Awater. Jaargang 4

[p. 16]

Beschouwing
Wentelteven
De twee tongen van Joost Zwagerman

Illustratie: Paul van der Steen

De vierde bundel van Joost Zwagerman is een queeste naar de wortels van de poëzie. In dit grootse werk schrijft de gewezen Maximaal plots vormvaste gedichten. Let wel, sonnetten waaruit de walm van dood en verderf opstijgt.

door Ron Rijghard

Het plezier in het dichten is terug bij Joost Zwagerman. Zozeer dat zijn vierde bundel, Roeshoofd hemelt, een dubbeldikke is en hij een tweede dichter in zichzelf creëerde. Alsof er te veel poëzie voor één man in hem zat. De eerste dichter is de woordgulzige expressionist zoals we hem kennen van eerder dichtwerk. De tweede, nieuwe man is een ambachtelijk poëet die werkt met klassieke vormen.

Dertien jaar bleef het stil, na het schitterend en schetterende De ziekte van jij uit 1988, goedmakertje voor het een jaar daarvoor verschenen debuut Langs de doofpot. In 2001 was er plots een dichterlijke comeback van de veelschrijver, met Bekentenissen van een pseudomaan. Net als bij zijn debuut fungeerde de bundel vooral als positiebepaling. De Nederlandse poëzie was enorm in variëteit en kwaliteit gegroeid in de tijd dat Zwagerman zich niet als dichter manifesteerde. Hij bepaalde zijn territorium en zette geurvlaggetjes uit. Met pastiches op het werk van collega-dichters, wat soms op een afrekening (Faverey), soms op een eerbetoon (Claus, Wigman, Pfeijffer) uitdraaide. Dat waren de dichters die hem weer aan de praat hadden gekregen.

Net als toen volgt er een bundel die in wezen één lang gedicht is. Maar zo kleinschalig en compact als de jubel-

[p. 17]

en klaagzang over een voorbije affaire in De ziekte van jij was, zo ambitieus en episch van opzet is Roeshoofd hemelt.

De twee dichters in Zwagerman beschikken over een contrasterende stijl. Ze volgen elk een eigen spoor, dat ook in perspectief, vorm en zelfs in lettertype verschilt. Schreefloos staat het verhaal van het hoofdpersonage Roeshoofd, die betrapt wordt in een supermarkt op diefstal en voor de rechter wordt geleid. Het zijn lange gedichten, geschreven in vrij vers, vol ellipsen en nieuwvormingen, maar wel met keurig een titel, hoofdletters en interpunctie.

Bij T-Mart ontvangt u
zestig melkwegpunten als u
schappend stukjes buitenwacht
in uw singelasingelawinkelwagen

deponeert.

De lange gedichten hebben vaart, ze vormen het verhalende deel. Ze omringen de andere gedichten, die gaan over de ervaringen van Roeshoofd in de kliniek waar hij is opgenomen. Daar heerst de stilstand van ziekte. Die korte gedichten zijn gezet in schreefletter, interpunctieloos, voornamelijk kwatrijnen in min of meer regelmatige vijfvoetige jamben met omarmend rijm (abab), geregeld in sonnetvorm. Ze zijn titelloos, slechts onderscheiden door een asterisk bovenaan de pagina.

waarheen en waarin ben ik verdwenen
waar vind ik ergens een authentiek zelf
welk licht heeft mij verblindend

beschenen

waar zit de knoop in mijn hersengewelf

Rigide is het onderscheid niet. De bundel vormt een drieluik en in het middendeel is de strofelengte en het rijm van in schreefletter gezette gedichten veel losser en vrijer.

mijn defecten zijn een filosoof
mijn daden zijn hoofdonderwijzer
mijn ribben tel ik als verkeersagent
en als ik voor ontslag solliciteer

dan blaas ik gas aan in een geiser
ik ben kortom van alle markten
ik ben aanvoegend en bepaald
buiten taal lig ik voor pampus
en besta louter in grafieken
het volk bezorgt me een elektroshock
de meerderheid wil mij tot as
reductie van een mens tot één gedachte
mijn koninkrijk voor een matras

Met de genoemde supermarkt is iets aan de hand. Zwagerman begeeft zich op het terrein van de sciencefiction en het fantastische met zijn T-Mart, de consumentenvariant van Borges' heelalomvattende bibliotheek: alles, maar dan ook echt alles, is er te koop is. De plezierdichter somt het met smaak op. Niet alleen stoffelijke goederen, maar ook ‘niet-materie’: ‘Een ons gezinsuitje, een carrière als een ansichtkaart’, alsook een ‘toefje beschaving en bescheidenheid, dikke plakken/ weldaad in de liefde’. Vooral die pakketten zijn populair: ‘Altijd topdrukte op de afdeling menselijk verkeer’.

Roeshoofd, aangeduid als ‘vastklant R.’, mengde zich wel eens in de voorspelbare pretaankopen. Dan schafte hij ‘heldendaden aan of vette seks op geilplaneten’. Of hij nam een ‘drugsroes zonder drugs’. Dat, schrijft Zwagerman:

Was destijds boho, maar tuimel

geesten,

dompelmensen met wenkbrauwen

van vergezicht - zij weten:

boho dekt de winkellading niet. Vast

klant R. volgt

heldere bewijzering naar stoornis

bipolair,

naar zwart en smart van fameuze edel-

lieden in depressie:

recht door zee in jas met stenen in

zakken à la vee punt woolfe

of de dichtende sirene pee met afplak-

tape en hoofd en al in de oven

Enkele regels verder laat Zwagerman er geen misverstand over bestaan waarom Roeshoofd tot zijn bizarre aankoop komt:

Motief van R. de lieve vastigklant
is dat van alle tuimelgeesten: zwarte

schaduw

geeft reliëf geluk is voor de krommen

leven

moet van down and out en meer van

die voldongen wijsheid

uit de mand van bitterzoet de kruiden

vrouw

die tevens spreuken heeft aan de wand

Geluk is voor de krommen, de dommen. De zelfkant, de goot, beproeving en depressie: dat zijn zaken die een leven gewicht, reliëf geven. Roeshoofd is een opportunist die zich graag siert met het aanzien van Sylvia Plath. Of hij wordt misleid door de valse romantiek van kunstenaars die zelfmoord pleegden. Het zwartgerande sprookje dat voorschrijft dat de authentieke dichter een gedoemde dichter is.

Het commentaar van de dichter Zwagerman in dit veertigregelige deel is onomwonden en vilein: een tegelwijsheid.

Het ‘boho’ uit de eerste regel is Engelse turbotaal voor ‘bohemian’ en werd onder meer door Tom Wolfe (een favoriete auteur van Zwagerman) gebruikt in zijn roman ‘The Painted Word’, waarin hij de bohémien kunstenaars hekelt die zich laten voorstaan op hun onafhankelijke opstelling, maar zich na succes laten inkapselen door de heersende culturele elite.

Een depressie haal je bij de supermarkt

In dit verband is het interessant te lezen wat Zwagerman in januari 2003 in NRC Handelsblad schreef naar aanleiding van het boek Republic of Dreams. Greenwich Village: The American Bohemia, 1910-1960, van Ross Wetzsteon. Hij stelt dat de heersende cultuur de codes en mores van de tegencultuur heeft geannexeerd. ‘In de gemediatiseerde consumentenhemel zijn alle boeren, burgers en buitenlui indien zij dat believen stars in their own right: iedereen kan artistiek zijn. Dat je daartoe kunst moet maken is niet meer noodzakelijk. Als je zegt dat je net zo wil denken en doen en denken als destijds in Zürich en Wenen de dadaïsten dachten en deden, heb je al voor de helft het bijbehorende prestige.’

In consumentenhemel T-Mart koopt Roeshoofd de aandoening die hij nodig acht. Non-conformisme volstaat niet, bohémien zijn is uit. In zijn artikel schrijft Zwagerman dat de bohémien in de jaren zestig werd vervangen door ‘een heel andere gestalte uit de Amerikaanse subcultuur: de dropout, de outsider, de junkie.’

Dat Roeshoofd down and out wil zijn, is de nieuwe mode, de nieuwe weg naar roem. In de T-Mart lokken ‘beproeving, depressie en psychose’ als de kerneigenschappen van de kunstenaar:

Instructies voor de zwartslagzoekende

cliënt:

Sis je weg! Val erbuiten en eraf!

Weiger mee!

Sadder. Wiser. Hoger. Schoner.

[p. 18]

De sarcastische toelichting op het motief van zijn personage is van belang voor de gedichten over de wanen en miserabele ervaringen in de kliniek. Die zijn niet louter grimmig en onrustbarend. De onderstroom vormt ook een tenlastelegging. Roeshoofd geneest namelijk niet. De kliniek is ook niet bedoeld om hem weer gezond te maken. Sterven, dat is het beste voor een patiënt, en voor de kliniek. Roeshoofd verlaat de kliniek in een lijkkist, en hoort de dragers praten:

Diezelfde persoon ligt nu met klem
dat de behandeling is geslaagd
trots en triomf klinken door in zijn

stem

soms moet iemand de dood in gejaagd

Bij Zwagerman geen kunst om de kunst. De maatschappelijke orde moet ontmaskerd en gegeseld worden. Dit is ook poëzie over het failliet van de psychiatrische zorg.

Het maatschappelijk debat in Nederland over depressie en zelfmoord wordt al langer mede door Zwagerman gevoerd. Al vanaf de verschijning van zijn roman Zes sterren uit 2001, waarin de oom van de hoofdpersoon zelfmoord pleegt. Op opiniepagina's en in interviews ageerde hij tegen Karin Spaink, die in haar pamflet De dood in doordrukstrip de vrije verkrijgbaarheid van zelfmoordpillen bepleitte. Zwagerman schreef: ‘Spaink beoordeelt andermans doodsverlangen naar de criteria van vraag en aanbod: zelfmoord als een consumptieartikel dat “de staat” ons ten onrechte onthoudt. (...) Zij ziet een utopischenecrofiele verzorgingsstaat voor zich. Als je dood wilt ga je naar de sociale dienst.’ In zijn poëzie presenteert Zwagerman een kapitalistische variant op die ouderwets socialistische utopie: een depressie haal je bij de supermarkt.

Zwagerman noemde zich ook een ‘ervaringsdeskundige’. Zijn vader deed een mislukte zelfmoordpoging, een goede vriend deed er meerdere. De daad van zijn vader acht hij een cesuur in zijn leven. Er is vóór die tijd en ná die tijd: ‘Het is een daad die uiteindelijk ook jouw bestaan ontkent.’ Verzet tegen de doodswens van een depressief iemand is van levensbelang, zegt Zwagerman. ‘Anders kun je geen enkele reden meer formuleren waarom jijzelf in leven zou blijven.’ Onderstreept de dichter met die woorden de hoge inzet van de gedichten in Roeshoofd hemelt? Het is een aantrekkelijke en niet helemaal onaannemelijke gedachte. Hij wijst er zelf op de statistieken van kinderen van zelfmoordenaars, waar hij zich ondanks het mislukken van zijn vaders poging toe rekent: 64 keer vaker chronisch depressief en 17 keer vaker zelfmoord dan gemiddeld. Toch wuift hij in een interview de mogelijkheid weg dat hij in Zes Sterren de misère van zich af schreef of dat hij zelf zelfmoord zou willen plegen: de vader van drie kinderen heeft aan den lijve ondervonden met wat voor schuldgevoel en woede je achterblijvers opzadelt.

De ‘bipolaire stoornis’ die Roeshoofd aanschaft (‘voor de zekerheid neemt hij er twee’) laat zich lezen als een manisch-depressieve stoornis. Manische depressiviteit spiegelt mooi de bipolariteit van de bundel. De exuberante, razende stijl in het vertellersdeel zijn de manische momenten, en de gedempte, sombere, in regelmatig tempo en ritme vertelde kliniekdelen staan dan voor de depressieve periodes. Zo verder redenerend kan je stellen dat manie de nodige hoofdletters, komma's, punten en uitroeptekens kent, en dat depressiviteit maar interpunctieloos en gelijkmoedig dooremmert. Het is bij uitstek een literaire uitwerking van de inhoudelijke motieven, de vorm schraagt de inhoud en vice versa.

De stilistische tweespalt schreeuwt ook om de vraag waar die vandaan komt. Zat het er al in? Sprak Zwagerman al met twee tongen, en heeft hij ze nu ontward? Teruglezend zie je het meteen: ja, natuurlijk!

Hardcore experimenteel is Zwagerman nooit geweest. Het grammaticaal en morfologisch verhakken en assembleren van zinnen en woorden (zoals in het verhalende deel) oogt als een logisch vervolg op de stijl waarin ook De ziekte van jij en grotendeels Bekentenissen van de pseudomaan zijn opgesteld. Maar keurige, grammaticale zinnen schrijft hij in die bundels al volop. En die volzinnen vormen de basis van zijn nieuwe vormvaste gedichten. In de comeback uit 2001 staan er volop in het openingsgedicht en de afdeling ‘Pseudomania’. Zie het gedicht ‘Op zaal’, dat begint met: ‘Bel om de nachtzuster/ Om haar vingers waarmee zij het piekend haar voor mijn ogen vandaan strijkt.’

De ziekte van jij is vooral een lyrische en kolkende woordenstroom. Critici wezen op het gebruik van door Lucebert benutte middelen om de taal te laten ontsporen, maar Zwagerman is daar goed beschouwd zuinig mee. Goed, een gedicht kon beginnen met:

... dacht jij clown te zijn maar tijger

eveneens,

zweepte ik dompteur alsook bengaals

maar dan van vuur:

ons oogmerk het hele circus te

omlijnen en tegelijk de piste

te verkleinen tot het entertainment

van het eendrachtsritueel.

In de eerste regel wordt een zin ingezet, maar niet voltooid, in de tweede gaat het de plezierdichter vooral om woorden die het circusgevoel oproepen en het spel met ‘bengaals’. Daarna gaat de taal weer netjes in het gelid. De rest van het gedicht is zeer geestig, maar ook kraakhelder. Vaak ligt de complexiteit van deze poëzie in het almaar inbedden van bijzinnen of in het vergaand indikken van de taal. Zoals in: ‘... had jij te leiden een paar levens galg en rad’. Moeilijkere regels worden steeds omsloten door transparante.

Dat beperkte gebruik van de gereedschapskist van Lucebert gaat ook op voor Roeshoofd hemelt. Dan krijg je een zin over drie regels als deze:

R. spiedt de zaal in, naar jury en hof,
overal strijken gezichten zich uit,
achterin wordt een T-Martmetoot

langzaam wakker.

Het bijvoeglijk naamwoord ‘uitgestreken’ verandert in een actief werkwoord, een type omzetting dat Zwagerman veelvuldig hanteert. In hetzelfde gedicht (‘In zeilend ornaat’) staan bijvoorbeeld ook woorden als ‘molshopend akker’ en ‘Officier monoloogt’. Woorden dienen naar keuze als zelfstandig naamwoord, bijvoeglijk naamwoord en werkwoorden. Het vreemde ‘T-Martmetoot’ leent behendig een deel van ‘hotemetoot’. Het is afhakken en weer aanlijmen. Dat spel speelt Zwagerman superieur.

Voortdurend is er lucht in deze poëzie, dat is van belang. Duister of onoplosbaar wordt het zelden. Lucebert, de light version, zou je kunnen zeggen. Het zou prettig zijn de naam van de Keizer van de Vijftigers bij dergelijk methodes eens te kunnen vermijden, maar Zwagerman roept het over zich

[p. 19]

af door een tekst van Lucebert als motto te kiezen (waaruit het eerder geciteerde ‘tuimelgeest’ voorkomt) en vele malen regels van hem te verwerken, zoals in ‘eenvoud verlichte waterblijde tijden’ en ‘in deze tijd waarin men koning koning zijn bezit verpandt’.

De ziekte van jij bevat een opvallend Lucebert-citaat: ‘... ben jij eindelijk van alle ladies/ aan te pienken meer dan welke poem’. Die regels gaan terug op Luceberts ‘horror’: ‘'s avonds gaat heer horror uit/ hij pienkt aan de ladies, hij pienkt aan de poem)’. Zwagerman vervolgt zijn gedicht met: ‘de poema kleine rat jij ratelslang/ zo giftiggeil waar vijftig tachtig/ wenteltevend in elkaar te draaien/ ben jij te bezingen zo beleefbaar.’ Vijftig en Tachtig worden daarop in dit gedicht aan elkaar gedraaid door na Lucebert de geest van Gorter op te roepen. ‘En je kut en je kont en je haar/ en je lippen en je klit waar/ je liefde zit er onderdoor/ met je haar ervoor.’ Dat is ‘Zie je ik hou van je’ door de mangel gehaald, dat toch anders klonk: ‘En je neus en je mond en je haar/ en je ogen en je hals waar/ je kraagje zit en je oor/ met je haar ervoor’.

Met oeverloos citeren, tot gekmakens toe, is Zwagerman niet opgehouden. Maar gewentelteefd wordt er niet meer. Althans, dat is de grote lijn. Op kleine schaal gaat het vrolijk door, want wentelteven is toch wat Zwagerman het liefste doet. Maar in de tweespalt zijn Vijftig en Tachtig uit elkaar getrokken. De vormvastheid van Gorter cum suis is terug. Niet om de schoonheid te bezingen, want uit Zwagermans sonnetten zijn geen zoethouders. Ze hoesten je de walging en krankzinnigheid, de dood en verderf in het gezicht. Behalve een verlichte Vijftiger huist er ook een verknipte Tachtiger in Zwagermans borst. Die ontaarde Tachtiger, die van interpunctie afziet, krijgt nu volop spreektijd en dat is een grote bocht in zijn poëzie.

Heel verbazingwekkend is die tournure niet. Zwagerman wil alles tegelijk. De spiegel in de spiegel in de spiegel, het doosje in het doosje in het doosje. In de wereld en in eigen hoofd. Experimenteel en doorgrondelijk. Hoge en lage cultuur. Eigen en andermans tekst. Een dichter die droomt van de Aleph. Uit de Aleph van Borges komt het andere motto van Roeshoofd hemelt. De Aleph, dat is agnostische metafysica. Het is Alles, kosmische ruimte in heel haar omvang, op ‘twee of drie centimeter’. Het is de ultieme, maximale, poëticale droom: ‘Elk ding was oneindig veel dingen’, zoals Borges in zijn verhaal schrijft.

Ook als nieuwe Tachtiger is de schrijver bij vlagen achteloos virtuoos, al loopt lang niet elke regel in de pas. En die hamerende dreun die ik soms hoor: dat zal een ontwenningsverschijnsel zijn. Rijmend dichten, dat is ook een zoektocht naar de wortels van de poëzie, een duik in de traditie. En dan heb je meer aan overmoed dan aan eerbied. Zie ook een rijmwoordenset als ‘schakel/ hypocrisie/ tentakel/ blasfemie// tabernakel/ agonie/ obstakel/ psychiatrie’. Dat moet wel ironie zijn. Dan liever:

wat buiten is betekent niets
hier in de schoongewassen tuin
molt een uitstekend fysicus
een spaakje van zijn kinderfiets
een femme fatale ontvlooit zijn kruin
elk woord rijmt hier op sysiphus

Manie kent hoofdletters, komma's, punten en uitroeptekens

Door rijmende poëzie te schrijven, op zich al een kwestie van lef, slaat Zwagerman een brug slaat naar zijn proza. In de poëzie was zijn weerbarstige stijl tot op zekere hoogte hermetisch en raadselachtig. En als Zwagerman iets niet wil, is het wel onbegrijpelijk zijn. Dat heeft hij vaak genoeg betoogd. De geoliede stijl van de prozaschrijver leidt tot page-turners, naturelle en transparante tragedies over het Hollandse binnen- en buitenleven, naar Angelsaksisch model - in de trant van Tom Wolfe en Tim Parks. Soepel en virtuoos zijn vaste steekwoorden in de kritieken, evenals de suggestie dat een gelaagde psychologie en de bramen op de ziel de schrijver ontbreken. Het wereldbeeld van de schrijver is geworteld in de canon van De Kameleon en Kuifje, het is het verlangen naar rechtvaardigheid van een vrijgevochten jongetjesputter. Ook in Roeshoofd hemelt zijn daar sporen van.

Maar het is vooral die hang naar helderheid die zich krachtig naar binnen heeft gevochten in zijn poëzie. Gaandeweg zijn epische gedicht offert Zwagerman steeds meer aan zijn afgod de klare lijn. Roeshoofd krijgt een jeugdtrauma en een moeder die zijn levens bepeinst. Het verhaal van de betrapte dief, de toewijzing van de advocaat en de rechtszaak moet afgewikkeld.

Daarbij past dat de voze en stinkende climaxen in Roeshoofds gestoorde geest enkele keren worden geneutraliseerd door erop te wijzen dat het wanen zijn. Op pag. 83 staat er geen rem op: ‘roeshoofd wil zo graag een vrouw ombrengen/ maar niet voor hij haar heeft verkracht/ haar leed zou hij niet zinloos verlengen/ voor verkrachting en slachting staan één nacht’. Hij heeft wel iemand op het oog: ‘als hij mocht kiezen werd het máxima’ en ‘soms zwijmelt hij over een moslima’. Het is het type doodswens waar Haagse rappers taakstraffen voor krijgen opgelegd. Maar op pag. 86/87 masturbeert roeshoofd op gewelddadige fantasieën bij zijn therapeut, totdat verplegers hem vastsnoeren aan zijn bed en vragen wat hij toch uitkraamt: ‘u weigert al maanden uw therapie’. Ook een ander gedicht, dat onheilspellend begint met ‘een sater neukte mij hard in mijn kont’ loopt uit op ‘medicijnen sturen mijn dromen/ artsen ontkennen dat ik ben verkracht/ uit mijn kont lekt zaad van fantomen’. Dat is te veel gezegd, alsof de lezer het voorbehoud van waan en verwarring niet ziet.

Zo is Zwagerman pleaser en rebel en is er voor elk wat wils. Wie houdt van symmetrie, inventiviteit en verborgen tandwielen die het literaire raderwerk doen draaien, komt net zo goed aan zijn trekken als de lezer die graag rafels en losse eindjes ziet, in regels waarin het mysterie is bewaard. Zo ook het slot. Alles kantelt. En dan nog een keer, maar dan ook alles. Tevens grijpt dat einde op klassieke wijze terug naar het begin, én naar die verraderlijk nonchalante strofe, zomaar tussendoor in een gedicht vroeg in de bundel: ‘Als doodswens nu eens niets dan woord is/ waar spellingcontrollers in ritsel mee praten./ Als vastklant R. nu eens niets dan woorden heeft gezocht.’ Meer zeggen is zonde. Want laten we wel wezen, hoe vaak kan je van een poëziebundel zeggen: het einde is te mooi om te verklappen?