Awater. Jaargang 3

[p. 42]

Beschouwing
De koe verdicht

Op zoek naar de koe in de poëzie. ‘Vader boer, dan weet je het wel.’

door Atte Jongstra

K. Schippers debuteerde in 1963 met de dichtbundel De waarheid als de koe. De poëzie van Schippers gaat terug op de dadaïstische kunst van het begin van deze eeuw en in het bijzonder op Marcel Duchamps' theorieën daarover. Als mede-redacteur van het tijdschrift Barbarber ging het hem erom elk onderscheid tussen kunst en werkelijkheid, tussen het poëtische en het banale, tussen het hoge en het lage, het alledaagse en het bijzondere op te heffen. Ik heb dit uit de tweede hand, maar het is een korte samenvatting.

Een van de gedichten in Schippers' De waarheid als de koe gaat zo:

Een koe
is een merkwaardig beest
wat er ook in haar geest
moge zijn
haar laatste woord
is altijd
boe

Een gedicht als een koe. Het barbarberariaanse onderscheid-opheffingsprogramma is niet effectief in dit vers. We vinden er weliswaar werkelijkheid in, het is even alledaags en banaal als laagbijdegronds¹, maar de werking van Schippers' poëem werkt tegen alle programma's in. Het roept een onmiddellijk verlangen bij de lezer op, naar verzen die wel iets betekenen, naar bijzondere dichtkunst, naar iets ‘hogers’. Wat Schippers hier doet is een pubergrap presenteren, met een dadaïstisch, Duchamps-theoretisch schaamlapje. Heel dwars, de dada-revolutie (ook zelf al een inhoudsloze wassen neus, geen spoor van harde snot of iets dat vloeit in de snuiftubes) nog eens dunnetjes overgedaan.

Hersendood uitgedrukt, zonde van het papier. Maniertjes, meneertjes, ik krijg er het rood van voor de ogen.

‘Rood in 1963! Is dat soms geen revolutie?’

De revolutiedichter van ‘De koe’ mag zich wurgen gaan, met het elastiekje waar hij in zijn bundel Verplaatste tafels (1969) zo graag naar kijkt. Ik denk dat Schippers dat ook inderdaad heeft gedaan. Hij zit vast niet te wachten op de eindeloos voortdeinende kotsgolven, die zijn koe nog steeds weet op te wekken, om de onherstelbare dichter Koos (15) te variëren.

Tegen koeien geen bezwaar, hoor! Ben er tussen opgegroeid. Vader boer, dan weet je het wel. De lucht van het tweehoevig herkauwend huisrund, ik word er zo lustig van als het vogeltje dat koe heet. Al heb ik niets met melk. Daar heb ik juist een hekel aan². Nu kom ik op de kracht van de poëzie. Het was Prudentius, de vierde-eeuwse Romeinse dichter die me ondanks genoemde afkeer van glibberig, lidderig uierslijm toch van melkpoëzie deed genieten, in Cathemerinon Liber (bij ons vertaald als Getijden). Zelfs het feit dat Prudentius Christen was nam ik hem niet langer kwalijk, alleen al om deze regels:

Schuimende emmers bevatten het sap
dat wit als sneeuw uit het tepelpaar vloeit
door het verdikkende stremsel gaat 't vocht
stollen; daarna wordt de kneedbare melk
samengeperst in een rijshouten korf.

Vloeiend tepelpaar, melk, kaas, verdikking. We worden gewezen op het huisrund als producent van een iets dat eindeloos veel hoger staat dan het banale ‘boe’³. Het streelt

1 En het is niet leuk, geen spoor van humor zoals in ‘Hierin wel’ uit Constantijn Huygens' Korenbloemen (1672): ‘Hierin wel// Jan gaf een rekest aan d'overheid/ en kreeg daarop het schraal bescheid:/ “hierin kan niet getreden werden”. // Men meende dat hij zou volherden,/ en bed'len met een nieuw papier.// Ook kwam hij na een dag, drie vier, / maar met een doos die hij de heren/ (als een corruptie) wou vereren.// De doos ging op, daar vond men in/ vijf woordetjes van diepe zin:/ (hij had er een koe in laten flerden)/ “hierin kan wel getreden werden”.’

2 Zie ook: Erich Wichman Het witte gevaar. Over melk, melkgebruik, melkmisbruik en melkzucht (1928), waarin Chestertons versregels ‘No more the milk of cows/ Shall pollute my private house/I will stick to Port en Sherry,/ For they are so very, very,/ So very, very, very Vegetarian.’

3 In zijn hilarische onderwijsvers ‘De koei’ (1859) besteedt De Schoolmeester (Gerrit van de Linde) aandacht aan de koe als producent:

Ook waren rundermest en rollenden
Vóór de koei heur tijd nog onbekenden.
En wat men van haar huid al niet maken kan. [...]
Hoe zou men 't b.v. op 't schip zonder een koevoet stellen. [...]
Enfin, als een mensch gaat bedenken,
Wat de koeien hem zelfs by testament, nog schenken...

[p. 43]

de papillen van de lezer, de werkelijkheid wordt er zo door verdraaid dat de wereld dragelijk wordt. Als het om de koe zelf gaat is Prudentius trouwens minder eenduidig. Van hem zijn de woorden abominor bos plumbeus - ik verafschuw de domme runderen. Aan de andere kant heeft hij zich verzet tegen de slacht van ‘onschuldige koeien’. Ik ben er nog niet uit.

Natuurlijk heb ik in overdrachtelijke zin ook een hekel aan stomme runderen, die bij de gedachte aan een koe slechts ‘boe’ horen. Maar de koe als symbool voor de domheid, die kant wil ik niet uit. De uitdrukking ‘lustig als het vogeltje dat koe heet’ is ook gevallen. Koeien en lust, dat klinkt tochtig. Daar zit wind en trek in. In het symbolenrijtje dat doorgaans naast de hoofdzonden figureert vinden we achter wellust: de koe. In diezelfde symbolische sfeer moeten we de regels van Achterberg begrijpen, in zijn ‘De dichter is een koe’ uit de bundel Eiland der ziel (1939). Jezelf met mondenvol taal wellustig ondersteboven herkauwen en dan gemolken worden door je talent: hoe prikkelend en tittelend het dichterschap. Zo zou ik ‘De dichter is een koe’ samenvatten. Achterberg vertelt het in simpele regels als:

alleen de boer melkt mij zo zalig⁴,
dat ik niet eenmaal denk: wat is hij toch inhalig.

Een onvergetelijk gedicht, en nog lang niet Achterbergs beste.

Ook Vondels koeienvers uit zijn Vorsteliicke Warande der dieren. Waer in de Zeden-rijcke Philosophie, Poëtisch, Morael, en Historiael, vermakelijck en treffelijck wort voorghestelt (1617) is niet het beste gedicht dat hij schreef. Ik geef het hier omdat het past: koe en wellust.

Een Os die zwaer gejuckt den tragen ploegh most slepen,
En stadigh werd gedreyght met 'tluyd geklats der zweepen,
Des avonds werd gestalt, aemachtigh mat en moe,
En rusten naest de krib van een ghemeste Koe,

Die schamper dreef den spot, met al zijn slavernije,
Om dat zy leefde in weelde en huppelde als de vrije.
Maer eynd'lijck werd den Os ghewaer, en nam wel acht
Dat dees ghemeste Veers werd met de bijl gheslacht.
Waerom hy zijnen staet voor d'ander heeft gheprezen,

Vermids hy niet en had de slagh des bijis te vreezen:
Dies koos zijn slaverny noch liever als een wijl
In wellust opghevoed te werden voor de bijl.
Wie't eynde gade slaet van goeden en van quaden,
De korte wellust zal verfoeyen en versmaden.

De wellust is wel zoet in d'uyterlijcke schijn,
Maer kan van druck en rouw niet afghescheyden zijn.

De boodschap van Vondel is de mijne niet. Ik laat mij als Achterberg liever melken, prikkelen en tittelen. Het leven van de os, ik zie niets in jukdragerij. Liever druk en rouw, je hebt tenminste geleefd. Maar Vondel zegt het mooi, in rijmregels die klinken als een klok.

Taal in de mond nemen, herkauwen, een bekvol sap⁵.

Bij Schippers bijt je op een stuk karton - de uiers van zijn koe geven niets, geen druppel. Vondel, Achterberg, de Schoolmeester, hun tepelparen geven rijke, schuimende emmers. Dit laatste is natuurlijk een scheve beeldspraak, maar het zegt toch iets.

Atte Jongstra (1956) is schrijver, dichter en bloemlezer.

4 Vergelijk Huub Beurskens' gedicht ‘Mijn afschuw’ (in de indrukwekkende bundel Hollandse wei, (1990). Beurskens stelt het boerenbedrijf heel anders voor, maar dat moet hij zelf weten: ‘Eenzelvigheid van loodsen waar vensterloos bedreven/ het melk-, vlees- en strontbedrijf zich aan het oog onttrekt.’

5 Zie hier: Jacqueline E. van der Waals' ‘Koeien’ in Iris (1918): ‘Op de weiden staan de koetjes;/ Al de kalme koeiensnoetjes/ Scheren 't voedsel van het veld,/ Soms verzet er een zijn voetjes,/ En ze kwispelstaarten zoetjes,/ Als een vlieg ze even kwelt.// Zie, daar ligt er een! Een tweede/ Vleit zich neer, die weltevreden / Knipoogt in den zonneschijn.// Zijn er hooger zaligheden,/ Dan al grazend zich vertreden,/ Dan in rust herkauwend zijn?’ Zo kun je het ook zien, al kun je het beter anders opschrijven. Het niveau is identiek, maar ergeren als Schippers' boe-poëem doet Van der Waals' ‘Koeien’ me niet. Het zijn blanke verzen, blank van onschuld, bleek van onnozelheid. Je zult maar met zo'n hals getrouwd zijn.