelf worden hier en daar geducht - besnoeid. Laten we ons echter haasten er bij te voegen, dat de hr. Burgersdijk gelijk had, toen hij zoveel kapte; de ondervinding heeft 't bewezen, er was nog te veel; want na de beide eerste opvoeringen te Amsterdam de 21ste en 22ste Februari, bleek het stuk voor de laat etende Amsterdammers en de vroeg naar bed gaande Hagenaars nog te lang te zijn, en gebruikte men (waarschijnlijk niet de hr. Burgersdijk, maar de regie) geen kapmes meer maar een zeis; weg met alles wat minder nodig scheen, weg met het onderhoud tussen Polonius en Ophelia (3e tafereel), weg met het ondervragen van Hamlet door de Koning na de moord van Polonius (slot van het 8e tafereel), weg met de verraderlijke afspraak tussen de Koning en Laërtes en met de mededeling van Ophelia's dood (10e tafereel). Waarlijk, zoals het stuk nu gedecimeerd was, mocht het wel

[p. 7]

geannonceerd worden als ‘enige taferelen uit Shakespeare's Hamlet’.

Behalve dat ‘Hamlet’ inderdaad een lang stuk is duurde het geheel waarschijnlijk nog langer door de uitvoerige décorwisselingen van perspectievisch geschilderde achterdoeken en coulissen, voorstellende ‘de koningszaal’, ‘het kerkhof’ en dergelijke. Wat het spel van Bouwmeester betreft: men miste eenheid in het spel, zwaarmoedigheid had plaats gemaakt voor bitterheid, waardoor vooral Hamlet's stekelige opmerkingen tijdens zijn geveinsde krankzinnigheid veel te veel lading kregen. Een aardig beeld van de speelstijl uit die dagen geeft de volgende opmerking over Bouwmeester's spel: ‘Daarentegen trof ons de buitengewone, al te grote soberheid van zijn spel als de moord op Gonzaga vertoond wordt: Wij zagen geen kruipen langs de grond, geen vernielen van de stereotype waaier slechts en loeren naar 's Konings gelaat, een dichtsnoeren van de keel en een verfrommeling van het haar; zou een tikje meer hartstocht hier werkelijk geschaad hebben?’ Bouwmeester wordt hier waarschijnlijk vergeleken met buitenlandse acteurs zoals de pool Dawison en de italiaan Ernesto Rossi, van wie de Hamlet-vertolking bekend was door hun gastoptreden in Nederland. Dawison 's Hamlet kroop inderdaad, tijdens de toneelspelersscène van de moord op Gonzaga, langzaam over de grond van Ophelia weg, richting koning Claudius, ging tegenover hem zitten met gloeiende ogen en trillend over zijn hele lichaam om tenslotte woedend en luid lachend op te springen. Ernesto Rossi, in 1876 in Nederland, bespiedde (in dezelfde scène) de koning vanachter de waaier van Ophelia; wanneer Claudius de zaal verlaat, sprong hij luid juichend en handenklappend op, liep uitgelaten een paar keer heen en weer om vervolgens op de troon te gaan zitten. De recensent in ‘Het Toneel’ besluit zijn kritiek op Bouwmeester als volgt: ‘Meesterlijk daarentegen speelde Bouwmeester de stervensscène, en dit is te meer te waarderen, omdat hij dan stervende een twintigtal zeer moeilijke verzen te zeggen heeft, die zeer goed tot hun recht kwamen en veel beter dan zo menig puntige uitdrukking in zijn rol, waarbij hij niet heeft aangetoond de kunst te verstaan “de lancer le mot”. Zo zijn we dan aan 't eind van zijn rol gekomen, maar toch nemen we van hem nog geen afscheid, alvorens hem onze hulde te hebben gebracht voor zijn verdienstelijk grime en zijn hier en daar recht klassieke standen’.

Al met al vermocht de Hamlet van Bouwmeester niet die indruk te maken als zijn Shylook. Ook de Hamlet van Rooyaards, in 1892, was volgens de kritieken geen grote belevenis.

Eigenlijk doet ‘Hamlet’ pas goed intrede in Nederland in het begin van de 20ste eeuw onder de bezielende leiding van de acteur en regisseur Eduard Verkade. Verkade was bezeten van het stuk. Meer dan dertig jaar lang voerde hij het monopolie over de titelrol en de regie. Steeds weer opnieuw experimenteerde hij met vorm en inhoud. Hij begon in 1908 te spelen in een nieuwe vertaling, die van Jac. van Looy. Daarbij zorgde hij voor een décor dat zo veel mogelijk een vloeiende en ritmische opeenvolging van scènes waarborgde, zoals dat ook mogelijk was in het theater ‘The Globe’ waar Shakespeare had gespeeld. De speelruimte was verdeeld in een voor- en achtertoneel; op de voorgrond aan weerszijden twee effen kubussen als poorttorens, verbonden door een