Bunker Hill. Jaargang 2 (nrs. 4-8)

[p. 71]

Barber van de Pol
De laatste glimpen van Delia Breedt
Nederland = 2,20371

De dag dat Delia Breedt onzichtbaar begon te worden ligt nog niet ver achter haar, als je in dit geval in die aanschouwelijke termen mag spreken. Ze meende persoonlijk te merken hoe iets zich snel en onomkeerbaar voltrok. Dat is nu ruim een jaar geleden. Delia was toen vijfenveertig.

Jo, Do en Ko reden mee in haar auto, op de terugreis na een uitstapje buiten de stad. Een gemeenschappelijke vriendin had de onregelmatig opererende debatingclub onderdak verleend en van drank voorzien. Delia Breedt zat noodgedwongen nuchter achter het stuur. De drie anderen kunnen niet rijden en ze zullen het niet leren ook, maar ze hebben praat voor tien.

Laat er geen misverstand over bestaan: Delia hield van haar vrienden, die naar believen de wereld benoemden of er de spot mee dreven. Druktemakers waren het, aanwezige heerschappen, toonbeelden van hoe zij zich het liefst voelde in het vrouwelijke.

Het ging weer eens over boeken. Het ene deugde, het andere minder, wie weet waren de mooiste nog niet geschreven. Dat opende perspectieven, maar waar haalden ze tijd vandaan?

‘Weet je wat, we lezen voortaan alleen oorspronkelijke werken,’ had Do, de jongste van hen, geroepen. ‘Dat scheelt. Weg met vertalingen, leve de bron.’

Het was Delia niet ontgaan dat Ko naast haar verstarde. Ze had gehoord hoe hij humde, waarop Do verontschuldigend had gegrinnikt.

Delia Breedt is vertaalster.

De blikken die schielijk op haar geworpen moeten zijn, gleden af. Do's hoogmoedige woorden werden door niets gecorrigeerd. Ze bleven als een oordeel tussen hen in hangen.

Toen ze hem die nacht bij zijn huis afzette, had Ko haar net als anders iets langer dan nodig gekust, met de berusting van iemand die niet echt

[p. 72]

verandering meer wil in zijn leven. Zij streek met haar wijsvinger over zijn nekvel en was zich bewust van de glazigheid van de scène. Ze spraken niets af en zij leverde hem emotieloos uit aan zijn echtgenote.

Er waren al eerder tekenen geweest maar tot dan toe had nooit een afdoende verklaring ontbroken. Zo klonk de laatste tijd, als ze zich ergens met haar dochter vertoonde, steevast: ‘Wat ben jij mooi grootgegroeid!’

Zelden meer een opmerking over haar, al had ze haar haren in een aandacht eisende kleur geverfd en keek ze iedereen net iets indringender aan dan vroeger. Haar dochter is haar voorbijgestreefd in de overbelichte arena van de volwassenen. Als Delia haar mening vraagt over een kledingstuk of over de kleur van een lipstick, reageert ze verbaasd. Ze ziet haar letterlijk niet staan.

Nu ging het Delia Breedt beslist voor de wind. Op gezette tijden werd waardering over haar werk uitgesproken en ook informeel liepen de zaken uitstekend. Ze stak opgewekt haar abonnement toe aan de tramconducteur of aan de portier van de locaties die ze bezocht. Ze verzuimde nooit de caissière van de supermarkt te groeten als ze klaar was met afrekenen. Feit was wel dat wegkijkende ogen of een in de mond gestorven grom veelal haar deel waren. De auteurs die ze vertaalde, hielden zich stil als ze hardop op hun verbale vertoon reageerde.

Zo spon haar levensdraad zich amper weerstreefd voort. Het was lang geleden dat een vriendin haar op een onvoorkomendheid wees. Ze werd redelijk gevonden als ze haar moeder memoreerde. Ooit moet het klagen over je jeugd stoppen.

Er waren nooit meer verwarrende telefoontjes.

Sun, de ex-lover van Delia Breedt, bezweert dat ze hem tot het laatst genoeg was. Hij is schuldeloos tien jaar jonger dan zij. Wanneer ze samen in het openbaar waren, trok hij de aandacht, wat haar prikkelde tot spitsvondigheden om de verhouding recht te trekken. Daar moest hij om lachen, verliefd op haar vernuft. Ze begreep waarom hij haar wilde, hij heeft het met zoveel woorden verteld. Hij was geboeid door het vele dat ze was. Hij tekende haar en schilderde haar; zij was zijn model.

Zijn doeken staan vol vegen, kleuren, vormen. Wat ze zag waren abstracties. Hij deelde haar verlangen naar gistende figuratie niet.

‘Woorden missen vorm,’ zegt hij in een recent interview. ‘Maar als

[p. 73]

Delia over mijn werk praatte, was ze een lichtbundel die mij behoedde voor de afgrond. Zij hakte haar woorden uit de eeuwigheid.’

Hij merkte bezorgd hoe haar fabuleerlust verflauwde.

Seksueel waren ze een matig stel geweest, naar haar oordeel. Het was of ze in hém verdween in plaats van andersom. Erover praten met een specialist zoals zij voorstelde, wilde hij niet. Tegenover vrienden geeft hij niets prijs. ‘Desnoods neem je er een minnaar bij, een oudere bijvoorbeeld,’ had hij tegen haar gezegd. Hij kon zich die behoefte wel voorstellen.

Ze liep door de stad waarvan ze hield. De narcissen waren uit de knop. Boodschappende buurtbewoners haastten zich minder, nu de afgekoelde wereld weer reikte naar de toekomst. Ze zag voor de tweede keer iemand met losse handen voorbijfietsen. Een viskraam geurde haar tegemoet.

Toen ze kibbeling bestelde, moest ze de vraag herhalen. Het lukte haar met moeite de aandacht van de vrouw te vangen die uiteindelijk het plastic kuipje voor haar neerzette en de drie guldens in ontvangst nam, haar blik op het oneindige gericht. Driftig had Delia de vette kleinodiën van de toonbank terug de kraam in geschoven en de genoegdoening gesmaakt van een verblufte maar rechte blik in haar ogen.

‘Een beetje hart voor je klanten kan geen kwaad,’ had ze gezegd. Het antwoord was voorspelbaar: ‘Ik zag je niet, ouwe tang!’

Thuis had ze haar moeder gebeld. Ze had neergelegd op het doffe ‘Wie, zegt u?’ van de oude vrouw. Sun moest lachen om de scène bij de viskraam en vond het sop de kool niet waard.

Het uiteindelijke gevolg van Do's opmerking was dat Delia Breedt haar voornaamste werk eraan gaf. Ze besloot te gaan scharrelen, er waren klussen zat voor wie ze wilde vinden. Wel had ze eerst nog een reddingspoging gedaan met een boutade over de onterechte onzichtbaarheid van de vertaler. Er was geen enkele reactie gekomen, behalve van de als altijd enthousiaste redactiesecretaresse van het tijdschrift waarin ze publiceerde.

Sun was kwaad geworden. ‘Het is de televisie,’ had hij gezegd. ‘Niemand wil nog beschouwingen lezen. Ze kijken wie op de buis komt, die bestaat pas. Ik zie jou ook staren naar die mediatrutten, die stuk voor stuk o zo slim en gevoelig zijn. Doodsangst, lieverd. Meet je daar niet aan.’

[p. 74]

Jo, Do en Ko hadden niets van zich laten horen in de weken voor hun maandelijkse etentje in het pierrestaurant. Daar hadden ze haar uitbundig begroet maar ze gingen algauw over op hun plannen voor een muzikale missie door Duitsland, waar zij niets van had geweten. Ze had provocerende grapjes gemaakt, onzeker of ze mee mocht.

Ko's blik was over haar heen gegleden. Hij had evenmin als de anderen de moeite genomen op haar in te gaan. Hij grijnsde een beetje en vervolgens lachte hij harder om iets wat Do zei. Die was in topvorm. De stralenkrans om zijn hoofd getuigde ervan. Hij had al pratend een arm om haar schouder geslagen die haar zolang het duurde doorgloeide. Sun is nog steeds geïntrigeerd door deze hoogvlieger die volgens hem de mooiste poëzie van het moment maakt.

De maaltijd was memorabel maar daarin niet anders dan anders. Terwijl haar vrienden elkaar de loef afstaken met verhalen en invallen, beving haar doodse kalmte. De anderen roerden zich des te meer. Grimassen, perspectiefwisselingen, vlekken vervloeiden voor haar ogen. Hun monden stonden niet stil. Ze zong een onhoorbare toonladder om haar keel te stimuleren. Dat deed ze in zo'n geval, zegt Sun.

Het belang van woorden leek overgenomen door het belang van beelden. Daar hadden de anderen het net over. Do's arm was van haar schouder verdwenen.

Ze had nog eens naar Ko gekeken, die haar onbestemd voorkwam, alsof hem iets ontbrak. Ook Jo ontglipte haar half al was zijn stem sonoor als altijd. Hij voerde inmiddels het hoogste woord. Ze gingen niet alleen op reis, ze zouden en passant een reeks tv-documentaires over muziek maken; vandaar zijn opwinding. Do, een verdienstelijke amateurtenor met relaties, had dat voor elkaar gekregen. Ze lieten er hun werk als letterenmensen met plezier voor op de tweede plaats komen. ‘Een visuele stop’ noemde Jo het. Ze lachten opnieuw. ‘Jullie doen of tv-beelden werkelijker zijn dan fictie, toch een uitdrukking van onze wezenlijkste werkelijkheid,’ had ze zonder illusie gedoceerd.

‘Je doet toch mee?’ vroeg Ko.

‘Natuurlijk.’ Ze was opgelucht geweest en ontspande. Ze hoorden bij elkaar, daar was geen eed voor nodig. Een Indiër kwam langs met zijn Polaroid. Ze besloten hun oerverbond voor de gelegenheid te laten vastleggen.

‘Voor altijd,’ roept Do.

[p. 75]

‘De foto als eeuwigheid,’ spot Delia.

Die opmerking was de oorzaak geweest van Ko's verstarde lach toen ze na enkele minuten op het kleverige papiertje opdoemden. Delia staat er met kringen onder haar ogen en halfopen mond op. Ze had haar verstand het zwijgen opgelegd en zou Ko die nacht voor het laatst in hun gebruikelijke rendez-voushuis beminnen. Jo had bij het afscheid in haar hand geknepen en zich daarmee tot Ko's opvolger als bedmaatje aangediend. Een halfjaar later sierde de polaroidfoto de cover van het programmablad waarin de uitzending van hun filmreis uitvoerig werd aangekondigd.

Toen was het alweer enkele maanden uit tussen Sun en Delia Breedt. Hij had zich ontfermd over haar dochter die klaagde over het achterwege blijven van post en telefoontjes. Toen Delia hun eindelijk iets liet horen via een obligate ansicht met de schamele woorden ‘Vermaak me zo met JoDoKo’, was hij op de avances van het meisje ingegaan en had moeder voor dochter verruild.

De filmreis door muziekhistorisch Duitsland werd gedragen door de drank, die de tongen in beweging hield. Ze praatten veel, zongen veel, lachten veel. Ze lieten zich filmen in Bonn, Erfurt, Bayreuth. Ze gedroegen zich rolvast als zelfgenoegzaam kwartet. Op hun privé-tochtjes tussen de opnames door zat Delia achter het stuur, terwijl de anderen de situatie analyseerden en plannen smeedden om hun plek in de keten van het bestaan te bestendigen. Het oog van de camera registreerde hun levenslust.

De uitzendingen op het late tijdstip sloegen geen wig in het culturele klimaat, maar van een flop was geen sprake. Zij vertegenwoordigden de passies van een generatie op haar best, zeiden de recensenten. ‘Kan ik ook met een drankgigant als sponsor,’ reageerde een rebelse jongeling. Een jeneverfabrikant van naam prijkte op de afkondiging en ook in een hoek van het affiche met hun foto dat in de grote steden hing. ‘Ingenomen? Ingenomen!’ stond daarop, en de fabrikant knipoogde naar de goede verstaander.

Van hun letterkundige leeftijdgenoten zag iedereen de film. Menigeen van hen zou de succesvolle hermetische dichter en zijn trawanten graag zien falen. Op de volgende debatingavond voerde Jo gedreven het woord over ‘virtuele vrienden’.

De televisiezender wilde een aanvullende reeks, deze keer gesitueerd in Frankrijk. Do, Poulenc-fanaat, onderhandelde en bracht hun verlangen

[p. 76]

over zich deze keer toe te mogen leggen op de huidige eeuw. Melomanen waren ze, geen zwijmelaars! Het mocht niet. Voor het moderne heb je specialisten nodig, anders valt het dood. Het ketste af.

Tijdens spoedberaad in het pierrestaurant kondigde Ko zijn besluit aan met zijn vrouw naar het zuiden te vertrekken om daar enkele jaren door niets gestoord te werken aan zijn Grote Boek. Do deelde mee in te zullen gegaan op een verzoek van de nieuwe culturele televisiezender om een wekelijkse dichterssalon op te zetten. Jo zou hij er niet bij betrekken vanwege diens dikwijls beleden afkeer van gesproken poëzie.

Misschien had Delia willen protesteren maar daarvan herinnert niemand zich iets. Ze moet op een gegeven moment zijn opgestapt zonder duidelijke reden. Even naar de wc of zo. Er was die avond veel te veel gedronken. Jo was haar later alsnog in desperate staat achterna gegaan. Ko en Do hadden na sluitingstijd in een roes hun bed opgezocht.

De volgende ochtend, toen ze haar post van de mat raapte, moet Delia Jo's briefje hebben gevonden. Haar dochter trof het opengevouwen op de keukentafel aan, naast een schimmelig glas sinaasappelsap. Als het waar is wat hij schrijft, ligt hij nu op de bodem van de oceaan. Sun gelooft er niets van. Onkruid vergaat niet. Delia moet het hebben betreurd Do, de homoseksueel, niet te hebben bemind. Ze was ongetwijfeld het liefst gelijkelijk tussen haar vrienden verdeeld geweest, om hun verbond des te meer te bezegelen.

Delia Breedt is na haar overgang tot schim niet meer gezien. Ze heeft nog eens een vertaalprijs gewonnen maar kwam bij de uitreiking niet opdagen. Bij die gelegenheid werd uit haar essay ‘De mens zonder contouren’ geciteerd, waarop haar dochter in tranen was uitgebarsten.