Awater. Jaargang 9

[p. 8]

Beschouwing
Stapelverliefd en onmachtig
Briefwisseling Paul Celan en Ingeborg Bachmann

De beroemde dichters Paul Celan en Ingeborg Bachmann hadden een hartstochtelijke relatie. Hun correspondentie laat ook zien dat de verhouding pijnlijk en moeizaam was.

door Janita Monna

Ze leerden elkaar kennen in 1948 in Wenen. ‘De surrealistische dichter Paul Celan is stapelverliefd op me geworden’, schrijft Ingeborg Bachmann kort na hun eerste ontmoeting aan haar ouders. Zij was tweeëntwintig, hij zes jaar ouder.

Hij was een Roemeense jood, had zijn beide ouders verloren in een Duits concentratiekamp en zelf een werkkamp overleefd. De achtergrond van Bachmann verschilde daar radicaal van. Zij was dochter van een overtuigd lid van de Oostenrijkse nazipartij maar had al voor de ontmoeting met haar vader gebroken; ze studeerde filosofie. Beiden worden inmiddels gerekend tot de grote schrijvers van de vorige eeuw.

Het samenzijn duurde enkele weken. Daarna vertrok Paul Celan (pseudoniem van Paul Ancel/Antschel) naar Parijs en begon een bevlogen, maar moeizame en pijnlijke liefde in taal.

Hoe hartstochtelijk de relatie was, dat Bachmann voor Celan ‘de levensgrond’ was, blijkt uit de brieven die in 2008 in Duitsland verschenen, zorgvuldig bezorgd, met twee verhelderende nawoorden.

Ze schreven elkaar onregelmatig. Soms elke maand of vaker, maar ook jaren niet. Nu eens een brief vol wederwaardigheden, dan één over grootse zaken, soms alleen een opdracht in een bundel of een krabbel op een ansichtkaart. Maar zelden kwam een zin voor de vuist weg op papier.

Al in de opdracht bij het gedicht ‘In Egypte’ waarmee de briefwisseling opent noemt Celan zijn geliefde ‘de pijnlijk nauwkeurige’. En Bachmann schrijft: ‘Ik zou je arme, mooie hoofd willen pakken en het heen en weer schudden en het duidelijk maken dat ik daarmee heel veel zeg, veel te veel voor mij, want je moet toch nog weten hoe zwaar het me valt een woord te vinden. Ik wens mezelf toe dat je alles uit mijn regels kunt halen wat ertussen staat.’

Dat continue zoeken naar de juiste woorden, het herschrijven van brieven, het vragen, bedelen bijna, om woorden (‘nu schrijf ik je, een paar regels maar, om jou eveneens om een paar regels te vragen.’), een gevoel van onmacht over de werking van het geschrevene en het daaruit voorvloeiende stilzwijgen, het tekent deze briefwisseling die naast verstuurde ook onverstuurde brieven omvat.

In de periode kort na de kennismaking is het vooral Bachmann die de

Ingeborg Bachmann met Paul Celan (r.) en Milo Dor (l.) in 1952 op de bijeenkomst van de Gruppe 46 in Niendorf

Foto's uit besproken boek

correspondentie gaande houdt. Ze komt vaak wat nerveus over, praat zuchtend over haar werk bij de radio waarvoor ze onder andere hoorspelen schreef. Zelfbewuster klinkt ze daarentegen als het gaat over Celans poëzie. Ze had een sterk geloof in zijn werk en ze pleit voor hem waar ze kan.

Celan is afstandelijker, laat zich niet uit over haar gedichten - zwijgt zelfs als ze hem op verzoek enkele toestuurt - en klinkt soms als een strenge vader (‘En wees een beetje zuiniger met je aanspraken’), wat hem op verwijten van Bachmann komt te staan: ‘Wat je op het intiemste van mijn brieven te antwoorden hebt, doet me erg koel aan, maar ik begrijp en respecteer je te zeer om bitterheid in me op te laten komen.’

De taal die hen verbindt is dezelfde die hen uiteen drijft en tijdens een schrijversbijeenkomst in 1952 zien ze elkaar voorlopig voor het laatst. Een jaar later stokt ook de briefwisseling, maar het contact wordt voortgezet via de poëzie: tal van gedichten van Bachmann refereren aan regels van Celan en gedichten van hem zijn terug te voeren naar belangrijke momenten in hun relatie. Het nawoord geeft een nauwgezette reconstructie van deze ‘flessenpost’.

Als ze elkaar na jaren weerzien bij een literaire bijeenkomst in Wuppertal laait de liefde weer op. Ook de briefwisseling wordt voortgezet, al lijken de rollen omgekeerd. Bachmann, inmiddels een gewaardeerd dichter, reageert afhoudender op de vele brie-

[p. 9]

ven van Celan, die inmiddels getrouwd is met Gisèle Lestrange en een zoon met haar heeft. Bachmann zal niet veel later Max Frisch ontmoeten met wie ze vier jaar samenleeft.

Zowel Gisèle Celan-Lestrange als Max Frisch hebben aanvaard dat het hart van hun geliefden niet uitsluitend bij hen lag. Er was zelfs een zeker vriendschappelijk contact tussen de partners onderling. Daarvan getuigt ook de correspondentie van Frisch met Celan en de korte, ontroerende briefwisseling die Gisèle Lestrange had met Bachmann, na de dood van haar man.

Wie de aangrijpende brieven van Celan en Bachmann leest, ziet twee drenkelingen die op volle zee hun hoofd boven water proberen te houden; in pogingen elkaar te helpen steunen ze beurtelings op elkaars schouder maar duwen elkaar daarbij ook steeds weer kopje onder. Het zijn twee beschadigde mensen, ernstig getekend door het verleden, in een voortdurend gevecht om hun verwondingen de baas te blijven.

Een jaar na de verliefde weken in Wenen klinkt Celan verbitterd. ‘Misschien’, zo schrijft hij, ‘is het zo dat we elkaar precies op het punt ontwijken waar we elkaar zo graag zouden ontmoeten, misschien ligt de schuld bij ons allebei. Alleen zeg ik soms bij mezelf dat mijn zwijgen misschien begrijpelijker is dan dat van jou, omdat het donker dat mij ertoe dwingt ouder is.’

Het donker, het diepe donker van de oorlog waaraan Celan refereert en dat in zijn poëzie een onontkoombaar thema is, kwam nooit direct in de brieven ter sprake. Wel was die oorlog altijd aanwezig. Menigmaal voelde Celan zich slachtoffer van vermeend antisemitisme, bijvoorbeeld toen de bundel Sprachgitter (Spreektralie) in 1959 negatief besproken werd.

Ook leed hij ernstig onder een steeds weer oplaaiende plagiaataffaire waarin de weduwe van de dichter Ivan Goll hem er valselijk van beschuldigde fragmenten uit het werk van haar man te hebben overgenomen. Dit werd overtuigend weersproken, maar het liet Celan niet los. Erger, het vervreemdde hem van wie hem dierbaar was.

Een van de mooiste brieven uit de bundel refereert aan deze kwestie. Bachmann schreef hem in 1961. Uiterst helder en secuur analyseert ze hun liefde, vriendschap en vooral de situatie waarin Celan zich bevindt. ‘Je wilt slachtoffer zijn, maar het ligt aan jou het niet te zijn. Jij wilt degene zijn die te schande gemaakt wordt, maar ik kan dat niet goedkeuren, want je kunt het veranderen.’ Het is eerlijke brief, die in elke regel toont hoezeer Bachmann haar geliefde doorgrondde. Hij werd niet verstuurd. Evenmin als de weloverwogen brief van Max Frisch, die in ieder woord de onmogelijkheid van een vriendschap met Paul Celan voelbaar maakt: ‘Bent u tot vriendschap bereid als ik het niet met u eens ben?’

Bachmanns woorden uit 1952, ‘Ik zie met veel angst hoe je wegdrijft naar een grote zee, maar ik wil een schip bouwen en je thuishalen uit de verlorenheid’, hebben terugkijkend een angstaanjagend visionaire kracht. In 1970 pleegt Paul Celan zelfmoord. Hij springt in de Seine en verdrinkt. Bachmann werkte in die tijd aan haar roman Malina. Toen ze hoorde van zijn dood, veranderde ze het slot: ‘Mijn leven is ten einde, want hij is tijdens het transport in de rivier verdronken.’ Bachmann overlijdt in 1973 in Rome, na een brand in haar woning.

De nauwgezet wanhopige brieven in Een dramatische liefde laten zien dat het bijna niet anders had kunnen lopen.

Paul Celan en Ingeborg Bachmann: Een dramatische liefde. Brieven. Vertaling Paul Beers. Meulenhoff. Prijs €29.90. 335 pagina's.