Awater. Jaargang 9

[p. 16]

Beschouwing
De dichter is een dolfijn
De vrolijke verbazing van K. Michel

K. Michel kiest in zijn nieuwe, vijfde bundel Bij eb is je eiland groter, opnieuw voor verrassende invalshoeken, zoals dolfijnen, windkracht, douchen, verkeersborden en mensapen. Maar niet elke ervaring wordt even goed door de taal ondersteund, laat de dichter zien.

door Paul Demets

Dichters zijn ontsnappingskunstenaars. De semantiek, de grammatica en de fonologie vormen de spelregels van de taal. Een dichter kan aan die onzichtbare dictatuur van de taal proberen te ontkomen door woorden en zinnen te gebruiken die de verbeelding van de lezer raken door het spanningsveld tussen de woorden en hun betekenis bloot te leggen. Sterker nog: door de grammaticale regels te ontregelen of eventueel zelfs door de woorden te vervormen. Maar een dichter hoeft niet noodzakelijk zo opzichtig met een breekijzer door de taal te gaan. Aan semantische verschuivingen heeft hij al genoeg.

K. Michel is zo'n soort ontsnappingskunstenaar, die vanuit verrassende invalshoeken naar de werkelijkheid kijkt en zich de hele tijd bewust is van het feit dat we alleen maar taal hebben om die werkelijkheid te benoemen. Van dat nadeel maakt hij een voordeel, om het met een variant op de wijsheid van Johan Cruijff te zeggen.

De spanning in de taal ligt namelijk in de waarde die elk woord met zich meedraagt. Maar woorden schuren soms rakelings langs bedoelingen en raken ze niet. Soms is een betekenis onvindbaar in de taal, maar vaker nog is ze versleten of te meerduidig. Taal is maar een hulpstuk van betekenis en niet andersom. Elk zintuig draagt bij aan de vorming van betekenis, maar niet elke ervaring wordt even rijk door de taal ondersteund. Denk maar aan smaken, geuren, klanken of visuele indrukken.

In dat opzicht is K. Michel een dichter die sinds zijn debuut Ja! Naakt als

[p. 17]

Foto: Melle Hammer

de stenen (1989) minstens twee dingen doet: hij toont de semantische spanning tussen taal en betekenis en hij probeert zijn ervaringen met ons te delen, door de taal zo zintuiglijk mogelijk te maken. Dat doet hij weer erg overtuigend in zijn nieuwe, vijfde bundel Bij eb is je eiland groter.

In zijn bundel met verhalen, essays en gedichten - waarvan er trouwens enkele in zijn nieuwe poëziebundel opgenomen werden - In een handpalm (2008) - heeft K. Michel het over het belang van de semantische praktijk, het benoemen van de dingen: ‘Vorige zomer was ik voor het eerst in een Hortus, een heel oude. Ik vond het er wel mooi maar het zei me niet zoveel. Al die planten leken op elkaar. Ik liep een beetje te dwalen tot ik hoorde roepen dat de rondleiding zou gaan beginnen. Een al wat oudere dame met een streng gezicht leidde ons ruim een uur door de tuin. Fascinerend. Door wat ze vertelde en wat ze aanwees kwam de ongedifferentieerde verzameling groene stuff tot leven en veranderde in een verzameling namen en verhalen. Haar woorden openden mijn ogen en lieten zien hoe rijk alles daar aanwezig was.’

Bij eb is je eiland groter is zo'n bundel die je ogen opent, met humor en lichtvoetigheid, door de dingen te benoemen. Maar zonder vrijblijvend te zijn.

Veel gedichten in deze bundel huldigen een romantische kijk op de werkelijkheid, die in de verbeelding van de dichter bijzondere aandacht of zelfs een andere gedaante krijgt, terwijl hij er zich met zijn eigentijdse blik volop van bewust is dat die andere gedaante maar een soort dagdroom is. Neem het openingsgedicht, waarin K. Michel beschrijft hoe een gezelschap het einde van de winter viert: ‘Toen de muziek ophield/ waren wij de enigen zonder stoel./ We liepen naar buiten de nacht in/ om een & in de sneeuw te pissen./ Ergens hoog links boven ons/ trokken ganzen luid gakkend over./ En de sterren waren schelpjes/ op de rug van een enorme droomslome walvis.’

Het blijkt een droom te zijn, want na een grote witruimte krijgen we nog te lezen: ‘Die even voor je wakker schrikt is ingezakt’, als aanvulling, blijkt dan, bij de titel van het gedicht ‘Worstelen met de plooien van de tent’.

Is de dichter dan een poeta vates, een romantische ziener? We zouden even denken van wel, als we de beschrijving van de dolfijn lezen in ‘Toespraak tot het plafond’. Daar heeft de dichter het over de longen, die evolutionair gezien eigenaardige organen zijn voor een dier dat in het water leeft: ‘vermoedelijk gaat het om een functie/ die nuttig is zij het indirect - denk/ bijv. aan lichaamshaar, blindedarm/ staartbeentjes of in breder verband het blijven voortbestaan van dichters -’.

De dichter is een dolfijn: hij kan verder kijken dan tot waar de blik gewoonlijk reikt: ‘misschien is het evolutionaire voordeel wel/ dat het de dolfijn in staat stelt van tijd/ tot tijd aan de oppervlakte te komen/ boven het water uit te springen/ en een blik te werpen op de blauwe/ of sterren- of wolkenlucht/ en de kust’.

De realiteit bevat in andere gedichten soms letterlijk resten van de droom, zoals de uilenbal op het kussen na een droom over ‘een wijze vogel’, of de kikker die herinneringen aan een sprookje meedraagt (‘in de kikker/ een kikker die kwaakt/ met haar ogen knippert/ en als een plons/

[p. 18]

het huis uit de tuin in springt’).

Dat het niet altijd gemakkelijk is om plaats te ruimen voor de werkelijkheid, verwoordt K. Michel mooi door te beschrijven hoe een circusgezelschap zich opmaakt om te vertrekken: ‘het stormde tot de morgen,/ donder rolde, regen knetterde./ Wij hielden stand, wij liggen plat./ Koortsige dromen over gazons,/ kabouters in de voorsteden.’

Of neem ‘Tempo tempi’, waarin de dichter beschrijft hoe moeizaam hij de beleving van een recital van klassieke wiegeliederen kan loslaten: ‘De uitvoering duurde een klein uur/ dat wil zeggen in mijn universum want/ de vijgenboom draaide zijn eigen ringen/ de kraakstoelen volgden een allegro tempo/ en de baby's waren elders, bewogen zich/ door een Melkweg zonder en toen en toen// Nu ik dit noteer, ver voorbij twaalven/ het hele huis ligt allang op één oor, voel ik/ nog steeds dat ik wakker moet worden’.

Het meest compact en eenvoudig en net daardoor treffend wordt het verlangen naar de droom in een slaapliedje verwoord: ‘als de mensen slapen chrisje/ zijn ze van bomenhout/ klop zachtjes tik/ tok op de zijkant// en als het toeval wil/ doet iemand het donker open/ kun je door het bos/ van de dromen lopen’.

Eén van de sterkste gedichten in deze bundel is ‘Voorbij de schaal van beaufort’. Het is vintage Michel, omdat het de beweeglijkheid van het hier en nu van de werkelijkheid laat zien en er nog een dimensie aan toevoegt: iets dat namelijk groter wordt dan we met ons realistisch voorstellingsvermogen kunnen vatten. Voor elke gradatie van de windkracht noteert hij kort wat er gebeurt, tot hij bij windkracht dertien uitkomt:

een kracht die
een gigantisch zwart ei door de graslanden rolt
over de dorpen en verkeerspleinen
een ei dat walst en nog stuitert
door de heuvels over de voorsteden onder de sterren
- zachtjes krakend - maar nooit zelf breekt
omdat het zo niets is als ergens maar kan zijn
zo niets als het gegaap van het heelal
maar slaap kan worden - dag zusje

In ‘Ontmoetingen’ somt hij een reeks voorbeelden op, telkens voorafgegaan door een opsommingsteken, zoals ‘stoot je met je blote voet tegen de drempel dan roept je mond “au”’, om te besluiten met ‘ik weet zeker dat je mij nu kunt horen’. K. Michel legt allerlei verbanden bloot, zoals de titel van het gedicht aangeeft, het ene al raker dan het ander. En hij wil ook de lezer raken, contact met hem krijgen.

‘Ah (een douchelied)’ is een gedicht dat mooi verklankt hoe het er onder de douche aan toe gaat. Het plezier spat van deze associaties af, als ging het om een orgasme: ‘& jij en ik/ zijn allebei/ vloeibaar ah/ aha oh oho/ & einstein niet/ beweerde ook/ bij eb is je eiland groter/ blauw en groen/ in en uit/ geel groen/ enzovoorts’.

Van de semantische spanning tussen taal en betekenis en van zintuiglijk schrijven gesproken: hier wordt het opwindend om door de dichter geraakt te worden. Het is zo over the top dat het een stukje slapstick wordt.

In ‘Daaag’ wil de dichter naar eigen zeggen over het hiernamaals nadenken, maar hij slaagt er niet in om iets substantieels te zeggen. En hij besluit dan ook met het beeld van een surrealistische signalisatie, niet toevallig in België: ‘ten leste moet me van het hart/ dat het hele begrip me nog het meest/ doet denken aan een verkeersbord/ (op een kruising bij Han-sur-Lesse)/ met twee forse bazige pijlen/ onder die naar links/ staat toutes directions/ onder die naar rechts wijst/ autres directions’.

Een dichter die zo graag met betekenisverschuivingen speelt en toont hoe hij in zijn gedachten dwaalt, maakt natuurlijk iets speels van zijn verwijzingen naar onze samenleving: in ‘Vlinderverhuizing’ legt hij de gevolgen van de klimaatverandering aan zijn poes uit, in een ander gedicht noteert hij ‘laissez faire als de hemel/ valt zien we allemaal blauw’.

In het gedicht ‘Welkom vreemde-

Geen sardine, geen korenaren,
om het einde te vieren van de winter
hadden we eerder die avond
een haring begraven.
Maar de lucht kraakte nog
en er lag sneeuw in de schaduwpartijen.
Bont gezelschap, groot inloopfeest
lampionnen, maskers
en een optocht met een staart die groeide.
Een draak van een verhaal.
Toen de muziek ophield
waren wij de enigen zonder stoel.
We liepen naar buiten de nacht in
om een & in de sneeuw te pissen.
Ergens hoog links boven ons
trokken ganzen luid gakkend over.
En de sterren waren schelpjes
op de rug van een enorme droomslome walvis.

Die even voor je wakker schrikt is ingezakt

[p. 19]

ling’ besluit hij laconiek een opsomming van hoe je in diverse talen ‘stoelendans’ zegt met ‘Dans van de stoelen/ in het Portugees./ In het Nederlands/ ik zat hier eerst’. Het schrijnendst laat hij onze hedendaagse leegte in de menselijke omgang zien in ‘In het land van de praatjesmakers’: ‘Al voor 't zelf praten kon, is 't hoofd/ volgeregend met “reken maar van yes”/ “delftsblauw, bloembollen, vaantjes”/ “allez, mannen, ga voor goud”’.

Maar wat zouden we willen: we lijken sterk op de dieren waarvan we afstammen, stelt Michel in ‘Gedachten tussen A'dam Zuid en Bussum Zuid’: ‘mensen apen mensen na/ die andere mensen na-apen/ apen ook’. Het is dan ook het minst verrassende gedicht uit deze bundel, want tot onze schade en schande wisten we dat al.

In weer een ander gedicht probeert hij zijn vader, die zich in de bergen heeft teruggetrokken, het regeringsbeleid uit de doeken te doen en besluit hij met deze dodelijke regels over de premier: ‘Kijk je diep in zijn ogen/ Dan zie je: het rad draait/ Maar de hamster is afwezig.’ En met een pasticherende verwijzing naar ‘De moeder de vrouw’ van Nijhoff (‘Marx ging naar Zaltbommel om zijn oom te zien’) legt K. Michel ons met veel ironie uit waardoor Karl Marx gedreven werd, ook al stemt het overeen met de feiten: ‘Marx werd affreus gekweld door steenpuisten./ In Zaltbommel werkte hij aan Het Kapitaal./ De steenpuisten dwongen hem maanden te blijven.’

In de cyclus ‘Ademgaten’ bezingt K. Michel zijn fascinatie voor de bioloog-dichter Dick Hillenius. Zou Michel waarlijk de vereenzelviging van de mens met de dieren als oplossing zien, om ons overbewustzijn en onze onbeholpenheid van ons te kunnen afschudden? Dan kan iedereen tenminste zijn eigen bestaan vorm geven: ‘Hij fantaseert over de wateraap/ als voorouder en houdt een pleidooi/ voor variatie, hoe groter hoe beter,/ zodat eenieder zijn nis kan vinden./ Gaandeweg lijkt het alsof zijn woorden/ door de dolfijnen worden ingefluisterd./ Zijn pretoogjes spreken boekdelen./ Tot slot springt hij in het bassin/ geheel gekleed maar blootsvoets.’

De aandacht voor de absurditeit van het politiek-maatschappelijke systeem en Michels fascinatie voor de natuur worden in elk geval scherp naast elkaar geplaatst in het slotgedicht ‘Bevindingen’: ‘Twee dingen doen de ambtelijke molens/ buitengemeen goed: niets & te veel// Wat vloeistoffen als de beste kunnen is verdampen/ vaste stoffen daarentegen zijn beter in verkruimelen’.

K. Michel schreef weer een wonderlijke, heterogene verzameling gedichten bijeen, waaruit een soort vrolijke verbazing over taal en werkelijkheid spreekt. Niet zonder scherpe kantjes, als het over mens en politiek gaat. Hij verbaast zich weer over taal en werkelijkheid en over hoe taal een bron is waaraan we ons kunnen blijven laven. Dat doen we zeker als die van K. Michel komt: ‘om nog even op kikkerkoren/ terug te komen/die moeten in droge gebieden/ als engelen/ geklonken hebben want/ werd in de verte gekwaak gehoord/ dan riep men “wat”?/ was, mah, quoi/ “water”!/ wasser, mahin, eau// en in kliktalen/ klinkt zowel het klakken op ah/ als het klakken op oh/ als het vallen van een grote druppel in een plas.’

K. Michel, Bij eb is je eiland groter, Augustus, Amsterdam/Antwerpen, 55 pagina's, €17,90