Awater. Jaargang 4

[p. 8]

Beschouwing
Slapen als vorm van zelfbedrog
Over metaforen bij Nachoem Wijnberg

Illustratie: Olivia Ettema

Op 16 december neemt Nachoem Wijnberg in het Letterkundig museum de Jan Campert Prijs in ontvangst voor zijn achtste bundel ‘Eerst dit dan dat’. Eerder dit jaar was de bundel genomineerd voor de VSB-poëzieprijs. Zijn gedichten zijn niet betekenisloos, zoals wordt beweerd, betoogt Bas Belleman.

door Bas Belleman

Nachoem M. Wijnberg (1961) staat bekend als een intrigerende, maar taaie dichter. Volgens de heersende opinie roepen zijn gedichten veel sfeer op, terwijl hun betekenis ongrijpbaar blijft.

In dagblad Trouw noemt Peter de Boer Wijnbergs gedichten ‘associatief en moeilijk te doorgronden’, maar op hun beste momenten vindt hij ze ‘mysterieus op een onthullende manier’. Volkskrant-criticus Piet Gerbrandy spreekt van ‘keiharde, metafoorloze poëzie’. In het juryrapport van de prestigieuze VSB-poëzieprijs 2005, waarvoor Wijnberg genomineerd was, staat bewonderend: ‘De heldere formulering en sobere woordenschat suggereren vatbare gedichten die echter in een volgend stadium verbazing opwekken. Dan blijkt het zwaar om de vinger te leggen op de kwesties die in deze bundel aan de orde zijn.’

Typeringen als deze zijn vastgeroest. Ze zijn gemeengoed geworden. Daardoor kan het gebeuren

[p. 9]

dat Neerlandicus Jos Joosten midden in een betoog over Bourdieu en poëzie ter illustratie Wijnbergs ‘duistere weerbarstigheid’ aanstipt en zich niet geroepen voelt om die typering uil te leggen.

Zelden stort iemand zich op een klassieke duiding van Wijnbergs metaforen. Als ze eens grondig naar betekenis willen zoeken, kloppen de critici aan bij Kouwenaar of Celan, niet bij Wijnberg.

Sterker nog, volgens menig lezer moet je Wijnbergs gedichten niet eens willen begrijpen. Een schitterend voorbeeld van dat laatste idee stond in het internettijdschrift Meander. ‘In eerste instantie’, schrijft Yvonne Broekmans, ‘is het moeilijk om het automatisme van zoeken naar metaforen, meerduidigheid of betekenislijnen los te laten. Je hebt het gevoel de essentie te missen of in ieder geval de plank nét mis te slaan. Pas als het lukt om uit de Nijhoff-traditie te stappen en simpelweg te lezen wat er staat, komt de kracht van deze gedichten los in ongewone helderheid.’

Wat een treurig lot voor een dichter: lezers treffen die niet naar betekenis willen zoeken.

Ik ga hier proberen om Wijnbergs beeldtaal enigszins in kaart te brengen. Want Wijnberg is helemaal geen ondoorgrondelijke dichter en in zijn werk komt juist een heldere, consequente metaforiek tot leven.

Het eerste gedicht van Wijnbergs eerste dichtbundel heet ‘De simulatie van de schepping’ en dat is meteen ook de titel van de hele bundel (1989). In de eerste regels van dat gedicht staat: ‘Waarschijnlijkheid en onstabiliteit/ van het uitsluitend ontbrekende doen tijd ontstaan/ en universa die zich verspreiden als luchtbellen.’

De dichter simuleert de schepping. In zijn simulatie ontstaan universa uit waarschijnlijkheden, maar elk waarschijnlijk universum kan als een zeepbel uit elkaar spatten. De verschillende mogelijke universa houden geen verband met elkaar, net zo min als zeepbellen dat doen. Het doet denken aan Leibniz, die beweerde dat we in de best mogelijke van alle werelden leven. Met dit verschil: in dit gedicht bestaan alle andere werelden ook. Welke is de onze?

Tegelijkertijd kan het gedicht op de poëzie slaan: gedichten schrijven als een simulatie van de schepping; een gedicht als een universum dat ‘waar schijnt’.

Een andere simulatie duikt een aantal jaren later op in de bundel Geschenken (1996). Daarin begint het gedicht ‘Vogelmodel’ met de zin: ‘Wij overwegen om alle voorstellen eerst, rustig, met apen/ uit te proberen.’

Ditmaal is de dichter twee stappen verder van de werkelijkheid verwijderd: het gaat hier om de overweging om een voorstel te gaan testen. Maar nog altijd wil de wij-figuur middels een uitprobeersel iets leren over de werkelijkheid.

Wijnbergs wereld blijkt nauw verwant met W.F. Hermans' sadistisch universum

Uit een interview met het internettijdschrift Meander blijkt dat Wijnberg zelf ook iets wil leren over de werkelijkheid en dat hij daar de poëzie voor gebruikt. ‘Ik zet niets in ongebruikelijke contexten en ik probeer zeker niets vervreemdend te maken’, zei hij, ‘Integendeel, ik probeer door te schrijven dat wat ik vreemd vind begrijpelijker te maken.’

Zulke uitspraken doet Wijnberg wel vaker. Op de vraag of zijn gedichten ‘werkelijkheidsgetrouw’ zijn, antwoordt hij in het tijdschrift Yang: ‘Ik gebruik literatuur om de wereld beter te begrijpen en werkelijkheidsgetrouw in dat verband betekent niet meer dan dat wat ik schrijf, zonder een letterlijke afbeelding van de wereld te zijn, voortdurend getoetst wordt aan de wereld, aan mijn beste begrip van de wereld. Daarom ook herschrijf ik mijn teksten voortdurend zodat er iets gebeurt waardoor de tekst en de wereld een heel klein beetje met elkaar in evenwicht zijn, wat bij mij aanvoelt zoals begrijpen aanvoelt. Ik denk dat literatuur in dit opzicht geheel niet verschilt van de wetenschap.’

Zou het niet zonderling zijn als in Wijnbergs gedichten niets terug te vinden viel van zijn streven om de wereld te begrijpen?

In De expeditie naar Cathay (1991) schrijft hij:

Bewustzijn van de wereld als van ons

zelf voor ons

even moeilijk als zellhewustzijn voor

vis of vos

hoewel zij in hun gedrag rekening

houden met het bestaan

van zichzelf zoals wij met het bestaan

van de wereld.

Daar staat in alle helderheid de kern van het probleem dat Wijnberg telkens beschrijft: de mens is zich wel bewust van zichzelf, maar kan de wereld niet bevatten. Voor dieren is het net andersom: de sluwe vos is listig als de natuur zelf en de vis voelt zich als een vis in het water, maar ze weten niet dat ze bestaan.

Het is een tantaluskwelling van de ergste soort: de wereld willen begrijpen, terwijl dat niet mogelijk is.

Wijnbergs personages spannen zich in en theoretiseren erop los. Het is alleen de vraag of hun theorieën steekhoudend zijn. In zijn laatste bundel, Eerst dit dan dat (2004), zegt iemand bijvoorbeeld: ‘Wat ik zie en hoe ik mij voel hebben niets met elkaar te maken./ Het een is niet als het ander, is er niet mee in tegenspraak. Het klinkt eerder als een bezwering dan als de waarheid.’

Zonder uitzondering hebben de personages moeite met de wereld, met het denken en met het leven. Ze weten niet precies hoe ze moeten handelen, weten niet precies hoe de wereld in elkaar zit. Ze zijn er vaak bang voor. ‘Ik sta voor haar met eten, is het dan goed?’ vraagt een wanhopige ik-figuur in de bundel Is het dan goed (1994). Maar dan is het nog lang niet goed, natuurlijk. Er is meer nodig, maar niemand weet wat precies.

In een ander gedicht in diezelfde

[p. 10]

bundel zegt iemand: ‘Vertel mij nog iets dat echt gebeurd is,/ verlangzaamd,/ zodat ik er ook later nog iets mee kan,/ alsof ik het door een gat in de muur gezien heb.’ Er staat een muur tussen de mens en de werkelijkheid en in de personages van Wijnberg brandt het verlangen naar een gat in die muur. Het is misschien een verwijzing naar Ludwig Wittgenstein, die de muur tussen hemzelf en de waarheid wilde afbreken.

Theorieën om de wereld en jezelf te begrijpen schieten per definitie tekort en toch blijven we theorieën verzinnen. Je zou er een wrange grap in kunnen zien - en Wijnberg gebruikt de grap dan ook met zekere regelmaat als metafoor. De grap staat in zijn gedichten voor een opvatting, een wereldbeeld. een theorie. Bijvoorbeeld in ‘Ik ben een dokter’ uit de bundel Langzaam en zacht (1993).

Hier zijn twee enveloppen.
In de ene zit een grap die twee keer

zo goed is als in de andere.

Je mag een van de twee grappen

houden.

Kies een envelop, maak die open,

lees de grap.

De grap in de andere envelop is

twee keer of half zo goed.

Als ik je toesta te ruilen,

zou je het dan doen?

Waar gaat het over, vroeg ik wie ik vond,
en zij vertelden allen dezelfde grap

over zichzelf

en zij gaven mij bovendien lijsten

van hun eigenschappen

alsof ze een plaats wensten in een

betere.

De ene grap sluit de andere uit, zoals de ene opvatting de andere uitsluit. Je kunt er nooit twee tegelijk in handen hebben - maar welke is nou de beste? We bevinden ons in een gedachte-experiment uit de kansrekening en stuiten op een bekende paradox: alle mogelijke argumenten om van envelop te wisselen zouden ook opgaan als we eerst de andere envelop hadden gekozen. De kans is vijftig procent dat we de juiste keuze maken. We kunnen weliswaar twee keer zo veel winnen als verliezen, maar voor de kansrekening doet dat er niet toe.

Let op het onbehagen dat deze paradox bij de mensen veroorzaakt. Het lijkt wel alsof ze aanvoelen dat hun clichématige zelfbeelden (‘dezelfde grap over zichzelf’) en hun karakter (‘lijst van eigenschappen’) niet optimaal zijn. Ze verlangen naar betere.

De ik-persoon van het gedicht voelt zich geroepen om de mensen te hulp te schieten. Hij wil hun een nieuwe grap schenken, waardoor ze weer een tijdje de illusie van zekerheid kunnen hebben. ‘Ik ben een dokter,’ schrijft Wijnberg, ‘men riep mij om zeker te weten.// Ik ga een grap maken die tien jaar goed blijft./ Ik heb alle ingrediënten.’

Zo bezien is het ook begrijpelijk waarom ‘Shotetsu’ een beetje beledigd is in een strofe uit Eerst dit dan dat: ‘Omdat Shotetsu niet lacht vertelt Shinkei een andere grap, nog een grap en/ nog een, alsof Shinkei ouder is dan hij, zegt Shotetsu.’

Shotetsu is kennelijk de oudste van de twee en zou dus wijzer moeten zijn dan zijn gesprekspartner; hij wil alle theorieën niet horen, hij kan er niet om lachen. Hij merkt dan ook kribbig op dat Shinkei gedichten kapot maakt met regels als: ‘het stormt in het donker, de maan wordt uitgespuugd.’ Shinkei heeft veel grappen, veel ideeën, maar als je zulke regels schrijft, dan kunnen ze niet kloppen - althans, dat lijkt Shotetsu te suggereren. Tegelijkertijd schemert er in deze regels door dat Shotetsu geen oor heeft voor nieuwe ideeën en krampachtig vasthoudt aan zijn eigen waarheid.

Zo gaat het vrijwel altijd met de personages in Wijnbergs poëzie. Ergens vermoeden ze wel dat ze de waarheid niet kennen, maar tegelijkertijd willen ze dat vermoeden niet onder ogen zien. Tot ze niet anders meer kunnen. Dan verlangen ze naar betere opvattingen.

Als je jezelf bedriegt, gaat het niet lang goed

Wat ga je doen als je de waarheid niet blijkt te kennen? Je gaat de waarheid zoeken. Een zekere rusteloosheid is het logische gevolg van het verlangen naar inzicht en Wijnbergs personages zijn daarom continu onderweg. Van hun ‘denkwereld’ en ‘gevoelswereld’ heeft Wijnberg een werkelijke wereld gemaakt. De zoektocht krijgt vorm.

In de bundel De expeditie naar Cathay staat in het openingsgedicht:

(...)
Degenen die hij een jaar geleden was,
twee jaar geleden was, en zo verder,

voegen zich bij hem

om degene die hij zal zijn geluk

toe te fluisteren

zoals tegen hem gefluisterd werd

toen hij ontwaakte.

Hij wordt rijk van geschenken

van gastvrijheid

hoewel soms bandieten hem

van alles beroven.

(...)

Degenen die je vroeger was reizen altijd met je mee. Op de plekken waar je aankomt, krijg je soms geschenken - je denkt iets te weten - maar bandieten beroven je van alles: je blijft achter met lege handen. De zoektocht levert uiteindelijk niets op.

De zoektocht gaat niet altijd van harte. Vaak wordt hij door nood ingegeven. De oude verblijfplaats - de oude waarheid - voldoet niet meer. In Eerst dit dan dat gaat het als volgt:

Hij gaat zijn huis uit omdat hij

niets te eten heeft,

loopt lot hij in een andere stad is, klopt

op een deur, zoekt naar woorden.

De reis is in Wijnbergs oeuvre misschien een zoektocht naar de waarheid, maar tegelijkertijd is het maar een halfslachtige poging tot het vinden van waarheid. In het gedicht ‘Dagen, nachten’ uit Langzaam en zacht volgen de reizigers bijvoorbeeld de gebaande paden:

Zij gaan over wegen, omhoog, omlaag,
niet door gras, over wegen,
omdat zij bewoond land zoeken,
omdat wat zij tegen zichzelf zingen

op is,

omdat zij land zoeken dal bewoond

wordt

door de blinde reuzen die aftelliedjes

maken.

Ook hier zien we terug dat de personages gaan reizen omdat ze iets missen; ze zijn in feite gedwongen te reizen. Ze zoeken aansluiting bij een groep, ze willen naar ‘bewoond land’. Ze willen op de schouders van reuzen staan (om Newton aan te halen), ook al zijn het blinde reuzen die aftelliedjes maken. Ze willen niet eens per se zelf een reus zijn.

Het gaat de personages dus meestal niet om de reis, maar om het eind-

[p. 11]

Foto: Ronald Hoebe

punt. Ze zoeken de geruststelling van anderen. Wat zij tegen zichzelf zingen is immers op. In het bewoonde land moeten de blinde reuzen nieuwe liedjes aan hen geven.

Het is een terugkerend Wijnbergthema: de personages worden er wanhopig van dat ze de wereld niet kunnen begrijpen, ze verlangen ernaar om hun ogen voor hun onwetendheid te kunnen sluiten door een tijdje te geloven dat ze de waarheid hebben gevonden.

Een aantal keren zijn de personages onderweg naar een slaapplaats. Rondom de stad/ soldaten zoekend/ naar slaapplaatsen, trommels verwensend (...) staat er bijvoorbeeld in Geschenken. In Is het dan goed schrijft Wijnberg ‘Ik vluchtte weg van hun overwinning/ en zwom alleen een rivier over/ en op de andere oever ging ik liggen en viel in slaap/ en ik werd bijna een halve dag later wakker en ik weet niet wat ik moet doen.’

De slaap fungeert in Wijnbergs gedichten ongeveer zoals de grap: de slaap is de toestand waarin je jezelf bedriegt en geruststelt, waarin je meent te weten hoe de wereld in elkaar zit. In de slaap doe je alsof alles in orde is en alsof je de zaken begrijpt. Zo zijn er ‘geleerden’ die slaap inhalen en is er een engel die zijn slaap moet ‘bewijzen’, maar er zijn ook aanstaande geliefden met ‘vermoeide ogen’, die elkaar denken te kennen en samen in slaap gaan vallen. Bijna altijd worden de personen in de gedichten weer wakker.

Slaap is in feite een alledaagse metafoor. Er is niets duisters of weerbarstigs aan. Denk aan uitdrukkingen als ‘zit niet te slapen’, ‘zich dom slapen’ en ‘ergens niet wakker van liggen’. Daartegenover staan ‘uitgeslapen zijn’, ‘wakker liggen’, ‘slapende honden wakker maken’ enzovoorts.

Slapen doe je als je gerust bent en denkt te weten hoe de wereld in elkaar zit. Het valt dan ook niet moeilijk te bedenken wat er in Wijnbergs gedichten gebeurt als een personage wakker wordt: dan beseft hij of zij de volle gruwelijke ernst van het leven. ‘Pijn, vermoeidheid en slapeloosheid verschenen,/ samen met zonlicht en ijskoude wind/ en men probeerde verbijstering te overwinnen/ om naar schaduw en stilte te rennen,’ schrijft Wijnberg.

Wakker worden gebeurt zodra het zelfbedrog geen stand houdt, bijvoorbeeld omdat er tegenstrijdigheden aan de oppervlakte van de overtuigingen komen: ‘Ik heb geslapen en ik lig op mijn rug, eerder wakker dan nodig,/ na een verhaal in een droom dat onmogelijk is: wie dood is was in leven/ en wie in leven is had minder dan een dag.’ (Vogels, 2001) De doden leven niet in een hiernamaals en de levenden moeten nog lang in eenzaamheid verder.

Met het slapen worden Wijnbergs gedichten tragisch. Zichzelf in slaap sussen blijken de personages meestal bij andere mensen te doen. Die anderen devalueren daardoor tot een middel. Ze verworden tot een object.

In De expeditie naar Cathay staat het er bijna letterlijk: ‘Liefde als rugdekking en aanraking, en samen met geloof,/ middel tegen angst voor onbegrip en onoplettendheid.’ Dat is wat de liefde is voor de personages van Wijnberg: een middel. Nodeloos te zeggen dat het middel altijd tekortschiet. Liefde is een verdovend middel, een slaapmiddel wellicht, dat op de lange duur de pijn niet weg kan nemen, of misschien zelfs alleen maar pijn oplevert. Neem het gedicht ‘Bed’ uit Is het dan goed:

Ik nodig mijn aanstaande slaper uit
zijn kant van het bed te kiezen.
Hij biedt mij aan opwinding door

ontkenning van hem te leren

(geen elkaar aanrakende borsten in de trui).
Het is een pleistertruc, zegt hij,
iedereen valt ervoor, niemand biedt

weerstand.

Ik ben niet zeker wat ik aanbied,
ik ben niet zeker wat ik aandoe.

De aanstaande slapers staan op het punt om samen hun ogen te sluiten voor de waarheid. Opwinding kunnen ze alleen bereiken door de feiten te ontkennen: ze doen alsof er geen elkaar aanrakende borsten in de trui hangen, ze doen dus alsof het lichaam mooier is dan werkelijk het geval is. Het zelfbedrog is een pleister op de wonde, iedereen valt ervoor.

Maar op dit moment slapen ze nog niet; het gaat om aanstaande slapers. De ik-persoon is nog nergens zeker van. Hij weet niet wat hij van zichzelf aanbiedt en hij weet niet wat hij de ander en zichzelf aandoet. Dat ze er maar tijdelijk in zullen slagen de eenzaamheid te verdrijven, staat buiten kijf. Als je jezelf bedriegt, gaat het niet lang goed. Het is de vraag of de kost tegen de baat opweegt.

Laten we even op een rijtje zetten welke metaforen we tot nu toe hebben: de grap als overtuiging, de wereld als denkwereld, de plaats waar mensen heenreizen als tijdelijke waarheid en de slaap als zelfbedrog.

Is het na dit rijtje nog ingewikkeld om de betekenis van het water in Wijnbergs gedichten te vinden? Denk aan bekende metaforen als ‘golven van gevoel’ en ‘regen als tranen’ en lees dan deze regels uit het gedicht ‘De lijst van vreemdelingen’ (De expeditie naar Cathay):

Overdag lopen er wilde dieren over

het strand

en wij blijven binnen het hotel of in

de directe omgeving.

(...)
De nachtschoonmaaksters ontdoen zich

niet van hun werkkleding

als zij de oceaan binnengaan, tegenover

de eerste zon.

Zij draaien hun gezichten tegelijk weg

als een golf hen raakt.

In de bus naar huis waaieren zij zich

lucht toe met hun blouses

en thuis maken zij een warm en zwaar

ontbijt voor hun kinderen voordat zij

gaan rusten.

De huizen dicht bij het strand hebben

zwembaden.

Zo gaat de stad zonder duidelijke

grens in de oceaan over en daar zijn

schepen met matrozen.

(...)
De hemel opent zich elke ochtend met

grote snelheid

en spinnewebben van licht verschijnen

[p. 12]

 

in de zwembaden

 

en over de luiid die met water bedekt is.

Als de plekken de tijdelijke overtuigingen zijn, dan is het water het gevoel. Er lopen wilde dieren op de rand van het denken en het voelen. De nachtschoonmaaksters - prostituees? - draaien hun gezicht weg als een golf van emotie hen raakt. Het is begrijpelijk dat ze na zulke golven gaan ‘rusten’ (oftewel de emoties van zich af zetten, bijkomen). De grens tussen denken en voelen is vaag, zoals de stad overgaat in de oceaan.

Gegeven deze manier van lezen is het niet meer duister wat de ik-persoon in het gedicht ‘Telefoon’ bedoelt als hij bij een vrouw gaat slapen en dan zegt: ‘Ik laat de ramen open;/ regen zal mijn bed raken/ maar dat is niet erg.’ (Langzaam en zacht)

Of neem deze regels uit ‘Het verhaal moet genoeg zijn’ (Geschenken): ‘Een man lijdt schipbreuk. Hij kan zich aan een plank vasthouden/ en golven brengen hem naar een eiland.// Hij vertrouwt zijn ogen niet, zo mooi is het eiland.’ Hier laat iemand zich meeslepen door zijn emoties en komt tenslotte uit op een veel te rooskleurige plaats. Wat hij ziet kan niet waar zijn en het is natuurlijk ook niet waar.

Het misverstand ligt nu op de loer dat ik de gedichten slechts interessant zou vinden voor zover ik ze kan ‘oplossen’. Maar gedichten zijn geen kruiswoordraadsels. Dat weet ik ook wel. Het gaat me erom dat Wijnbergs gedichten veel rijker en geraffineerder worden als je de metaforen doorziet. Na een tijdje worden grap, slaap, reizen en water symbolen die een directe impact hebben en dan gaat de deur open naar een wonderlijke, subtiele wereld waarin verschrikkelijk veel te ontdekken valt.

Neem nu het korte gedicht ‘Waarom de aanvoerders die een grote zeeslag gewonnen hadden later ter dood gebracht werden’ (Alvast, 1998):

De aanvoerders komen op het strand

bijeen en besluiten:

een aantal schepen achtervolgt,

een aantal zoekt en redt,

maar de matrozen zijn moe, hoewel

niet zo moe als zij die verdrinken

en een storm maakt de zee snel

onbegaanbaar.

Het valt nu in één keer te lezen. De matrozen zijn moe, oftewel: ze staan op het punt om zichzelf te bedriegen. Maar veel vermoeider zijn zij die in hun gevoelens verdrinken: zij kunnen de distantie om de werkelijkheid onder ogen te zien al helemaal niet opbrengen. De aanvoerders, die rationeel een beslissing nemen, delven het onderspit: de emoties krijgen de overhand. Er steekt een storm op die het gevoel te woest maakt om nog te bevaren, te onderzoeken, in bedwang te houden.

Het maakt niet uit wat de aanvoerders en de schepen nu precies zijn - staan ze soms symbool voor het verstand? - maar je moet enig idee hebben van de beeldtaal voordat het mysterie van zulke regels tot je doordringt. Wie alleen de verwijzing naar de oude Grieken ziet, mist iets.

Toen ik nog niet alle gedichten van Wijnberg had gelezen, maar al wel de kern van mijn duiding had geformuleerd, leek het me opeens te samenhangend om waar te zijn. Was hier wellicht sprake van hineininterpretieren? Wist ik, zoals aanhangers van samenzweringstheorieën, alle feiten in een verband te persen dat er niet was? Liet ik de gedichten simpelweg mijn eigen obsessies weerspiegelen? Met andere woorden: viel ik misschien ten prooi aan de dwalingen die ik in de personages van Wijnberg meende te ontwaren?

Mijn vermoeidheid verlangt naar studie, dacht ik (De voorstelling in de nachtclub, 1990). Was er wellicht een manier om mijn ideeën te testen? Bij iedere andere dichter zou ik dat idee verwerpen, maar bij de dichter/wetenschapper Wijnberg niet.

Als mijn manier van lezen correct was, moest er dan niet ergens in het oeuvre een gedicht opduiken met een haat-liefde voor koffie? Het verlangen naar waarheid, naar wakker zijn, en tegelijkertijd de angst voor het inzicht, het kon toch haast niet anders dan uitmonden in een kop koffie?

Ik moest maar eens aan empirische poëzie-interpretatie doen. Ik moest maar eens proberen mijn ideeën te verifiëren.

Dat lukte. In de bundel Vogels staat hel gedicht ‘Vervuld verlangen’ met daarin de volgende regels:

(Een oude vrouw in een regenjas
aan een tafel. Een serveerster zet een

kop koffie neer.

De vrouw staat op en loopt achter

de serveerster aan.

‘Mag ik nog wat suiker?’)

Van koffie word je wakker, maar de oude vrouw wil graag extra suiker om de bittere waarheid te verzoeten. Let ook op haar regenjas: de vrouw ontduikt haar emoties, maar trotseert die tegelijkertijd, precies zoals ze met de werkelijkheid doet middels de koffie. En merk op dat ze achter de serveerster aanloopt. Ze zet haar koffie niet zelf.

Ik heb de koffie met suiker daarna in verschillende bundels aangetroffen.

Nu de contouren van zijn beeldtaal enigszins zichtbaar zijn geworden, valt op dat er een paradox zit in het oeuvre van Wijnberg. Enerzijds is de werkelijkheid onkenbaar en anderzijds lezen we dat de werkelijkheid altijd afschuwelijk, koud, duister en verlaten is. De werkelijkheid blijkt een akelig eenvormig gegeven: ‘de hemel die vlak is,/ de sterren naast elkaar.’ (Vogels)

Geluk is bedrog en verdriet is terecht. Liefde is schijn en eenzaamheid is het lot van de mens. Hoop is ijdel en falen is de regel. Wijnbergs wereld blijkt nauw verwant met W.F. Hermans' sadistisch universum.

Voor de schoonheid van het oeuvre is het onbelangrijk, maar je zou je kunnen voorstellen dat de werkelijkheid in meer gedaanten voorkomt. Eenzaamheid is bijvoorbeeld niet zozeer tragisch omdat iedereen eenzaam is, maar omdat juist niet iedereen eenzaam is. Het geluk bestaat, maar ligt buiten bereik. Tantalus kon zijn dorst niet lessen, maar het water was er wel.

Ik zou het eigenlijk nog over vogels als vermoedens moeten hebben. Ik zou nog kleren als houding moeten noemen, ik zou nog moeten schrijven over voedsel als het verzamelen van moed, en over het gevecht met andere mensen en andere overtuigingen, en over mensen als bomen, en over de afstand die een exotische eigennaam creëert. En vooral zou ik de verwijzingen naar Wittgenstein willen uitdiepen (die Piet Gerbrandy overigens ook opmerkte).

Ik heb hier hooguit een beginnetje gemaakt. Er vallen hele proefschriften en collegereeksen aan Wijnberg te wijden. Er valt een wereld te ontdekken.

Het werk van Nachoem Wijnberg wordt uitgegeven door Contact.