Awater. Jaargang 9

[p. 28]

Beschouwing
Aanslag op de poëzie
De beroerde vertaling van de mooie gedichten van Osip Mandelstam

In de nieuwe vertaling van de gedichten van de Rus Osip Mandelstam worden rijm en metrum gerespecteerd, ten koste van de taal, het beeld en de gedachte. Het resultaat is deze grote dichter onwaardig.

door René Puthaar

Foto's afkomstig van wordpress.com

Dit najaar verscheen Neem mijn verzen in acht, een omvangrijke bundel vertalingen uit de poëzie van Osip Mandelstam, de volgens velen mooiste en belangwekkendste Russische dichter uit de vorige eeuw, die eind 1938 op 47-jarige leeftijd bezweek in een Stalinkamp nabij Vladivostok. De bundel is samengesteld door Yolande Bloemen en Peter Zeeman; de laatste nam verreweg de meeste vertalingen voor zijn rekening.

Helaas blijkt deze uitgave een grote vergissing; beter zou deze treurige en soms een hoonlach opwekkende verminking van Mandelstams dichterschap nooit zijn verschenen. Poëzielezers valt meteen af te raden om in deze vertalingen kennis te maken met de fenomenale dichter. Dat zou op een grote teleurstelling uitlopen. De beste Nederlandstalige introducties tot Mandelstams dichterschap blijven Kees Verheuls vertalingen en uitstekende nawoord in Wie een hoefijzer vindt, Miriam Van hee's en Peter van Everbroeks vertalingen van de Voronezj-gedichten in Zwarte Aarde en vooral Nadjezda Mandelstams Memoires en Tweede Boek die op zichzelf al hoofdwerken van de twintigste eeuw zijn.

Op internet zult u deze uitgaven waarschijnlijk allemaal kunnen vinden, evenals vertalingen in andere talen. En dan maar lezen, vergelijken, herlezen en een steeds beter idee krijgen van de aard, de schoonheid en de kracht van deze poëzie.

In een Engelse uitgave van Mandelstams verslag van zijn reis door Armenië schreef Bruce Chatwin over de dichter: ‘Hij is de literaire martelaar van onze eeuw. In een ander tijdperk

[p. 29]

zou hij heilig zijn verklaard.’ Nou, Mandelstam werd onder Stalin om zijn zeldzame gaven weliswaar vervolgd, verbannen, tot bedelen veroordeeld en uiteindelijk het kamp en de dood ingejaagd, maar een martelaar heeft hij godzijdank niet willen zijn. Een mens onder mensen voelde hij zich en ook was hij er niet op gebrand, zoals Poesjkin of zijn vriendin Achmatova dat waren, als monumentaal dichter voort te bestaan. Tallozen deelden zijn rampzalige lot; maar waar zij zwegen kon hij zingen, dichten of ‘fluisteren’, zoals het in de latere gedichten heet, en daarom was hij een vrij man.

Zijn vrijheid, een onder Stalin clandestien en onmogelijk levensgevoel, wist Mandelstam in de meest ellendige omstandigheden te behouden, niet eens alleen door haar te vinden in de taal. ‘Ik heb het koud. Ben blij...’ - dat is deze dichter op zijn simpelst, maar naar de mentaliteit ten voeten uit. In haar memoires staat Nadjezdja herhaaldelijk stil bij Osips wonderbaarlijke veerkracht en onverwoestbare levenslust in tijden dat zij verging van angst voor vervolging of van wanhoop over hun armoe en uitzichtloze zwerversbestaan. In het ballingsoord Voronezj dichtte hij in januari 1937, met een saluut aan zijn trouwe lief Nadja: ‘Nog ben ik niet gestorven, nog ben ik niet alleen/ zolang ik met mijn vriendin de bedelares/ geniet van de grootheid van de vlakten,/ van de mist, de honger en de sneeuwstorm.// Ik leef alleen, kalm en getroost// in schitterende berooidheid, in majesteitelijke armoede.’ Ik citeer Kees Verheids ‘letterlijke’ vertaling omdat uit Zeemans berijmde de honger is verdwenen, en dus het veelzeggende genieten van de honger.

Ook Mandelstam werd wel door wanhoop en angst overvallen, vooral zijn langere gedichten uit de jaren twintig getuigen van grote crises, maar klaagzangen schreef hij niet. Het bestaan van mensen en dingen wilde hij blijven roemen. Zijn vrijheid bleef gewaarborgd door zijn leven in en door de taal, zijn zielsverwantschap met het woord: ‘Het levende woord is niet de aanduiding van een voorwerp, het kiest in vrijheid, als om erin te wonen, deze of gene objectieve betekenis, iets concreets, een dierbaar lichaam. En het woord zweeft in vrijheid om het ding, zoals de ziel om een lichaam dat zij verlaten maar niet vergeten heeft’ (in Woord en cultuur uit 1921, vert. Kees Verheul).

Die ziel van het woord verhuist gedurig. Ze leidt van eeuw tot eeuw en van gedicht tot gedicht een rusteloos zwervend bestaan. Maar haar vrijheid is geen vrijblijvendheid, laat staan onthechtheid, zoals uit het ‘niet vergeten’ blijkt. De gehechtheid die uit dat ‘niet vergeten’ spreekt is van Mandelstams vrijheid (en van de vrijheid van zijn woorden, zijn grillige associaties) de beweegreden, die verlangen impliceert en liefde.

De liefde beweegt alles, luidde Mandelstams echo van Dante in een gedicht uit 1915 waarin de zee van Homerus aanspoelt op zijn bed, en daarom ook is de poëzie in het schitterende gedicht ‘Neem om je te verblijden uit mijn open handen/ een beetje zonlicht en een beetje honing’ zelf een liefdesgeschenk, ‘een pand van vreugde’ dat in de slotstrofe ‘een dor en onaanzienlijk snoer’ is ‘van dode bijen die uit zonlicht honing schiepen’ (in Kees Verheids vertaling).

Door middel van de taal een verbond scheppen, ketens smeden van nieuwe, het bestaan intensiverende verbanden, over de grenzen van tijd en ruimte, dood en leven heen, daar is het bij Mandelstam gedurig om te doen. Bijen en zwaluwen doen in de gedichten vaak als boden dienst en uiteindelijk is ook het gedicht zelf als zo'n bode onderweg, over de genoemde grenzen heen, van de dode dichter naar zijn verre, levende gehoor.

Dat gehoor zoekt een dichter niet onder tijdgenoten, aldus Mandelstam, want wie zich tot zijn buurman wendt spreekt over het welbekende en communiceert volgens heersende regels.

[p. 30]

Daarbij: ‘Nee, ik ben nooit iemands tijdgenoot geweest.’

Poëzie is als het ware per definitie een postuum geluid. In het alles ontwrichtende gedicht ‘Wie een hoefijzer vindt’ uit 1923 klinkt het geluid na, hoewel de bron van het geluid verdwenen is. In het beroemde vroege gedicht ‘Ik kreeg dit lichaam - wat zal ik ermee’ uit 1909, van de achttienjarige Osip, bevriest de warme adem op de ruit tot een patroon dat onherleidbaar voortbestaat - ook als van ademen geen sprake meer is.

Dit nog min of meer traditionele vita brevis, ars longa moduleert bij Mandelstam voortdurend, zoals in het gedicht ‘Schelp’ uit 1911 waarin het lege omhulsel geen kloppend hart meer huisvest en juist daarom een woning kan zijn voor de ‘wereldzee’ die het kan vullen met zijn ‘eigen lied’, waarna in 1912 de dichter ‘een lege kooi’ wordt waaruit de vogel van het woord gevlogen is. ‘Dat wat ik nu zeg, zeg niet ik - / het is opgegraven uit de aarde als versteende graankorrels,’ lezen we ook in Wie een hoefijzer vindt.

Terzijde: al dit keert weer in de poëzie van Paul Celan, die zo veel van Mandelstam heeft hernomen, inclusief de poëtica van het gedicht dat onderweg is.

Postuum onderweg, dus over de grens van dood en leven, zo lezen we in Mandelstams essay Over de gespreksgenoot, is zijn poëzie als de flessenpost van een verdronken zeeman. Het gaat hem in die vergelijking vooral om de vinder van die post, die zich als eerste lezer de adressaat van het geschrevene voelt: op die wijze zou het gedicht idealiter in de verre, onbekende lezer zijn enige juiste bestemming vinden. Helaas, voor Mandelstam, vallen gedichten vaak in de verkeerde handen.

Zoals nu in die van vertaler Peter Zeeman. In diens met Yolande Bloemen onder de bevreemdende titel Neem mijn verzen in acht samengestelde bloemlezing zijn de vertalingen van een klas vol vertalers afkomstig. Maar het leeuwendeel komt toch voor rekening van Zeeman, die op Mandelstam promoveerde en eerder onder meer Brodsky vertaalde. Uit Zeemans proefschrift is zonder vermelding het ‘nawoord’ bij deze uitgave gelicht, waarin hij zijn impressionistische lezing van één gedicht geeft. Die zou ik graag bestrijden, want Zeeman is geen goed oplettende lezer.

Wat de verenigde vertalers met elkaar delen lijkt de eis dat vóór alles de formele kenmerken (rijm, metrum) van Mandelstams gedichten moeten worden gerespecteerd, desnoods door al het overige (taal, beeld en gedachte) te verwaarlozen. Daarvoor tekenen naast Zeeman en Bloemen ondermeer Margriet Berg en Marja Wiebes, Jan Robert Braat, Nina Targan Mouravi, een Gents Collectief van Poëzievertalers en de Vertaalgroep Leidse Slavisten (onder meer met een ooit door Charles Timmer terecht afgeserveerde vertaling). Alles rijmt; de nergens verantwoorde resultaten zijn bedroevend en deze dichter in geen opzicht waardig. Met een bespreking van de ernstige vergrijpen van deze vertalers zou een jaargang van het vertaaltijdschrift Filter te vullen zijn.

Hoe nu, in dit voor dit rijkvertakte onderwerp veel te korte bestek, wat eerste golven te maken in de zee van kritiek die Neem mijn verzen in acht verdient? Die titel... is Zeemans oudtestamentische, autoritaire versie van de woorden waarmee Mandelstam een aan Achmatova opgedragen gedicht inzet, de dringende bede ‘bewaar mijn woorden altijd’. Nadjezda heeft beschreven hoeveel belang hij hechtte aan dat idee van ‘bewaren’: ‘de mensen zullen het vinden en bewaren,’ het was Mandelstams enige hoop. Met het in acht nemen van verzen had het niets van doen.

Dan de eerste gedichten van de jonge dichter die, zoals Achmatova in haar herinneringen aan Mandelstam schrijft, versteld deden staan door hun als uit het niets gekomen perfectie. Zeeman helpt ze onbeholpen de vernieling in. Steeds lijken de deze gedichten leidende gedachten de vertaler te ontgaan, wat meteen het ergste doet vrezen voor de latere, veeleisender gedichten. Zie dit korte eerste gedicht van de nog maar zeventienjarige dichter:

Het aarzelende, doffe geluid
van de vrucht die losscheurt van de boom
onder het onverstoorbare gezang
van diepe stilte in het bos...

Zo vertaalt Kees Verheul, de formele kenmerken van het gedicht verontachtzamend, zoals hij motiveert in het nawoord bij zijn vertalingen. Zeeman wil bovenal de formele kenmerken respecteren en vertaalt:

't Geluid, voorzichtig en gedempt,
van een gevallen boomvrucht die
diep in het bos de melodie
van stilte even overstemt...

De gedachte is vernield en deze versie spreekt Mandelstam tegen. Eerst voegt Zeeman de gescheiden boom en vrucht (op maximale afstand van elkaar in de Russische versregel) weer samen in het klompenwoord ‘boomvrucht’. Fataler is dat het hem ontgaat dat de stilte niet wordt overstemd door de vrucht die valt, ook niet ‘even’, en dat dat hier de crux is. Bij Mandelstam en Verheul onderscheidt het geluid van de vallende vrucht zich minimaal, maar existentieel en poëticaal veelzeggend, van de ongebroken stilte die het nauw hoorbare omsluit.

Tsja, kan men zeggen, maar bij Zeeman rijmt het! Wat is rijm? Meer dan

[p. 31]

een klankeffect. Wat mij betreft rijmen ‘geluid’ en ‘gezang’ in dit geval mooier dan ‘gedempt’ en het miskleunende ‘overstemt’ en geef ik aan ‘de boom’ bij ‘het bos’ graag de voorkeur boven, ocharme, ‘boomvrucht die’ bij ‘melodie’.

Zeemans doofheid voor dit gedicht is werkelijk ontstellend. Datzelfde geldt voor zijn vertaling van ‘Ik kreeg dit lichaam - wat zal ik ermee’, het beroemde jeugdgedicht (het eerste dat de lezers van de debuutgedichten in het Petersburgse tijdschrift Apollo onder ogen kregen, in 1910) dat Zeeman met zijn zelfverzonnen ‘liefde, jeugd’ misvormt tot het geneuzel van een ouwe sok, terwille van een rijm op ‘vreugd’. Vervolgens verandert hij ‘ik ben de tuinman maar ook de bloem’ in ‘ik ben de juwelier maar ook de steen’ (maar stenen zijn onsterfelijk), waarna hij in de slotregel het gedicht definitief om zeep helpt, in de onwaarschijnlijk lullige en misplaatste strofe ‘Ook al vervliegt dit wazige moment,/ de tekening staat in ons hart geprent!’ Met een uitroepteken! Het kan zo op een wandtegeltje.

Maar er staat, als ik mij baseer op de vergelijking van meerdere vertalingen, die mijn methode nu eenmaal moet zijn om Mandelstam te lezen en reconstrueren: ‘Ook al wasemt het moment niet langer,/ het dierbare patroon wordt niet meer uitgewist.’ Zonder uitroepteken, zonder het ridicule, door Zeeman verzonnen ‘ons hart’. Wie ons? Het gaat om het patroon van de ooit warme adem op ijskoud glas; ook als aan de ademhaling een einde komt, blijft het abstracte patroon bestaan.

De lege kooi die de dichter is nadat het woord hem ontvliegt staat bij Zeeman áchter de dichter, want hij heeft het gedicht niet begrepen.

En zo gaat het in deze bundel maar voort.

Om lullige rijmparen bijeen te knutselen verzint Zeeman telkens nieuwe ingrediënten voor zijn hutspotjes Mandelstam, waaronder een romantische krassende roek en gebouwen als mausolea in gedichten die vanwege hun kracht en loepzuiverheid moderne klassiekers zijn. Oubollig Nederlands, alsof Ten Kate vertaalt, lelijke inversies, derderangs rijmen, inhoudelijk onbegrip en een catastrofaal gebrek aan poëtisch talent en semantische slagvaardigheid maken zijn vertalingen helaas tot een fatale aanslag op poëzie.

Dat het ook anders kan, in berijmd metrisch Nederlands, toont vertaler Hans Boland in zijn Achmatova en Poesjkin. Robert Lowells vertalingen van Mandelstam zijn door Nabokov ‘een tweede moord’ genoemd. Naar aanleiding van M.S. Merwins vertalingen sprak Brodsky van ‘op zijn minst heiligschennis, in het ergste geval verminking of moord’ en Nadjezdja noemde die van Elsa Triolet ‘even vulgair als zijzelf’. Peter Zeeman, en de collectieven... het valt te hopen dat deze vertalingen spoedig door het ongebroken zingen van stilte worden overstemd.

Osip Mandelstam: Neem mijn verzen in acht. Vertaling Yolanda Bloemen en Peter Zeeman. Uitgeverij Atlas, 2010. 224 pagina's, €34,50.