Awater. Jaargang 4

[p. 29]

Gedichtanalyse
Een ander soort snor
Een schelddicht van Esther Jansma

door Ilja Leonard Pfeijffer

In de nieuwe bundel van Esther Jansma, Alles is nieuw, staat een gedicht dat door heftigheid van stijl en inhoud nogal uit de toon valt. Het heet ‘De omwentelaar’ en het gaat zo:

Lomp aan een ketting waarvan elke schakel
de nul de leegte is van een idee dat hij niet heeft
de o van onmacht eerst en rot en poepgat later
want uiteraard o dient gevuld met iets ontleend aan

iets, zot aan die ketting van gebreken wankelt
de vuige de vacht van jeuk en vochtige sporen
van drank en neuken tenminste de hoop op -
met bloedgeile wijven - vergeven en vuilspuit

poëzie moet van dattum op straffe van slaag
en neemt er nog eentje, herhaalt zich. Zo moet het.
Hij is er altijd, hij is de eerste de beste

verlopen voorlopige opvoedkundige hufter
met zijn mansbakje rammelend snakkend naar aandacht
jij bent niets zijn riedel uit hoop u op alles.

In zijn recensie van de bundel in de Volkskrant, wees Piet Gerbrandy erop hoezeer dit gedicht afwijkt van de overige gedichten en bovendien wist hij te melden wie er hier als omwentelaar wordt afgeschilderd: ‘Dat wil niet zeggen dat Jansma een bedaard of huiselijk dichter is, want sinds haar debuut spat soms de haat van de pagina's. Van blinde rancune getuigt bijvoorbeeld een gedicht waarin ondergetekende als een hufter wordt afgeserveerd.’ Hij kon het overigens wel waarderen. ‘Prima poëzie,’ luidt de conclusie van zijn recensie.

We kunnen ons goed voorstellen dat Gerbrandy zich in dit gedicht heeft herkend, al was het maar omdat hij het in het verleden nog wel eens met Esther Jansma aan de stok heeft gehad. In zijn eigen poëzie is hij de zintuiglijkheid zelve en de viriliteit die in de twee eerste strofen wordt aangevallen, kan goed worden opgevat als een parodie op zijn eigen testosleronhoudende verzen. ‘Jeuk en vochtige sporen’, ‘drank en neuken’, het is allemaal je reinste Gerbrandy. Bovendien wordt de poëzie van Gerbrandy gekenmerkt door een ongemakkelijk evenwicht tussen onderbuik en intellect.

Het is zeer plausibel dat de verwijzing naar een intellectuele pose in de tweede regel van de eerste strofe moet worden opgevat als een vijandige evocatie van deze interne tweestrijd. ‘Iets ontleend aan’ aan het einde van het eerste kwartet verwijst naar Gerbrandy's voorkeur voor intellectualistische stijlfiguren zoals neologismen en figurae etymologicae. Het spel met de o-klanken in de derde en vierde regel van de eerste strofe doet denken aan vergelijkbare assonanties bij Gerbrandy die ook met graagte donkere vocalen zijn gedichten laat kleuren. De alliteratie van de v-klanken in de tweede regel van de tweede strofe, hervat aan het einde van dezelfde strofe, is eveneens een reminiscentie aan de aandacht voor klankrijkdom die zijn poëzie kenmerkt. De syntactische ontregeling die bij voortduring plaatsvindt, is een ander middel om Gerbrandy's eigen poëtische dictie te evoceren.

In het sextet van dit rijmloze sonnet wordt Gerbrandy als criticus aangevallen. Als enige poëzierecensent van de Volkskrant is hij een van de meest gezaghebbende en invloedrijke poëzierecensenten van Nederland. ‘Hij is er altijd’, inderdaad. Er is aan zijn oordeel niet te ontkomen, zoals Esther Jansma zelf tot haar afgrijzen heeft kunnen ondervinden bij haar vorige bundels. Bovendien is Gerbrandy een leraar in ruste die zijn didactische kwaliteiten in zijn recensies niet onder stoelen of banken wil steken. Iemand die zich daaraan stoort, zal hem portretteren als ‘opvoedkundige hufter’. Het enige element in Jansma's gedicht dat niet onmiddellijk op Gerbrandy van toepassing kan worden geacht is dat de hufter wordt afgeschilderd als ‘snakkend naar aandacht’. Gerbrandy woont ver en houdt zich met verve afstandig van het literaire milieu. Voor iemand die snakt naar aandacht, laat hij zich wel heel weinig zien. Maar goed, we kunnen wel begrijpen dat Jansma zijn recensies en beschouwingen bij wijze van hyperbool wenst te degraderen tot niets dan aandachttrekkerij. Het is een beproefde invectieve.

Maar is het ook een goed gedicht? Geheel volgens de eisen van het genre van het schelddicht wordt het slachtoffer herkenbaar opgevoerd en onmiskenbaar aangepakt met zijn eigen middelen. Het gedicht is aanval en parodie tegelijk, wat een amusante en effectieve vorm van aanval is. Anderzijds is het allemaal ook een beetje te makkelijk. Het slachtoffer is té herkenbaar. Daardoor is het gedicht als spotprent geslaagd, maar als afrekening te weinig venijnig, te weinig onderhuids en te veel expliciet. Het gedicht spreekt met de verheven stem van woede en niet met de veel schadelijker fluisteringen van subtiele beeldvorming. Het gedicht is als een cabaretier die een typetje doet en iedereen kan zien aan die grote snor die hij heeft opgeplakt dat het Gerbandy voorstelt, maar de cabaretier is te zeer uit op een geslaagde imitatie om meer te zijn dan alleen maar grappig.

Ook in de Provinciaal Zeeuwse Courant verscheen een recensie van Alles is nieuw. Ook hier vestigt de bespreker, Mario Molengraaf, de aandacht op dit gedicht en meer nog dan in de Volkskrant wordt benadrukt hoe uitzonderlijk het is in de bundel en in Jansma's oeuvre: ‘Alsof de vlammen uit een brandblusapparaat slaan. Een strijdlustig gedicht door de vredelievendste dichteres van het land. Harde woorden uit de mond van de zachtaardige. De wraak van Esther Jansma. Wraak op wie? Wie beantwoordt aan het sig-

[p. 30]

nalement dat wordt gegeven in ‘De omwentelaar’, afkomstig uit haar pas verschenen bundel Alles is nieuw? Als zij al vecht is het tegen abstracte machten, maar de “verlopen voorlopig opvoedkundige hufter” heeft de trekken van een concrete persoon.’

Evenmin als Gerbrandy heeft Mario Molengraaf de geringste twijfel over de identificatie van het slachtoffer van deze invectieve: ‘Het gedicht lijkt mij te slaan op Ilja Leonard Pfeijffer, zo alom tegenwoordig in onze letteren.’ Molengraaf motiveert zijn identificatie als volgt: ‘Zoals bij elke polemiek wordt een onrechtvaardig vonnis geveld. Maar zij heeft zich beledigd gevoeld. Pfeijffer is ongetwijfeld een man van “Zo moet het”. En zoals Esther Jansma dicht, zo moet het volgens hem juist niet. Zo behoedzaam en bedachtzaam, als een eekhoorntje dat over een bladerentapijt trippelt.’

Molengraaf velt het volgende oordeel over het gedicht: ‘Het grappige is dat ze in haar woede precies doet wat de vijand van haar vraagt, olifant stampt op staal. Uitgerekend dit anti-Pfeijffer gedicht is een gedicht zoals Pfeijffer het graag ziet, een gedicht zonder mitsen en maren, een onvoorzichtig gedicht.’

Zou het werkelijk zo zijn dat Jansma mij en niet Gerbrandy de ‘drank’ en ‘bloedgeile wijven’ heeft toebedacht? In dat geval zijn het mijn en niet zijn alliteraties en assonanties die worden geïmiteerd. Dan is het mijn syntactische ontregeling die wordt geëvoceerd. Dan zijn het mijn en niet zijn testosteron en intellect die belachelijk worden gemaakt. Dan zijn het mijn stukken en niet zijn recensies die worden weggehoond als het product van een ‘opvoedkundige hufter’. Ik zou niet weten wat ik Esther Jansma ooit heb misdaan om zo'n invectieve te verdienen, maar uiteraard is het niet ondenkbaar dat zij zich in het algemeen aan mij stoort, ik heb dat wel vaker. Bovendien zeg ik wel eens iets en als je iets zegt, weet je maar nooit of iemand anders daar boos om wordt. In levende lijve ben ik zichtbaarder dan Gerbrandy, dus wellicht is het dan begrijpelijk dat mijn aanwezigheid wordt gekenschetst als aandachttrekkerij, wie zal het zeggen.

Het jammere is dat het gedicht er niet bepaald beter op wordt. Om te beginnen kun je twijfelen aan de effectiviteit van een schelddicht dat onmiskenbaar op twee verschillende







personen evenzeer van toepassing is. Gerbrandy en ik delen misschien sommige opvattingen, maar wij hebben toch een heel ander soort snor. Een cabaretier die Beethoven belachelijk wil maken, schiet zijn doel voorbij als de helft van de zaal denkt dat hij Mozart nadoet. Eigenlijk is hel dan gewoon helemaal mislukt.

Maar ik kan Esther Jansma geruststellen. Het gedicht gaat niet ten onder aan een onherkenbaar of dubbel mikpunt. Molengraaf heeft zich vergist. De belangrijkste reden waarom ik niet het slachtoffer kan zijn van Jansma's gedicht, is dat het daarvoor niet erg genoeg is. Het is domweg te mild, te braaf, te beschaafd en te aardig om op mij van toepassing te kunnen zijn. Wie het op mij gemunt heeft, trekt wel wat feller van leer. Zo iemand zou zijn pijlen niet richten op lompheid en leegte, maar op gewicht en overvloed. Hij zou niet goedkoop mijn onmacht poneren maar mijn zelfverklaarde almacht thematiseren. Vooral zou hij mij nimmer welwillend betichten van opvoedkundig gedrag. Dat vooronderstelt veel te veel dat ik nobele intenties zou hebben. Ook de formuleringen zijn te netjes om een imitatie te kunnen zijn van mijn stilistische ongeremdheid. Ik tel niet één neologisme. Je hoeft maar vijf minuten in mijn bundels te bladeren om tientallen synoniemen te vinden voor ‘neuken’. ‘Bloedgeile wijven’ zou ik ook nooit schrijven, want dat klinkt niet geil en ranzig genoeg. Wie mij na wil doen, schrijft wel iets als ‘schokmokkeltje’ ‘pompedijne paalput’ of ‘mijn bloedend eigenstee baggerinnetje met d'r soppeloentje’. Er komt sowieso te weinig bagger voor in het gedicht om op mij te slaan. Een handjevol gevallen van alliteratie en assonantie kan onmogelijk bedoeld zijn als evocatie van mijn klotsende, bonkende, monkelminnig ronkende verzen. En de syntactische ontregeling is ook te onbeholpen en te voorzichtig om bedoeld te kunnen zijn als een imitatie van mijn gedichten. Sommige regels in dit gedicht zijn zelfs gewoon in één keer te begrijpen.

Als ik het mikpunt zou zijn van dit gedicht, dan had Esther Jansma wel meer haar best gedaan om mijn stijl en dictie te imiteren. Dan had zij wel een minder braaf en minder beschaafd gedicht gemaakt. En een goede dichter als zij zou daar zeker zonder moeite in zijn geslaagd.