Awater. Jaargang 4

[p. 32]

In de kritiek
Alleen een recensie van de juryvoorzitter
Winnaar VSB-poëzieprijs genegeerd door critici

In deze nieuwe rubriek wordt de ontvangst in de media van een belangrijke of omstreden poëziebundel tegen het licht gehouden. Als eerste de bundel die eind april tot de beste van 2004 werd gekozen en de VSB-poëzieprijs 2005 kreeg, De zon en de wereld van Arjen Duinker.

door Ron Rijghard

Duinkers achtste bundel bestaat uit twee lange gedichten, waarvan alleen De wereld is afgedrukt. De ondertitel van de bundel luidt: ‘Gedichten voor twee stemmen’. De tweede stem is op papier onderscheiden door vetgedrukte regels. Op de cd klinken er echt twee stemmen: schrijver Kees 't Hart voert met Duinker het gedicht De zon uit in een dynamische tweespraak. De wereld begint zo:

Daar gaat het antwoord
Verrukkelijk antwoord in een taxi
Ondanks winkels
Of de bloem bloeit rood
De bloem bloeit rood
Rood bloeit de bloem
Winkels zijn onzeker
Onzekere winkels, ja, rood bloeit de bloem
Op betekenis wordt lumineus geschoten

Wat concludeerde Het Financieel Dagblad in januari 2005 over De zon en de wereld?

‘Zulke poëzie, die zeldzaam vrij is van metafysisch gezwets en die volkomen openstaat voor de grillen van de werkelijkheid, wordt alleen door hele goeie dichters geschreven.’

En wat meldde het juryrapport begin februari?

‘Hij is een meester in het evoceren van de wereld zoals zij zijn moet zonder onze al te menselijke tussenkomst, en hij doet dat meesterlijk omdat hij daarvoor nergens een beroep doet op metafysische kletspraat. Alleen heel grote dichters slagen daarin, en Duinker laat met deze bundel nogmaals zien op die grootsheid aanspraak te maken.’

Het juryrapport-citaat is een gepolijste versie van het oordeel in de recensie. Gezwets werd kletspraat, goeie werd grote en openstaan voor de grillen werd evoceren. De gedetailleerde overeenkomsten hoeven niet te verbazen. De poëzierecensent van de krant heet Thomas Vaessens, tevens voorzitter van de jury van de VSB-poëzieprijs.

Het was blijkbaar handig dat een jurylid al had geformuleerd wat hem aantrok in een genomineerde bundel.

Verbazingwekkender dan een jurylid dat zijn recensie kopieert, is dat Vaessens in januari 2005 pas de eerste kritiek op Duinker schreef. Terwijl de bundel officieel in de zomer van 2004 verscheen. En al een jaar eerder, in januari 2004, bij alle recensenten op de mat lag, als nieuwjaarsgeschenk van uitgeverij Meulenhoff.

Ongetwijfeld had het jurylid de recensent in Vaessens ingefluisterd dat het de hoogste tijd werd eens aandacht te besteden aan deze bundel.

De nominatie als inhaalmanoeuvre, het is geen ongebruikelijk verschijnsel. Elke jury tracht zich te profileren door ongebruikelijke titels, het liefst door de gevestigde critici genegeerd, voor te dragen.

Toch blijft het niet recenseren van De zon en de wereld curieus, want Duinker is niet de eerst de beste. In 2002, was hij met zijn zevende bundel ook al genomineerd voor de VSB-poëzieprijs. Elke recensent is dan benieuwd naar het vervolg.

Het zou aan de fraaie, maar zeer afwijkende vormgeving kunnen liggen. De bundel is een dun, bijna vierkant boekje ter grootte van een cd. Er is geen rug met tekst, wel een knalgeel draadje dat de boel bij elkaar houdt.

Desgevraagd zegt Volkskrant-criticus Piet Gerbrandy dat de fout bij de uitgeverij ligt, omdat de bundel hem niet als officieel nieuw werk is toegestuurd. Hij begreep niet dat het nieuwjaarsgeschenk gelijk viel met dat nieuwe werk. Het uiterlijk van de bundel had hem misleid: ‘Omdat het boekje zo dun was, dacht ik dat het een aanzetje was tot een nieuwe bundel.’ Volgens NRC Handelsblad-criticus Ilja Pfeijffer lag het aan de wisselwerking tussen hem en collega-criticus Arie van den Berg. ‘Ik heb de bundel niet opgestuurd gekregen van de krant. Dat betekent meestal voor zo'n belangrijke bundel dat hij naar Arie is gegaan.’

In zijn stuk deed Vaessens, onlangs aan de UvA tot hoogleraar Nederlandse letterkunde benoemd, ook beweringen die het juryrapport niet haalden: dat de bundel van Duinker hem troost. Een ongebruikelijk compliment bij Duinker, maar Vaessens heeft dan ook een weinig voorkomende opvatting van troost. ‘Nu zou je zeggen dat het lezen van poëzie die je van illusies berooft niet per definitie aangenaam is. Tegelijkertijd,



echter, is een bundel als De zon en de wereld ook louterend en biedt zij, jawel, troost. Troostrijk vind ik bijvoorbeeld de gedachte dat er in deze uiterst ruimhartige poëzie, die niet vanuit een duidelijke obsessie of hangup geschreven is, niet wordt geselecteerd en dat niets wordt buitengesloten. De waarnemingen waarvan Duinker ons

[p. 33]

deelgenoot maakt zijn niet door een ideologie of opvatting ingeperkt, waardoor deze poëzie een enorme scope krijgt.’

Remco Ekkers schreef in de Leeuwarder Courant een recensie een week nadat Duinker de prijs had gekregen. Het is een recensie zonder oordeel. Opvallend is hoe Ekkers analyse mengt met suggesties over wat de dichter voor motieven zal hebben gehad. ‘Eigenlijk is de lyriek van Arjen Duinker heel eenvoudig. Er wordt gezegd dat de zon mooi is. Dat hoeft niet begrepen te worden; begrip kadert de ervaring in, maakt haar dood, zal hij zeggen. Dit is geen poëzie die een verhaal wil vertellen; het is poëzie die er is, als een bloem of een optocht.’ Er volgt nog meer in het ‘zal hij zeggen’-genre: ‘Begrijpelijkheid is een illusie. Mensen die de wereld menen te begrijpen zijn gevaarlijk. Zij (Bush, Bin Laden) willen anderen dwingen onder hun visie. De een doet het openlijker dan de ander, maar gehoorzamen zullen we!’ Curieus is dat Ekkers schrijft dat hij ‘het toch niet laten kan, betekenis te geven aan wat hij leest, standpunten te vinden’, om vervolgens die betekenis niet te noemen, maar slechts een parallel met eerder werk te signaleren.

Helemaal teleurstellend is dat Ekkers een veelbelovend begin niet uitwerkt: ‘Het zonnelied van Franciscus is wereldberoemd. Het gedicht van Arjen Duinker, “de Zon”, is een totaal nieuwe versie.’ De lezer moet zelf maar uitzoeken hoe dat zit.

Niet meer dan zijdelings komt de bundel langs in een column van Jos Joosten over het voordragen van poëzie. Hij prijst de cd met Duinker en Kees 't Hart als een prachtige, haast hypnotiserende samenzang. Maar het gaat hem er in zijn column om dat er ‘wel degelijk “moeilijkere” dichters’ zijn met een ‘ongeëvenaarde voordracht’.

Verder werd De zon en de wereld de maat genomen in artikelen die de vijf genomineerde bundels wogen en onderling vergeleken, van Bart van der Straeten in het Vlaams dagblad De Tijd, Gerbrandy in de Volkskrant en Van den Berg in NRC Handelsblad. Van der Straeten zoomt in op landgenoot Bart Meuleman, waarbij hij ten onrechte beweert dat diens ‘hulp’ zijn debuut is. De zon en de wereld is ‘wellicht de vrolijkste van de genomineerde bundels’. Hij signaleert dat Duinker weer zijn geliefde stijlprocédés hanteert: de opsomming en de herhaling. ‘Het grappigste effect wordt bereikt als Duinker een heel abstract begrip combineert met een menselijke eigenschap, zoals bij de krankzinnige sinaasappels, of een tastbaar woord naast een abstract woord plaatst: “met zout en voegwoorden”. Door deze niet-hiërarchische nevenschikking van dingen in de wereld en woorden in de taal maakt hij in zijn poëzie een wonderlijke inventaris op van de wereld, die naast de tastbare wereld ook een wereld in woorden is.’ Hij stelt dat de nominatie ‘een uitgelezen kans’ is om Duinker ‘eindelijk te bekronen’. Om te vervolgen dat dan twee andere terechte winnaars, die zijn voorkeur hebben, zouden moeten verliezen. Van den Berg is kort over Duinkers twee dialogen, die op hem ‘vooral overkomen als een karikatuur van het herhalingsprincipe. En waar dat allemaal toe leiden moet blijft tot en met de laatste regel in het niets verscholen.’

Arjen Duinker Foto: Hans Vermeulen

In zijn voorstuk acht Gerbrandy de bundel van Duinker evenmin een terechte winnaar. Ter Balkt of Wijnberg moeten winnen. Over Duinker één alinea: ‘Dat de wereld een gekkenhuis is waarin je alleen kunt overleven door je ervan af te sluiten, is een visie die je zou kunnen afleiden uit de onderling zeer verschillende bundels van Nachoem M. Wijnberg (1961) en Arjen Duinker (1956). In De zon en de wereld laat Duinker zien hoe je taal kunt gebruiken om de tijd stil te zetten, om categorieën als plaats en causaliteit uit te schakelen, om zelfs de woorden van hun betekenissen te ontdoen, “De zon” is een dialoog waarin vrijwel niets gebeurt. Zegt de ene spreker: “De zon schijnt mooi”, dan luidt het antwoord: “Ja, de zon schijnt mooi”.’

De dag na de bekroning reageert Gerbrandy met een profiel van de winnaar en meer over de bundel. Hij zegt dat ‘de herhaling van vrijwel zinloze beweringen een mantraachtige sfeer’ schept. Het gesprek begint met de constatering dat de zon mooi schijnt, dat er overal water is en dat de zon in het water schijnt, maar algauw treden er kleine, verrassende verschuivingen op.’

Een hoogtepunt vindt Gerbrandy deze passage:

Ja, want kauwgom groeit op het land
Met betekenis
Betekenis groeit op het land
Niet in woorden
Betekenis groeit op het land

Gerbrandy vervolgt met: ‘Dat betekenis even kneedbaar is als kauwgom, lijkt niet hoopgevend, maar de gedachte dat het niet de woorden zijn die zin geven, maar datgene wat voortkomt uit de bodem, duidt op een verlangen naar een aards fundament. Zo weet Duinker de postmoderne onbepaaldheid op een unieke wijze te verbinden met een bijna primitieve hang naar het concrete en fysieke.’ Zijn conclusie is nog altijd eerder analyserend dan enthousiast: ‘De jury heeft een dichter bekroond die iets doet wat geen enkele andere dichter in ons taalgebied doet.’

Dat vindt Pfeijffer ook, in een interview met NRC Handelsblad: ‘Duinker doet vaak dingen die ik nooit zou willen, waarvan ik ook vind dat je dat niet moet willen, maar als je dat dan wil, dan moet je het zo doen.’

Arjen Duinker
De zon en de wereld
Uitgeverij Meulenhoff,
48 pagina's plus cd, €16,50