Awater. Jaargang 4

Beschouwing
De ware volkspoëzie
Bij poetry slams verliest de poëzie het van effectbejag

Poetry Slam is een nog altijd groeiend fenomeen. ‘Literatuur ging streetwise, we zouden de grachtengordels dempen, de salonfähigen uitroken.’ De eerste nationale slamkampioen kijkt met gemengde gevoelens terug. ‘Wie wil dat poetry slam meer is dan entertainment, moet een jury instellen.’

door Erik Jan Harmens

Zelfs de meest notoire, door vrienden en familie uitgekotste en door buurtkinderen dagelijks nagejouwde zwartkijker, zal moeten toegeven dat poëzie in Nederland in de afgelopen jaren steeds populairder is geworden. Er wordt een onnoemelijke hoeveelheid dichtbundels uitgegeven, als je zou willen kun je bijna iedere dag een dichtevenement bezoeken, het aantal literaire websites en weblogs is niet meer te tellen en de door Driek van Wissen gewonnen Dichter des Vaderlands-verkiezing van een paar maanden geleden toonde aan dat schrijvers ook weer bereid zijn om met het mes tussen de tanden een discussie te voeren over hoe het wel en niet moet in de poëzie.

Poetry slam heeft aan de toegenomen populariteit van de dichtkunst een bescheiden bijdrage geleverd. Poetry slams zijn poëziemanifestaties

[p. 17]

Illustratie: Paul van der Steen

waaraan een wedstrijdelement is toegevoegd. Een aantal dichters leest iets voor en aan het eind van de avond is er een winnaar. Slams worden in bijna alle grote steden georganiseerd en in een aantal gevallen, zoals in Amersfoort, Amsterdam en Eindhoven, bepaalt een jury welk van de optredende dichters de beste is, en mits de jury deugt en verder kijkt dan de mop, de twist en het effectbejag, levert dat regelmatig boeiende evenementen op waarbij de winnaar niet op merkkleding, voorgevel of kaaklijn wordt beoordeeld, maar op woorden, wendingen en taal.

Maar veel vaker zien slams er zo uit: dichters lezen voor en aan het eind van de avond gaan ze op een rij staan en stappen als slachtvee één voor één naar voren. Het publiek mag voor iedere dichter klappen en een applausmeter wijst uit wie de winnaar is. Die winnaar krijgt bijvoorbeeld 50 euro en een sculptuur. Tijdens dit soort slams zie je de optredenden vaak een beetje mal doen, ze maken grapjes, slaan schuttingstaal uit, lezen heel hard voor of juist fluisterend of halen hun snikkel uit de broek om ermee te gaan zwaaien. De avonden trekken veel publiek en menig bezoeker meldt eindelijk eens een literaire avond te hebben

[p. 18]

De Woorddansers Foto: Hollandse Hoogte

bezocht die ‘leuk’ is. Die ‘leukheid’ zit 'm overigens ook in het feit dat het publiek houdt van leedvermaak, van hakkelende dichters die, eenmaal oog in oog met het publiek, falen en die het dun door de broek loopt. En het publiek houdt van winnaars, triomferende dichters met de vuist omhoog, die het jongerencentrum inliepen als onbekend dichttalent uit Almere en het verlieten als ‘man of the match’. Poetry slam is niet voor niets uitgevonden in Amerika.

Iemand die een substantieel aandeel heeft gehad in de opkomst van poetry slam in Nederland, ben ik. Ik was in 2002 de eerste slamkampioen van Nederland en vertelde in verschillende radio- en tv-programma's en in kranten dat dit fenomeen een belofte inhield en de literatuur eindelijk zou losmaken van dat eeuwige juk van elite, ivoren torens en dogma's. Literatuur ging streetwise, we zouden de grachtengordels dempen, de salonfähigen uitroken, hun vriendinnetjes een grote beurt geven en ons een levercirrose drinken in naam van de nieuwe poëzie. De bevestiging van onze ambities vonden we in het feit dat we op het NOS Journaal kwamen en op de voorpagina van de Volkskrant. In die Volkskrant deed ik in 2003 ooit deze uitspraak over slam: ‘Wat je te vertellen hebt, moet onmiddellijk duidelijk zijn. De zap-generatie wil gelijk weten waar het om gaat. Daarom is het ware volkspoëzie, want het zijn gedichten die iedereen kan doorvertellen. Zoals het eigenlijk ook hoort.’

‘Poetry slam is effectbejag, voorzetten en scoren’

Knipselmappen zijn meedogenloos en dus zal deze oliedomme uitspraak me de rest van mijn leven blijven achtervolgen. Het ‘zoals het eigenlijk ook hoort’ echoot nog vaak in mijn hoofd na. Hoe kon ik toen, opwaarts in de vaart der volkeren, meeglibberend en -geilend op de hype, over het hoofd zien dat je nieuw literair élan onmogelijk kunt stoelen op het feit dat je met elkaar op avonden wedijvert wie het meest in de smaak valt bij het publiek? Bovendien is ‘volkspoëzie’ tot norm verheffen net zoiets als Wibi Soerjadi een groot kunstenaar noemen. Soerjadi speelt natuurlijk geniaal, zijn vingers gaan watervalvlug over de toetsen, zijn riedeldiediedels klingklengklonken je als een rollercoaster om de oren, maar het is alleen maar techniek. Het is knap, maar de man creëert niets. Er gebeurt niets. Het is alleen maar knap.

Van 1999 tot 2002 waren poetry slams tamelijk ludieke poëzie-evenementen waar dichters voorlazen en giechelend of morrend applaus of boegeroep tot zich namen. Maar de toegenomen aandacht voor poetry slam in de media heeft, zou je kunnen zeggen, tot professionalisering geleid. Sterke dichters die deelnemen aan slams worden in toenemende mate weggespeeld door gespecialiseerde slammers. En slammers zijn competitors: zij willen winnen en mijden derhalve risico. Ik was zo'n slammer en besefte het maar al te goed. Ik had een aantal gedichten, met titels als ‘Prei’, ‘Tuinfeest’ en ‘Tonic’, waarvan ik wist dat ze het goed deden bij het publiek. Een ‘setje’ bouwde ik derhalve als volgt op. Aan het begin een lekkere binnenkomer, dan wat nieuwe gedichten en aan het einde even een uppercut uitdelen met een regel over hoe ik het hoofd van een vrouw minutenlang onderdompel in de bowl. Hilarisch gehinnik in de zaal, een hoop ‘ohs’ en ‘ahs’, nog een opgeheven vuist en een minzame lach op het gezicht van de man op de planken, en de winst was binnen. Filmer Wilco Bello heeft mijn successen allemaal minutieus vastgelegd in de documentaire Slammers, die onlangs op DVD is verschenen.

Winnaars van nu zijn bijvoorbeeld ‘de ultieme lightverse rockabilly dich-

[p. 19]

ter’ Quirien van Haelen uit Limburg, of het Rotterdamse rapduo De Woorddansers. Laatstgenoemden lezen tweestemmig gedichten voor als:

Ook dichters
kennen de antwoorden niet

maar dichters
stellen de beste vragen

en:

Dichters drenken de dukaten dictaten
gedrukt door draconische drammers
dan drachtig in donzen dromen.

Geëngageerde ‘concrete jungle’-rap, strak uit het hoofd voorgedragen en meestal goed voor een plek in de finale. Maar teksten die, als je ze op het papier naleest, toch het best te duiden zijn als lange rijen woorden. Quirien van Haelen maakt furore met een gedicht als ‘Heavy Metal’ dat als volgt eindigt:’

Leek leuk zo'n meid met lijfversiering
Helaas, haar tong werd mij funest
Want door die zwaar metalen piercing
Werd mijn gebit voorgoed verpest.

Het is heus wel even grappig, maar niet meer dan dat. Beklijven doet het niet, zoals een mop die je voor de tweede keer hoort ook niet leuk meer is. En Van Haelen pretendeert ook niet dat het meer is. Alleen hij kaapt er wel de slamprijzen mee weg voor de neuzen van dichters als Eva Cox, Maarten Das, Karlijn Groet of Pim te Bokkel.

Cox en Das debuteerden beiden in de Windroos-reeks van uitgeverij Holland, waarbij de eerste terecht genomineerd werd voor de Buddingh'-debutantenprijs. En van Groet en Te Bokkel verschijnen volgend jaar bundels bij grote uitgeverijen. Het moet wel masochisme zijn dat een krachtpatser als Groet met indrukmakende barokke teksten als: ‘de grond van de wereld/ is tot stof geworden mens/ elke meter land een lijk/ dat ons van onderaf bekijkt/ bij elke pas zijn kas afwendt/ van leven dat het leven schendt’ meedoet aan deze schouwspelen om de duim van de keizer.

Te Bokkel schrijft regels als: ‘Ik weet nog dat een meisje ooit/ een jongen zonder pik was en wij jongetjes/ manieren zochten om iets meer te zijn/ dan klein.’

Kansloos voor een plek bij de laatste vier, natuurlijk. En als hij die al zou halen, graaft hij definitief zijn graf als hij het publiek wat uit de hoogte aankijkt en smaalt dat hij nu een ‘moeilijk woord’ gaat zeggen. ‘Cerebellum. Cerebellum. Klinkt mooi. Zoals jurkje en Turkije en jij met je hoofd onder water.’ Het publiek weet niet dat ‘cerebellum’ staat voor de kleine hersenen, die zich juist boven de hersenstam bevinden. Het publiek wil dat ook helemaal niet weten.

Te Bokkels stem doet denken aan het geluid van een mug: het irriteert maar je blijft ernaar luisteren. Hij is een anti-pleaser. De woorden van Van Haelen of van De Woorddansers leiden tot enthousiasme, schaterlachen en handjes-in-de-lucht. Iedereen heeft een topavond en daarmee doemt ook onmiddellijk het levensgrote bezwaar op. Het vermaken van een publiek heeft niets meer te maken met literatuur of poëzie. Het vermaken van een publiek heet: entertainment.

‘Een mop die je voor de tweede keer hoort, is ook niet leuk meer’

Wie wil dat poetry slam meer is dan entertainment, moet een jury instellen. En het publiek mag vervolgens de beslissingen van die jury luidkeels afkeuren. Want zo gaat dat. Een paar maanden geleden was ik samen met onder andere schrijver Tommy Wieringa en bokser Don Diego Poeder jurylid bij de landelijke MC Battle finale in Rotterdam. Tijdens deze avond moesten jonge rappers bekvechten, één-op-één tegen elkaar. Het ging erom wie het beste zijn tegenstander kon ‘dissen’, en wie dat het meest gevat deed, mocht door naar de finale. Op een gegeven moment besloten we om een jonge talentvolle Amsterdamse rapper naar de finale te laten gaan, waarop het publiek in woede ontstak omdat het meende dat zijn tegenstrever daar juist recht op had. Gevolg was een hoop geschreeuw en misbaar richting de arbiters, en daaropvolgend ineens ook een behoorlijke vechtpartij tussen voor- en tegenstanders. De glazen gingen door de lucht en pas na tussenkomst van een tiental gorilla 's met stropdas, kon de finale doorgang vinden. Direct na afloop werd de zaal ‘schoongeveegd’ en bleef de jury beteuterd achter.

Een goede jury reikt niet de publieksprijs uit, maar beschermt de dichters tegen de clowns en kan er voor zorgen dat poetry slam misschien weer wordt wat het oorspronkelijk was: een proeftuin voor jonge talentvolle nieuwe dichters die, nadat ze thuis ijverig de klonten uit hun woordenpap hebben geroerd, ervaring opdoen met het voordragen van hun werk, met rondzingende microfoons, wankele katheders, lege koelkasten in de kleedkamer, twee consumptiebonnen, een niet uitbetaalde reiskostenvergoeding en een gemiste laatste trein, terug naar Groningen.

Slam is nu te vaak een verzameling jonge veteranen die hun greatest hits steeds weer uit de mottenballen halen om ermee te scoren bij een publiek dat normaal gesproken nooit naar een literair evenement gaat. Ik had nog jaren kunnen doorgaan met het voorlezen van ‘Prei’, ‘Tuinfeest’ en ‘Tonic’, in jeugdhonken in Venray, Veendam en Tiel, maar ik zou er doodongelukkig van zijn geworden. Ik zou in een loop leven, als een commerciële rat in zijn tredmolen.

Maarten Das zei het in NRC Handelsblad van januari dit jaar zo: ‘Ik word steeds kritischer op mijn eigen werk en ben mezelf aan het vernieuwen. Vanaf het moment dat ik dat ben gaan doen, won ik minder slams.’ Dat laatste vindt Das ‘een goed teken’. En hij heeft gelijk. Poëzie verliest altijd van entertainment, de gemiddelde oplage van een dichtbundel is niet voor niets 800, waarvan de helft dan ook nog eens bij De Slegte wordt verramsjt. Poëzie is rare kopnochstaarttaal, bestemd voor een kleine groep liefhebbers. En poetry slam is, als het publiek mag blijven bepalen wie de winnaar wordt, een mengeling van effectbejag, voorzetten en scoren. Dat heeft niets meer met poëzie te maken. Dat is verbaal entertainment met de diepgang van een platbodem.

Goede dichters kunnen poetry slams met een publieksjury dan ook maar beter overslaan en hun tijd besteden aan het schrijven van gedichten. Ze zullen hopen op waardering, erkenning en naamsbekendheid, maar worden intussen na ronde 1 anoniem via de achterdeur afgevoerd, middels een simpele schaarbeweging weggetikt door rappers en komieken.