Awater. Jaargang 4

[p. 20]

Inleiding op het werk
De bibbers bezorgen
de poëzie van Mark Strand

Mark Strand (1934) geldt als een van de belangrijkste dichters van de Verenigde Staten. In 1990 was hij Poet Laureate, in 1999 kreeg hij de Pulitzer Prijs voor zijn bundel Blizzard of one. Literatuurwetenschapper Wiljan van den Akker en dichter Esther Jansma werken aan een vertaling van zijn werk. Onlangs schreven ze hem een brief.

Beste Mark,

Dank voor de zending van je nieuwe gedichten. Steeds als wij denken dat onze keuze uit je werk definitief is (de uitgever heeft ons wijselijk aan een maximum gebonden) komt het bericht ‘you've got mail’ en mogen we weer opnieuw gaan selecteren en vertalen. We zouden bijna gaan hopen op een zending beroerde teksten die niet in je oeuvre passen, maar je nieuwe gedichten zijn ijzersterk en maken steeds duidelijker waar het in je werk om gaat. We gaan nu weer aan het vertalen en zullen een aantal al vertaalde gedichten uit de selectie moeten gooien. Dat laatste wordt steeds moeilijker. ‘Kill your darlings’ begint zo langzamerhand wel een heel letterlijke betekenis te krijgen. Je zou ook gewoon kunnen ophouden met schrijven?

Foto: Emily Mott

Je nieuwe gedichten hebben ons weer in het altijd aanwezige onbekende gekieperd. In het onbenoembare, ongrijpbare, onkenbare, onbereikbare, onzegbare. De regels uit ‘Conversation’, uit je zending van gisteren, spellen het ongebruikelijk duidelijk:

I said that the dawning of the unknown
is always before us and that the realization
of anything is a constant threat.

Het onbekende doemt altijd voor ons op. Wat zich bekend heeft gemaakt, zodra het zich heeft gematerialiseerd, vormt een bedreiging: voor de scherpte van de blik, voor het onbenoembare magische moment dat jij steeds opzoekt. Je vindt dat moment op allerlei manieren, via de beschrijving van droomsituaties, waar in een wonderlijke spanning bij elkaar komt wat in de kenbare werkelijkheid strikt gescheiden is. Waar verwijst dit naar, vraagt de lezer zich af, waar is dit een voorbode van? Zo lezen we ‘Fire’/ ‘Vuur’, dat, evenals de andere gedichten waarover we het in deze brief hebben, in een vertaling hierbij gaat.¹

Klaarwakker dromen op klaarlichte dag levert soms een grotesque op, waarin een ‘gewoon’ stuk werkelijkheid wordt opgeblazen tot buitenproportionele afmetingen. Ook hierdoor gaat er een deur naar het raadselachtige open, zoals ‘Eating Poetry’/ ‘Gedichten eten’ laat zien, waarin lezen letterlijk eten wordt.²

Je gedichten bevragen het onnoembare, maar zullen het nooit benoemen. In het benaderen ligt het bevatten. Tegelijk maak je het omcirkelen van dat onzegbare tot definitieve voorwerpen, namelijk gedichten. De lezers, in elk geval ondergetekenden, tuimelen steeds weer in een ruimte die zich ergens tussen het absolute niets en de dingachtigheid van de taal moet bevinden. Je gedichten krijgen dat ongemerkt en geraffineerd voor elkaar. In ‘What It was I’/ ‘Wat het was I’ bijvoorbeeld zoom je in op iets kleins en blaast dat op tot galactische proporties, door daarna nog minutieuzer zaken te beschrijven. ‘Waar ben ik?’, vraagt de duizelige lezer zich af. Gezien ‘What It was II’/ ‘Wat het was II’ gaat dit gedicht over verlies.³ Als dat zo is, wordt hier zonder ook maar een woord te besteden aan wat er dan verloren is, en door wie (zelfs een ‘ik’ ontbreekt), een besef opgeroepen van absolute annihilatie. ‘Ik’ verdwijnt wanneer alles verloren is. Hier wordt een fysische en psychologische wetmatigheid benoemd die de lezer de bibbers bezorgt, gebruikmakend van een procédé waar geen subject en gevoel aan te pas komt. Het gaat alleen om dingen en geluiden, waargenomen door een microscoop die ook de immense ruimte tussen de samenstellende elementen zichtbaar maakt. Een gevoel van ‘help’ en grote droefenis is het resultaat. Automatisch proppen we het subject (onszelf) en de emotie (ik wil niet verdrinken) in de tekst terug.

In het andere deel van het tweeluik geef je een antwoord door een ‘ik’ en ‘het ontbrekende’ toe te voegen. Maar pas

1 ‘Fire’/ ‘Vuur’ is een recent, nog ongepubliceerd gedicht van Mark Strand.

2 ‘Eating Poetry’/ ‘Gedichten eten’ is afkomstig uil de bundel Reasons for moving (1968).

3 ‘What It Was I-II’/ ‘Wat het was I-II’ zijn afkomstig uil de bundel Blizzard of one (1998).

[p. 21]

aan het slot blijkt, dat de ander de ontbrekende is en de ik is pas in de voorlaatste regel aanwezig. Je neemt de lezer in een parabool mee het huis uit en hoger, naar de wolken, de sterren en vandaar naar uitzicht op een zeekust en weer terug naar beneden, waar de dag inmiddels is aangebroken en het gedicht tot stilstand komt bij een hand op een bureau of stoelleuning, waar de zon op schijnt. Die ruimtelijke reis van beneden naar boven naar beneden, van detail naar panorama naar detail, vindt een parallel in de emotie, die juist een tegengestelde beweging beschrijft: van neutrale waarnemingen naar een constatering waarin verdriet centraal staat. ‘What It Was II’/ ‘Wat het was II’ lijkt een poging te benoemen wat niet benoemd kan worden, het gepieker van iemand die de nacht heeft doorgewaakt en steeds weer opnieuw probeert zijn verlies te definiëren: ‘Zo was het. Nee, zo was het. Het was.’ De laatste regels, die de schijnbare neutraliteit van de beginregels reflecteren, zijn adembenemend emotioneel.

Ook een gelukkige jeugd kan een goudmijn voor een schrijver worden. Wie zou niet thuis willen komen in het sublieme, voor altijd verdwenen maar herinnerde moment van ‘The Garden’/ ‘De tuin’? Het is een moment dat jij de lezer aanreikt als een geschenk, maar pas op: het verdwijnt voor je ogen.⁴

Het verleden is voor jou niet alleen een gesublimeerd feitelijk, persoonlijk verleden, maar ook groter: de mythologie en de cadans van de grote klassieke schrijvers, vooral van Ovidius met zijn techniek van lichtheid, de transformatie en het metrum dat de spreekstem benadert. Over ‘Orpheus Alone’/ ‘Orpheus alleen’, dat we toch wel beschouwen als het hoogtepunt van je werk, is zoveel te zeggen dat een brief en zeker deze daarvoor niet het geschikte medium is.⁵ Liever wijden we er t.z.t. een apart essay aan. Net zoals je gedicht zou het in drie delen kunnen worden opgesplitst. Paul Valéry vergeleek het verschil tussen proza en poëzie ooit met dat tussen lopen en dansen. Het eerste deel van dit gedicht lijkt op lopen: je wandelt als lezer met Orpheus mee de onderwereld in om Euridice te bevrijden. In het tweede deel begint de dans: de woorden zijn niet langer beschrijvend, maar creatief. Zelfs stenen worden door de taal bevrijd van hun gewicht en komen tot leven. Maar bij het derde deel treed je een rijk binnen dat zelfs Valéry niet voorzag en waarin je Ovidius naar de kroon steekt. Dat is het rijk van het mystieke, waarin het onkenbare zich even kenbaar maakt, het onzegbare gezegd wordt.

Steeds schrijf je dingen op door ze niet op te schrijven, spaar je het onbenoembare uit in de taal. De holtes en ruimtes tussen je woorden tonen de contouren van waar het je eigenlijk om gaat. Het afwezige wordt zo ook bijna een ding, maar nooit helemaal, nooit tastbaar, nooit eenduidig. Naarmate je leeftijd vordert, je bent inmiddels in de zeventig, lijkt de weg in je gedichten steeds helderder te schijnen naar een enkel punt, even mysterieus als altijd, maar wel zekerder - nel zoals het maanlicht over je hele werk schijnt.

Wat je vraag betreft hoe het met het vertalen gaat: goed. Binnenkort publiceert het tijdschrift Awater zes vertaalde gedichten met een korte inleiding. Maar daarover melden we je later meer.

Yours

Esther Jansma & Wiljan van den Akker

Soms was er een vuur en daar liep ik dan in
waarna ik mijn weg ongeschonden vervolgde
en het stelde niks voor, ik deed dat gewoon.
Blussen liet ik over aan anderen die zich haastten
met bezems en dekens de rookwolken in
om de vlammen te doven. Na afloop kropen ze
dicht bij elkaar en vertelden wat ze hadden gezien -
het geluk te ervaren hoe pijnlijk hitte kan zijn,
as kalmeert, maar meer nog te weten hoe brandend
papier geurt, woorden klinken in hun laatste adem.

4 ‘The Garden’/ ‘De tuin’ is afkomstig uit de bundel The Late Hour (1978).

5 ‘Orpheus Alone’/ ‘Orpheus alleen’ is afkomstig uit de bundel The Continuous Life (1990).

Mark Strand

Mark Strand werd in 1934 geboren in Canada en groeide op in de Verenigde Staten en Zuid Amerika. Hij schreef een groot aantal bundels poëzie, waaronder Blizzard of One (Alfred A. Knopf, 1998), waarmee hij de Pulitzer Prize won. Voorts verschenen: Sleeping with One Eye Open (1964), Reasons for Moving (1968), Darker: Poems (1970), The Story of Our Lives (1973), The Monument (1978). The late Hour (1978), Selected Poems (1980). The Continuous Life (1990), Dark Harbor (1993). Hij publiceerde tevens twee proza-boeken, verschillende uitgaven met vertalingen (met werk van onder anderen Rafael Alberti en Carlos Drummond de Andrade), verschillende monografieën over hedendaagse kunstenaars en drie kinderboeken. Hij maakte een aantal bloemlezingen, waaronder The Golden Ecco Anthology (1994), The Best American Poetry 1991, Another Republic: 17 European and South American Writers (met Charles Simic, 1976) en recentelijk 100 Great Poems of the Twentieth Century (2005). Hij won verschillende prijzen, zoals de Bollingen Prize en de Edgar Allen Poe Prize, en kreeg erkenning in de vorm van stipendia en ‘awards’ van de National Endowment for the Arts, de National Institute of Arts and Letters Award, de Rockefeller Foundation, The Academy of American Poets, the MacArthur Foundation en de Ingram Merrill Foundation. Hij was Poet Laureate van de Verenigde Staten en is voormalig Chancellor van The Academy of American Poets. Vorig jaar ontving hij de Wallace Stevens Award voor zijn gehele oeuvre. Hij doceerde aan diverse Amerikaanse universiteiten, waaronder Columbia, Princeton, Utah en Harvard. Momenteel is hij verbonden aan de University of Chicago.

[p. 22]

De tuin

voor Robert Penn Warren

Het glanst in de tuin,
in het witte loof van de kastanje,
in de rand van de hoed van mijn vader
die loopt op het krakende pad.

De tuin is gestaakt in de tijd.
Mijn moeder zit in een leunstoel.
Licht vult de lucht,
de vouwen van haar jurk,
de warrige rozen naast haar.

En wanneer mijn vader zich buigt
om haar iets toe te fluisteren
en ze opstaan om te vertrekken
en de zwaluwen scheren
en de maan en de sterren samen
zijn weggedwaald, glanst het.

Zelfs nu je over deze bladzijde leunt,
laat en alleen, glanst het, zelfs nu
in het ogenblik voor het verdwijnt.

Het was een avontuur waarvan veel viel te maken: lopen
Langs de oevers van de zwartste rivier die men kende
Tussen de dringende meutes, in kappen gehuld, langs stomende
Rotsen en rijen vervallen hutten half begraven in de drek;
Voorts naar het grote hof met zijn marmeren plein
Van een huiveringwekkende leegte, om in de verzonken
Stilte van de plek gezeten te vertellen over
Zijn verlies, wat hij daarvan nog bezat
En vervolgens, alle remmen los, haar ogen te beschrijven
Haar voorhoofd waar de avond een gouden licht spreidde
De boog van haar hals, de ronding der schouders, alles
Daaronder, tot haar heupen en dijen, de woorden laten komen
Als uit slaap opgetild, stroomopwaarts drijvend
Tegen de wil van het water, waar al het vervloekt
En zinloos gezwoeg, verbijsterd door de toon van zijn stem,
Eindigen zou en zelfs de waanzinnige, slonzige
Furiën voor het eerst zouden wenen en de vervuilde lucht
Net helder genoeg zou zijn om haar, de verloren bruid,
Door haar zelfbeeld te laten treden in het licht.
Dit was, zoals iedereen weet, het eerste grote gedicht
Gevolgd door dagen van rondhangen
Bij vrienden thuis, het hoofd achterover, de ogen
Gesloten, proberen haar terug te wensen, maar alleen
Zichzelf vinden, keer op keer, gekluisterd
In zijn kil verlies en uiteindelijk zonder een woord
Vertrekken, zwerven door de heuvels
Buiten de stad, waar hij bleef tot het beeld van liefde
Was afgeschud en vervangen door de wereld
Zoals hij die wenste, zijn vorm en maat bedwongen
In een taal zo nieuw dat de wereld
En bomen plotseling verschenen op de kale plek
Waar hij sprak, hun takken verhieven en mantels
Van schaduw drapeerden over het natte gras waar
Stenen, voor één keer gewichtloos, kwamen zitten
En kleine dieren gingen liggen in de wonderbaarlijke
Graanvelden en korenlanen, en sliepen. De lichtstem
Kwam voort uit het vuurlichaam en elk ding
Steeg uit zijn diepte en glansde als nooit tevoren.
En dat was het tweede grote gedicht
Dat niemand meer kent. Het derde en grootste

[p. 23]

 

Kwam ter wereld als de wereld vanuit de onzegbare

 

Onzichtbare bron van alles wat wenst te bestaan; het kwam

 

Zoals dingen komen die vergaan, heel even te zien

 

Of te horen, als een laagje vorst of het bewegen

 

Van wind, meer niet; tijdens de slaap kwam het

 

Als een deur naar de oneindigheid en vlamomkranst

 

Opnieuw op het punt van ontwaken en soms

 

Kwam het veraf en klein als een visioen met bomen

 

Langs een wuivende stroom, die de oevers penselen

 

Met hun paarse schaduw, met iemands ledematen

 

Verspreid over de bladeren door meeldauw verdoft

 

Met onder de golven rollend zijn afgehakt hoofd

 

Dat de draaiende lichtzuilen breekt in een kolk

 

Van spikkels en flinters; het kwam in een taal

 

Vrij van medelijden, in regels, overvloedig en donker, waar

 

De dood wordt herboren en als geschenk aan de wereld

 

Gezonden zodat de toekomst, zonder eigen stem of hoop om

 

Ooit meer te worden dan ze zijn zal, kan treuren.

Inkt druipt langs mijn mondhoeken.
Niemand is gelukkiger dan ik.
Ik heb gedichten gegeten.

De bibliothecaresse gelooft niet wat ze ziet.
Haar ogen staan bedroefd
en ze loopt met de handen in haar jurk.

De gedichten zijn op.
Het licht is zwak.
De honden komen de keldertrap op.

Hun oogballen rollen.
Hun blonde poten branden als braam.
De arme bibliothecaresse begint stampvoetend te
huilen.

Ze begrijpt het niet.
Wanneer ik op mijn knieën val en haar hand lik,
schreeuwt ze.

Ik ben een nieuw mens.
Ik grom naar haar en blaf.
Ik dartel van genot in de boekige nacht.

[p. 24]

Wat het was
I

 

Het was onmogelijk om voor te stellen, onmogelijk

 

Niet voor te stellen, de blauwheid ervan, de schaduw die het wierp,

 

Die omlaag viel, het donker vulde met de kilte van zichzelf,

 

De kou van het vallen uit zichzelf, uit welk idee dan ook

 

Van zichzelf dat het vallend beschreef; iets, iets nietigs,

 

Een stip, een spikkel, een spikkel in een spikkel, een peilloze diepte

 

Van nietigheid, een lied, maar minder dan een lied, iets dat verdrinkt

 

In zichzelf, dat verdwijnt, een zee van geluid maar minder

 

Dan een geluid, het laatste ervan, het ontbreken ervan,

 

Het tere kleine ontbreken dat zijn echo opvult en omlaag valt

 

En ongemerkt opstijgt, en weer valt en altijd weer

 

En altijd omdat en alleen omdat, toen het er eenmaal geweest was, het was

Het was het begin van een stoel,

Het was de grijze bank, het was de muren,

De tuin, het kiezelpad, het was hoe

Het verwoeste maanlicht over haar haren viel.

Dat was het en het was meer. Het was de wind die rukte

Aan de bomen, het was de drukte en warboel van wolken, de kust

Met sterren bemorst. Het was het uur dat leek te zeggen

Dat als je wist hoe laat het werkelijk was, je nooit meer

Iets zou vragen. Dat was het. Dat was het zeker.

Het was ook wat nooit gebeurde, een ogenblik zo vol

Dat toen het verdween, wat wel moest, geen verdriet

Er om heen paste. Het was de kamer die onveranderd leek

Na al die jaren. Dat was het. Het was de hoed die

Ze vergat, de pen die ze op tafel had achtergelaten.

Het was de zon op mijn hand. Het was de hitte van de zon. Het was hoe

Ik zat, hoe ik urenlang, dagenlang wachtte. Dat was het. Alleen dat.