Awater. Jaargang 9

[p. 20]

In november verschijnt Mooi is dat!, waarin 50 hoogtepunten uit de Nederlandse literatuur zijn verbeeld door striptekenaars. Tekenaar Paul Boldoni verstripte het gedicht ‘Sotto voce’ van M. Vasalis.
Illustratie: Paul Bodoni

[p. 21]

Essay
Verstrippen van gedichten waait over uit Frankrijk
Met het gedicht op de loop gaan

De verstripte roman is geen bijzonderheid meer. Het verstripte gedicht binnenkort ook niet. Is het gedicht de koning van de pagina? Of past de tekenaar zich niet aan en bedenkt hij zijn eigen metaforen? Een overzicht van de mogelijkheden van een scenariste die ook dichteres is.

door Patty Scholten

Zoveel soorten van verdriet,
ik noem ze niet.
Maar één, het afstand doen en scheiden.
En niet het snijden doet zo'n pijn,
maar het afgesneden zijn.

Nog is het mooi, 't geraamte van een blad,
vlinderlicht rustend op de aarde,
alleen nog maar zijn wezen waard.
Maar tussen de aderen van het lijden
niets meer om u mee te verblijden:
mazen van uw afwezigheid,
bijeengehouden door wat pijn
en groter wordend met de tijd.

Arm en beschaamd zo arm te zijn.

M. Vasalis
uit: Vergezichten en gezichten
Van Oorschot 1954

De strip probeert al sinds de jaren zestig uit het hokje te kruipen van vermaak voor kinderen of stripminded volwassenen. Strips zijn graphic novels geworden, literatuur wordt verstript (De Avonden door Dick Matena, Woutertje Pieterse door Jan Kruis). Dus waarom niet gedichten verstrippen? Dit wordt gedaan onder de naam ‘verbeelde gedichten’, ‘beeldende poëzie’ of eenvoudig ‘stripgedichten’.

Er is eigenlijk niets nieuw onder de zon: ook Max und Moritz, heer Prikkebeen en Flipje van Tiel waren voorzien van rijm (Prikkebeen weliswaar alleen in de Nederlandse, gekuiste versie). De teksten zijn soms niet van de eerste de besten: van Jean Pierre Rawie hoorde ik (wat ik al vermoedde) dat Fritzi ten Harmsen van der Beek haar moeder Freddie Langeler regelmatig hielp met de rijmende teksten voor Flipje. Dat was nog eens wat anders dan Geachte Muizenpoot.

Vooral in Frankrijk is men actief bezig met het verstrippen van poëzie. De uitgever Petit à Petit heeft zich op dit genre geworpen met maar liefst 22 titels sinds 1997, van Verlaine, Prévert en Rimbaud tot Baudelaire en Hugo. Deze laatste twee boeken zijn ook in Nederland verschenen bij uitgeverij Atlas. En Atlas heeft er een derde, Nederlandse uitgave aan toegevoegd: J.J. Slauerhoff.

Dit laatste deel is geschikt om de Franse en Nederlandse werkwijze bij het verstrippen van gedichten te vergelijken. Voor Slauerhoff heeft men vreemd genoeg nauwelijks Nederlandse striptekenaars aangezocht. Bijna alle tekenaars zijn illustratoren, op Marc Legendre en de tekenfilmanimator Udo Prinsen na. Maar een illustrator is nog



geen striptekenaar. Dat zijn twee verschillende disciplines. Een striptekenaar is geoefend in het herkenbaar neerzetten van figuren in alle acties en activiteiten en hij weet hoe hij een verhaal in beelden moet vertellen.

Het meest opvallend is dat, waar het merendeel van de Franse tekenaars met een scenarist heeft samenwerkt, de Nederlandse tekenaars allemaal hun eigen teksten hebben geschreven.

[p. 22]

Illustratie: Thé Tjong-Khing

Dat is niet alleen bij de verbeelde gedichten het geval, maar ook bij de vermaakstrips. Het woord ‘beeldverhaal’ zegt het al: een strip is een verhaal, verteld in beelden. Een vreemde hink-stap-sprong tussen tekenfilm en illustratie. Hoe trek je een verhaal in plaatjes uiteen? Laat je bij het beklimmen van een trap elke trede zien, alleen iemand die halverwege de trap aan het beklimmen is of laat je de trap helemaal weg en vervangt die door een tekstblok: ‘Bovenaan de trap’? Dat wordt uiteraard gedoceerd door het belang van de trap in het verhaal.

Om een strip te schrijven heb je dus eerst een verhaal nodig: een plot of synopsis, daarna een scenario en dan pas kan de tekenaar aan het werk. Zo leerde ik het tenminste bij Toonder Studio's, waar ik van 1966 tot 1973 het vak van stripschrijver leerde van grootheden als Lo Hartog van Banda, Andries Brandt en de master himself Marten Toonder. En ik ben nog steeds stripscenariste, nu zo'n 44 jaar al onder mijn meisjesnaam Patty Klein.

Een striptekenaar denkt in beelden, een stripschrijver in woorden. Waar de tekenaar spreekt, zwijgt de schrijver in gepaste bescheidenheid. Een stripfiguur zegt niet: ‘Au, ik word onthoofd!’ als de tekenaar dat al laat zien. Maar ook van de schrijver wordt enige bescheidenheid verwacht: een strip, zwaar van de teksten of praatbellen wordt bijna onleesbaar. De figuren die links in beeld staan, praten altijd het eerst, anders krijg je overlappende piefen van de balloons en zo komt er nog veel meer techniek kijken bij het schrijven van stripscenario's.

Bij Toonder Studio's probeerde men in de zestiger jaren ooit om echte literatoren aan te trekken om de strips te schrijven: onder anderen Annie M.G. Schmidt en Paul Biegel. Dat was geen succes, want de literatoren keken wel uit om hun welsprekende woordenvloed in te dammen ten bate van de tekenaar en ze dachten vaak niet visueel genoeg.

In Nederland zijn er gelukkig veel striptekenaars die prima hun eigen verhaal kunnen schrijven, maar lang niet alle tekenaars zijn goed in plotopbouw, karakters uitdiepen, verschillend taalgebruik van hun figuren e.d. De strips in Nederland die lijden onder een flinterdunne verhaallijn zijn van tekenaars die liever mooie plaatjes laten zien dan zich verdiepen in de karakters en problemen van hun hoofdfiguren.

Bij de verstripte gedichten is daar gelukkig geen kans op. Het gedicht is de koning van de pagina, hier moet de tekenaar zich aan de dichter aanpassen. Zijn metaforen, visie, gedachtes duiden en verbeelden.

Baudelaire

Om terug te keren naar de Franse en Nederlandse stripgedichten: in hoeverre is dat gelukt?

Soms indrukwekkend goed, bijvoorbeeld in het gedicht De reuzin van Baudelaire (uit De bloemen van het kwaad) waar Baudelaires gedicht en de beelden van Olivier Supiot naadloos op elkaar inspelen en aansluiten.

Maar vaak ook gaat de tekenaar met het gedicht op de loop en zet een eigen presentatie neer, met verbeelde metaforen van wat hij in het gedicht meent te lezen.

In het schitterende, tragische gedicht De albatros van Baudelaire toont de scenarist Daniel Pecqueur een jongetje dat in een strandtent een bouwpakket van een vlieger, in de vorm van een albatros, koopt. Hij zet de vlieger in elkaar op het strand en laat hem op. De vlieger trekt het jongetje mee de lucht in, hij stort neer op een schip dat

[p. 23]

Illustratie: Streletski

Illustratie: Albo Helm

in brand staat (waarom het in de hens staat is onduidelijk), waarna het jochie met de resten van de vlieger bij het verkoolde schip in zee stort, Hij komt weer aan op het strand, vol roet en smeer, uitgelachen door de badgasten (‘bek en vuilbek’ in het gedicht).

In grote lijnen volgt de strip wel het gedicht van Baudelaire. Het jongetje is duidelijk diens alter ego. Hij wil hoog vliegen, brandt als Icarus zijn (geleende) vleugels en stort neer, uitgelachen door het plebs.

Maar om tot deze metafoor te komen, vertelt de scenarist drie pagina's lang een heel ander verhaal dan Baudelaire in zijn gedicht doet; pas op het eind komen dichtregels en beeld weer samen:

De Dichter lijkt die prins der hoogste regionen
die elke schutter tart en rijdt op de orkaan:
verbannen aan de grond, waar bek en vuilbek wonen,
kan hij door reuzenvleugels amper gaan of staan.

(vertaling Petrus Hoosemans).

In het gedicht Het spel schrijft Baudelaire:

Fauteuils vol stof en courtisanes vol verleden:
Bleek, wenkbrauwverf, de blik aanvallig en fataal:
van dunne oren komt, koket nog, afgegleden,
een rinkelwinkel van gesteente en metaal;

De scenarist Ceka neemt dit letterlijk en laat - tot twee keer toe - een courtisane haar oorbel verliezen. Terwijl het beeld van Baudelaire toch duidelijk slaat op veel te grote, rinkelende hangoorbellen. Ook is bij hem het ‘rood paleis’ veranderd in een casino. Ik geloof niet dat deze twee beelden bijdragen tot een beter beeld van het gedicht.

Mijn vriend en collega van Toonder Studio's Thé Tjong Khing zegt in een interview in NRC: ‘Sommige illustratoren maken werk dat meer losstaat van de werkelijkheid, maar ik niet. Een schrijver schept de personages, ik geef ze gestalte. Dat is alles.’

De tekst van het gedicht

Wat de tekst van het gedicht betreft: waar moet die geplaatst worden in de strip en hoe moet er worden geletterd? Stripletters zijn namelijk handmade. Vroeger was stripletteraar een gerespecteerd vak, tegenwoordig worden er meestal computerprogramma's voor gebruikt. Je ziet soms vreselijke dingen bij die verstripte gedichten.

Het ergste is als de tekst verminkt wordt. Poëziekenmerken zoals het wit om de regels, al of niet gebruik van leestekens en hoofdletters, worden soms door de striptekenaar met voeten getreden. Lastig, als er tussen je mooie tekeningen ook nog zoveel lettertjes moeten staan.

Soms wordt de tekst van het gedicht gewoon als een soort extra kader om de kaders van de plaatjes heen gedrapeerd, of in cirkels in de plaatjes verwerkt. Leuk verzonnen, maar bijna onleesbaar.

Een striptekenaar moet poëzieliefhebber zijn, dat is eigenlijk het eiereten. Maar strips tekenen is een ambacht, er moet van geleefd worden en als een uitgever een stripmaker vraagt om een gedicht te verstrippen, roept die al snel ‘Prima, doe ik wel even’, ook al heeft hij geen of weinig affiniteit met poëzie.

Gelukkig zijn er ook tekenaars die het gedicht met respect behandelen. Serge Baeken, een snel rijzende Vlaamse tekenaar, verstripte ‘Melopee’ van Paul van Ostaijen in het album De maagd van Antwerpen voor uitgever Houtekiet, het gedicht werd los bij de strippagina afgedrukt. Ook Albo Helm liet het gedicht ‘Vlietend’ van Paul Célan in ere, verstripte het tekstloos en de tekst werd in een apart kader ernaast afgedrukt.

Meer Nederlandse striptekenaars

[p. 24]

die recent gedichten hebben verstript zijn, om maar een greep te doen. Jean-Marc van Tol, die het gedicht ‘Zonder jou’ van Jack Nouws verstripte voor Passionate (dit werd ook nog gepubliceerd in het boekje De dood van President Oswaldo en in het stripblad De Inktpot). Hans van Oudenaarden verbeeldde het gedicht ‘Vredelust’ van Paul Claes Bruin uit 1711 onlangs voor De Boekenkrant. En in NRC Next werd een gedicht van Toon Tellegen verbeeld door Michiel van de Pol. De stripkat Kittepoes van Jeroen Jager begon haar leven als verstript gedicht in ‘De ballade van Kittepoes’. Michiel de Jong tekende een serie illustraties bij gedichten van Marc Boog, die samen een beeldverhaal vormen.

Zelf schreef ik een stripgedicht voor het stripboek Sprookjes in strookjes van uitgeverij Senoeni: ‘Prinses Patty en de kikkers’, waarin ik kikkers zit te zoenen, en passant een prins vermoordend. De tekenaars waren Pieter Hogenbirk en de 3-D artiest Metin Sevensheaven.

We mogen de kinderpoëzie niet vergeten. Collega Floor de Goede verstripte kindergedichten van Edward van de Vendel in twee bundels stripgedichten. De eerste, Opa laat zijn tenen zien, werd genomineerd voor een Zilveren Griffel. Het werd onlangs opgevolgd door Draken met stekkers, dat recent werd beloond met een Stripschapspenning voor het beste kinderalbum in 2010. Zo kunnen de stripgedichten dus zowel een literaire prijs als een stripprijs winnen.

Een stripproject dat opzien baarde, was het nummer ‘Verknipt en verstript’ van het poëzietijdschrift De Zingende Zaag van George Moormann: het literaire blad dat er beurtelings uitziet als een knopendoos of een porseleinen fles en dat diverse prijzen won voor de mooie vormgeving.

Men is inderdaad enthousiast met de schaar of zaag tekeer gegaan in dit strippoëzienummer. Een gedicht van mij werd verstript door drie collega's: Jeroen Jager, Henk Stolker en Alex van Koten, drie visies op hetzelfde gedicht. Ik heb de tekenaars de vrijheid gelaten en geen scenario voor ze geschreven. Alex van Koten deed dit het meest origineel en vond in zijn beelden mooie metaforen.

Bij Toonder Studio's werd ik op mijn twintigste aangenomen nadat ik twee dierensonnetten bij mijn sollicitatie deed, ik meen een octopus en een gilamonster. Maar het dichten kon ik verder nooit gebruiken in de strips. Hoogstens als ik de medicijnman in de Disney-strip Hiawatha een regendans liet uitvoeren en zingen: ‘O regengeest, wordt wakker! Bevloei de dorre akker!’ Gelukkig mag het tegenwoordig samengaan: strippen en dichten.

Illustratie: Jean-Marc van Tol