Awater. Jaargang 5

[p. 9]

Achtergrond
De opmars van bloemlezingen in de poëzie
Van strijdpunt tot succesnummer

Terwijl de meeste dichters blij mogen zijn als er van een nieuwe bundel een paar honderd exemplaren verkocht worden, vliegen thematische bloemlezingen bij duizenden over de toonbank. Een mooie manier om met poëzie in aanraking te komen of een fijne melkkoe voor gemakzuchtige uitgevers?

door Martijn Meijer

Waarom had ik de behoefte om een bloemlezing samen te stellen? Dat vroeg Gerrit Komrij zich af toen hij de eerste editie van De Nederlandse poëzie van de negentiende en twintigste eeuw in 1000 en enige gedichten (1979) had samengesteld. ‘Bemoeizucht,’ gaf hij toe in de inleiding, en ‘ontevredenheid met de bestaande bloemlezingen’. Daarmee doelde hij in de eerste plaats op Nieuwe griffels, schone leien, de bloemlezing van Paul Rodenko waarin de Vijftigers domineerden. Komrij wilde ‘gedichten die het verstand scherpen en amuseren’, en dat betekende dat hij weinig aandacht schonk aan de Vijftigers en de Tachtigers en veel werk opnam van dichters uit de vroege negentiende eeuw.

Er was in 1979 veel ophef over Komrij's bloemlezing, vooral door het protest van dichters als Kouwenaar en Schierbeek. Het is in deze tijd moeilijk voor te stellen: er verschijnen meer bloemlezingen dan ooit tevoren, maar niemand die zich er nog druk om maakt. De programmatische bloemlezing, die bestaat niet meer: er zijn immers geen ‘scholen’ meer in de literatuur, er wordt geen richtingenstrijd meer gevoerd. Tegenwoordig is de bloemlezing een succesnummer voor de uitgeverijen, het ideale cadeauboek voor de lezer, en een gelegenheid om iets bij te verdienen voor de bloemlezer.

Geen dichter haalt het nog in zijn hoofd om opname in een bloemlezing te weigeren, zeker niet in de Dikke Komrij: die is in ruim vijfentwintig jaar uitgegroeid tot de canon van de Nederlandse poëzie. Zelfs Louis Lehmann, die jarenlang het gebod ‘Gij zult niet bloemlezen’ huldigde, is vertegenwoordigd in de laatste editie. Nu is het financieel ook beter geregeld dan vroeger, vertelde de dichter in 2001 in een interview: ‘Bloemlezen was destijds een manier om van dichters te profiteren zonder er veel voor te betalen, en in het geval van schoolbloemlezingen zelfs zonder er toestemming voor te vragen. Met mijn gebod hoopte ik een massabeweging te ontketenen, maar ik had slechts één volgeling: Lucebert.’

Dat bloemlezingen goed verkocht worden, dat is een feit. Op nummer één van de top-vijftien van de best verkocht poëzie, zoals die in dit nummer van Awater is afgedrukt, staat een bloemlezing: Moederlief. Gedichten voor en over moeders, van uitgeverij Maarten Muntinga. Er staan nog vijf andere bloemlezingen in de lijst. In de top-vijftiens van het afgelopen jaar keren een aantal titels steeds terug: naast de laatste editie van Komrij (Bert Bakker) ook Domweg gelukkig in de Dapperstraat van C.J. Aarts en M.C. van Etten (Bert Bakker), de Dagkalender van de poëzie van Menno Wigman (Meulenhoff) en Wek de liefde niet voordat zij het wil. De mooiste gedichten uit de bijbel, van Frits van der Meij (Athenaeum-Polak & Van Gennep). Uitgeverij Bert Bakker domineert de lijsten: ook hun bloemlezingen die werden samengesteld door Willem Wilmink en Vic van de Reijt verkochten goed.

‘Domweg gelukkig is onze best lopende bloemlezing’, vertelt Job Lisman, hoofdredacteur van Prometheus/Bert Bakker. ‘Die gaat al jaren mee, in verschillende edities. En Komrij natuurlijk.’ Niet elke bloemlezing die in de boekhandel ligt, is van dezelfde kwaliteit, zegt Lisman. ‘Omdat de ene bloemlezer de andere niet is. Je hebt iemand nodig die veel van poëzie weet en er tijd in wil steken. Het is niet zo eenvoudig als het lijkt, een goede bloemlezing samenstellen. De lezer moet een aantal gedichten herkennen en ook verrast worden door onbekende gedichten; de spanning tussen herkenbaarheid en verrassing bepaalt de ideale bloemlezing.’

Is bloemlezen inderdaad veel werk? Menno Wigman heeft voor 2005 en 2006 de Dagkalender van de poëzie gemaakt, de kalender voor 2007 is in samenwerking met Alfred Schaffer ontstaan. Hij heeft er flink wat tijd aan besteed, vertelt Wigman; zoveel dat hij zelfs minder aan zijn eigen dichtwerk toekwam. ‘Ik probeer het zo goed mogelijk te doen, maar het blijven blaadjes die afgescheurd worden. De Dagkalender wordt waarschijnlijk voor negentig procent op de wc gelezen.’ Wigman kijkt op twee manieren naar bloemlezingen: ‘Ik kan me voorstellen dat je als hardwerkend dichter je neus ervoor optrekt, maar ik zal nooit vergeten dat ik zelf via allerlei bloemlezingen dichters heb ontdekt. Het klinkt vast oubollig, maar er zit een opvoedkundig element in. Veel mensen komen door een bloemlezing voor het eerst met poëzie in aanraking.’

[p. 10]

Illustratie: Bas van der Schot

[p. 11]

De vraag is of er niet teveel bloemlezingen worden uitgegeven - bloemlezingen die nauwelijks een opvoedkundig element hebben en vooral een commercieel oogmerk dienen. De laatste vijf jaar hebben talloze thematische bundels het licht gezien, met gedichten over steden, vaders, moeders, kinderen, liefde, seks, ouderdom, drugs en ga zo maar door. Daarbij zijn er nu een aantal jaarlijks terugkerende bloemlezingen die een actueel overzicht willen bieden: De honderd beste gedichten van... (naar aanleiding van de VSB Poëzieprijs), Hotel Parnassus (naar aanleiding van Poetry International), het jaarboek De Volksverheffing, en de bloemlezing van Het Liegend Konijn. Zijn er nog wel kopers te vinden voor al die bundels?

Job Lisman denkt dat het allemaal wel meevalt: ‘Er is bij het publiek grote behoefte aan bloemlezingen en dat blijft waarschijnlijk zo. Zolang mensen terugschrikken voor de aanschaf van de bundel van één dichter, is een bloemlezing een goed alternatief.’ Fleur Speet, die twee bloemlezingen maakte voor uitgeverij Contact, bevestigt die opvatting: ‘Er is blijkbaar een markt voor al die bloemlezingen,’ zegt ze, ‘anders werden ze niet uitgegeven. Vergeet niet dat het publiek makkelijker dan vroeger boeken koopt en als cadeautje weggeeft. Heel wat dichters zijn te hoog gegrepen voor het grote publiek. In een bloemlezing zitten altijd wel een paar gedichten die je min of meer kent en leuk vindt. Verzamelcd's zijn ook handig, als je weinig van muziek weet.’

Harold de Croon van Uitgeverij 521 ziet het anders; hij vindt wel dat er onderhand teveel bloemlezingen verschijnen. Uitgeverij 521 begon in 1999 als een tweemanszaak en werd vooral dankzij poëziebloemlezingen een succesvol bedrijf; in 2005 werd de uitgeverij overgenomen door de Foreign Media Group. Van De draagkracht van veren, een bundeling van vogelgedichten, werden vijfduizend exemplaren verkocht. Ook de vier seizoenen in gedichten en de stedenbloemlezingen (gedichten over Amsterdam, Rotterdam, Groningen, Utrecht, Den Haag, Nijmegen, Antwerpen), steeds in een oplage van 2500 exemplaren, raakten snel uitverkocht. Vanaf dit jaar is 521 echter gestopt met het uitbrengen van bloemlezingen. De Croon: ‘Wat ons betreft is de markt nu verzadigd. En op een gegeven moment zijn alle thema's wel behandeld, dan wordt het zo'n gezoek naar onderwerpen.’

Toef Jaeger, die een aantal bloemlezingen samenstelde voor uitgeverij Podium, zegt hetzelfde: ‘Er zijn geen grote thema's meer over. Het is nu niet interessant om nóg een bloemlezing samen te stellen over de liefde. Over vijf jaar kan het weer wel, zo'n bundeling moet af en toe aangepast worden. Dat vind ik interessant aan het genre, dat je bloemlezingen uit verschillende tijdperken kunt vergelijken, dat je kunt bekijken hoe de poëziesmaak en het perspectief op het thema veranderd zijn. Op basis van bloemlezingen zou je een literatuurgeschiedenis kunnen schrijven.’ Ook Podium is voorlopig gestopt met het uitbrengen van bloemlezingen, vertelt Jaeger. ‘Het mooiste gedicht, dat was het grootste succes. Het liefste gedicht liep ook goed. Maar werd wel steeds minder, en Het historische gedicht was een ramp wat de verkoop betreft.’

Mark Schaap, die samen met een collega de poëziekast in de Amsterdamse boekhandel Athenaeum beheert, constateert geen oververzadiging en ook geen stijgende lijn, over de afgelopen vijf jaar bekeken. ‘Het is meer een golfbeweging. Als er een nieuwe uitgeverij bijkomt, of als er een aansprekend boekenweekthema is, dan verschijnen er opeens meer bloemlezingen. Een tijd later zakt het weer in.’ Volgens Schaap kunnen de uitgeverijen nog veel slimmer inspelen op de behoefte aan bloemlezingen. ‘Ze zouden hun backlist van poëzietitels meer kunnen uitmelken door er bloemlezingen uit samen te stellen. En de bloemlezingen rond thema's als vaderdag en geboorte, die zouden sterker als cadeauboek gepresenteerd kunnen worden. Daar zijn Duitse uitgeverijen goed in.’

De meningen zijn dus verdeeld: de één vindt dat er teveel bloemlezingen zijn, voor de ander kunnen er nog wel meer bij. Maar zijn er dan niet veel meer bloemlezingen dan in 1979, toen de eerste editie van De Nederlandse poëzie van de negentiende en twintigste eeuw in 1000 en enige gedichten vercheen? ‘Er zijn altijd veel bloemlezingen geweest,’ zegt Gerrit Komrij desgevraagd, ‘er verschijnen er elk jaar wel een paar, of ze nu over katten gaan of over cactussen. Nee hoor, het is een verschijnsel van alle tijden. In de negentiende eeuw ging het vaak over de dood omdat er zo'n grote kindersterfte was, dan verschenen er bloemlezingen om moeder te troosten. En ik herinner me uit antiquariaatscatalogi bloemlezingen over het heelal, over de muziek, over dichters van nu, de hele twintigste eeuw door. Een beetje boekenspaarder heeft in een maand voor weinig geld zes planken vol met bloemlezingen.’

Uitgeverij Lannoo

In de Poëziekrant stond kortgeleden het bericht dat de Vlaamse uitgeverij Lannoo geen individuele bundels meer zal uitgeven en zich uitsluitend nog richt op bloemlezingen. Ze waren daarmee al succesvol: een aantal delen van de reeks De mooiste van... deden het goed, en van het Groot Verzenboek van Jozef Deleu werden door de jaren heen zo'n 40.000 exemplaren verkocht.

Dirk Demuynck van uitgeverij Lannoo noemt het bericht eenzijdig: ‘We gaan ons niet exclusief op bloemlezingen richten, wij hebben ook een reeks met belangrijke Vlaamse dichters van na de Tweede Wereldoorlog, zoals Hugues Pernath en Paul Snoek. En binnen De mooiste van... zijn enkele delen gewijd aan individuele dichters.’ Maar Lannoo geeft inderdaad geen nieuwe bundels meer uit van één dichter, zegt Demuynck: ‘We hebben dat besloten omdat we het liefst toonaangevend zijn, en dat lukte niet met het uitbrengen van individuele bundels.’ In de Poëziekrant wordt gesuggereerd dat het beleid van Lannoo vooral door winstbejag wordt bepaald. ‘Natuurlijk hebben commerciële overwegingen een rol gespeeld bij de beslissing,’ zegt Demuynck, ‘maar andere redenen waren minstens zo belangrijk. Bijvoorbeeld dat er in Vlaanderen weinig poëziekritiek bestaat, waardoor je weinig aandacht krijgt voor de dingen die je doet. Een ander punt is de zuigkracht van de Nederlandse uitgeverijen.’

Is de markt voor bloemlezingen niet verzadigd? ‘Ik maak me daar geen zorgen over. Er is een tijdlang heel veel verschenen, ik heb het idee dat het nu wat minder wordt. De bloemlezingen die met zorg gemaakt zijn en uitgegeven worden, die blijven.’