Awater. Jaargang 3

[p. 16]

Nagelaten werk
‘Ik zie scherper door de taal’
Nagelaten gedichten van Jan G. Elburg
door Jan van der Vegt

Jan Gommert Elburg werd in 1919 in Zeeland geboren, in Wemeldinge. De zee spoelt daarom wel eens door zijn gedichten heen. Hij groeide op in Amsterdam en ontdekte daar in 1938 op een tentoonstelling de surrealistische kunst. De indruk die dat maakte, is nooit meer weggesleten. Hij ging gedichten schrijven, zowel in surrealistische trant als in een traditionele en romantische stijl en hij ging tekenen en schilderen. Zijn eerste publicatie was in 1942 in het tijdschrift Criterium en verder kon hij in de oorlog alleen clandestien publiceren. Zijn eerste bundel was Serenade voor Lena (1943). Na de bevrijding werd hij medewerker van het nieuwe blad Het Woord, waarin poëzie verscheen die door het surrealisme werd gekleurd, verzen waarin het onbewuste doorwerkte en beeldspraak niet rationeel hoefde te zijn. Dat liep vooruit op het werk van een nieuwe generatie. Toen de Experimentele Groep in Holland in 1948 werd opgericht, sloot Elburg zich bij Lucebert, Kouwenaar, Appel, Corneille en de anderen aan en zo kwam hij in de internationale beweging Cobra terecht. Deze nieuwe stijl die poëzie en kunst dicht bij elkaar bracht, paste hem. Net als Lucebert was Elburg een dubbeltalent. Dichtkunst en beeldend werk waren voor hem onscheidbaar.

Hij was een veelzijdig en gretig experimenterend kunstenaar. Hij schilderde en maakte collages, hij tekende en bouwde constructies van gevonden of verzameld materiaal. In 1949 zag hij kans een schandaal te veroorzaken met een collage, een persiflage op het schilderij ‘De Venus van Urbino’ van Titiaan. Hij had het hoofd van de mooie naakte vrouw vervangen door de kop van een oud wijf en op de achtergrond een drietal eigentijdse toeschouwers toegevoegd, mannen met petten op, die er wat onverschillig bij staan. Het was Elburgs variant op het protest tegen de geijkte Schoonheid, over wie Lucebert in een van zijn bekendste gedichten zou verklaren dat zij zichzelf het gezicht had verbrand. De collage moest op last van de geschokte overheid meteen van de Cobra-tentoonstelling in het Amsterdamse Stedelijk Museum verwijderd worden. Dat was de protesterende, geëngageerde Elburg, die ook politiek zeer links stond maar zonder een partijman te worden.

Een specialiteit waren Elburgs monoprints, prenten in kleur waarvan met behulp van sjablonen of op andere wijze vanaf een met inkt ingesmeerde glasplaat één afdruk werd gemaakt. Figuratief of abstract tonen ze een sterk kleurgevoel. Voor Het lijkt wel winter, een bundeltje gedichten dat in 1988 gepubliceerd werd in de Slibreeks van het Zeeuws Kunstenaarscentrum, maakte hij een reeks ‘blind-tekeningen’. Voor de hele serie was in het boekje geen plaats, van de overblijvende zijn hier een paar afgedrukt. Op een tekenblad legde hij een vel carbonpapier, met daarop weer een tweede vel papier. Op het bovenste blad tekende hij met de achterkant van een balpen of zoiets, zodat hij de tekening, die op het onderste blad ontstond, niet kon zien. Zodra hij de stift van het papier nam, was hij niet meer zeker over de plaats waar hij verder moest gaan, waardoor in de tekening breuken ontstonden.

Het spel met technieken kon hij nooit laten, ook niet in de poëzie. Hij experimenteerde met vormen, schreef ‘contravormen’ bij gedichten van Hugo Claus en anderen en was een ware Vijftiger door het idee dat het gedicht ding is, een steen bijvoorbeeld die je kunt oprapen. In het uitbuiten van wat de taal biedt aan dubbele bodems, onvoorziene associaties, verscholen betekenissen, was hij een meester. Wat de taal noemde, zag hij in kleurige en speelse beelden voor zich. ‘Ik zie scherper door de taal’ staat ergens op een van zijn vele nagelaten papieren. Hij liet zijn gedichten niet gauw met rust, want er was altijd wel iets nieuws te ontdekken. Elburg was een man van een gretige nieuwsgierigheid.

Toen hij in 1988 voor een Achterberg-project van Galerie De Bleeker in Heemstede een gedicht moest schrijven, koos hij als titel de laatste woorden van Achterberg, die hij in de biografische schets van Wim Hazeu had gelezen. Bij Elburg verliezen die woorden hun banaliteit en worden ze een bron voor beelden en observaties.

Zijn laatste bundel was Haaks op de uitvlucht van 1988. Elburg stierf op 13 augustus 1992. De manuscripten in zijn nagelaten werk tonen hoe hij steeds uitprobeerde, verbeterde of hernam. Het manuscript van ‘Overspelig’ laat een gedicht in wording zien waarin veel nog onzeker is, zodat het moeilijk is uit te maken welke lezing de juiste is. Was ‘ladderzat’ een probeersel? Waar wilde Elburg precies die regel ‘gooide met...’ invoegen? De laatste twee regels van de eerste strofe zijn wel doorgestreept, maar hoe moet wat er naast geschreven staat als vervanging dienen? Het gedicht is in deze vorm een legpuzzel, waar de lezer mee kan experimenteren. Zo'n spel lag wel in Elburgs lijn.

De poëzie van Jan G. Elburg is momenteel louter antiquarisch beschikbaar. Er is een uitgave van zijn werk in voorbereiding bij Uitgeverij Meulenhoff. Jan van der Vegt is biograaf. Hij publiceerde de biografie van Adriaan Roland Holst, werkt momenteel aan de biografie van Hendrik de Vries en zal zich vervolgens zetten aan die van Jan G. Elburg.

[p. 17]

Doornroosje knippen
met een tang voor prikkeldraad.

In het voorbijgaan - bezeerd -
een naam aannemen, een dubbele:
Van Vlijmen van Stompetoren.

Uit het oosten komen om
daar-ergens, met twee wijsvingers,

naar Quatre-Bras te wijzen;
zwijgend welsprekend meertalig zijn.

Dit, met die vingers, op een machine tikken
als op het voorhoofd van de gebrutaliseerde
neerlandicus.

Een tintelende urinocohemel:
het was heerlijk helder.

Ik vergoot mij hemelsblauw naast de pot:
het was een zonnige, onbeloken dag.

Het was ik, datgene wat zich zacht
spiegelde:
hier blauw oog voor de koele blik,
ginds rood oog voor de hete tranen.

Het was een goddelijk ietwat afkijken,
het was een redelijk bevredigend zien staan,

was haast helemaal zoals mijn ontwerpers
mij hadden bekeken.

[p. 18]

Gaven^*

 

Wat de zon te zien geeft

 

verdient, hier en daar, een graspluimpje;

 

maar overijverig de zomerschilder laat

 

zijn penseel op het landschap vallen.

 

 

 

In de klad komt het krom tot stand:

 

treurbomen - mijn hemel - vraagtekens

 

straks, over de staar van sloten.

 

 

 

Is dit geel haar, moeder?

 

bekeken door blauwe ogen?

 

 

 

Nee, rooskleurige droom

 

van een blinde, misschien

 

meidoorn, ogentroost, het lieve-

 

heersbeest dat bij de stengel neerbiggelt,

 

 

 

of, kietel met een spiegelscherfje

 

een beschaduwd raamluik aan de overkant,

 

onderrokken aan de lijn,

 

als je durft de poeslieve rug. Niet

 

 

 

omzien. Het was de vuistslag terug:

 

hij ervaart hem als hevig licht.

Zweetdruppels parelen op het klachtenboek.
Ha! een gedicht toch?

Boven de doodenge
angel des doods mogen wij lijden
de zachtbehaarde schaduw
die een hommel
strelend als een goede bom laat vallen.

Maar grofbesnaard hamert treurmuziek
in een teakhouten kist
voor een Oostenrijks rechter handje,
jawel, Ravel

of zo een andere onvrolijke
fransman uit losse pols zijn bezems
naar vliegwielvoorbeeld leerde lopen?

Geen zorgen, wij,
van de kriekende waaghals
tot de krakende wagen, accoord, maar
wonderlijk rolt hij de helling op,
óp.

Omstanders schreeuwen, storend, het tegendeel.
Ha! een gedicht
toch.

* Van dit gedicht heeft Elburg een niet geheel definitieve versie nagelaten. In de marge van de getypte tekst staat naast de eerste regel geschreven: ‘te kijk biedt’, waarschijnlijk als alternatief voor ‘geeft’. In de tweede regel is boven ‘daar’ het woord ‘olijk’ geschreven, zonder dat ‘daar’ is doorgestreept. ‘Olijk’ staat ook, weer doorgestreept, boven het gedicht geschreven als alternatief voor ‘maar’ in de derde regel. De typefout ‘vuisslag’ in de voorlaatste regel is verbeterd.

[p. 19]

Overspelig

 

[Het was] Zo'n gedicht als je wel

 

langs het strand [vindt] opraapt: scherpe

 

stenen vast in een steen gesmolten

 

veel kantigs in een grote kiezel

 

[geslepen, om en om gegooid, geslepen] rond.

 

[en bekeken door de zee] om en om gelegd

 

bekeken en geslepen

 

 

 

[Zo'n gedicht] zo een waar jacob zijn [hoofd] slaap

 

[te slapen] op legde waar de     (ladderzat)

 

jagende broer de slaap

 

droomde de dood.

 

gooide met, gaf nee schreeuwde brood brood

 

 

 

[werd][kwam] sprong binnen door mijn spiegel

 

mijn enige [inzicht] diepte

 

[naar binnengegooid]

 

zo verwacht dat ik [droomde] zeker wist

 

dat het hier hoorde

 

 

 

zo een dat komt in een boek

 

omdat jacob

 

 

 

omdat het aan [de zee lag] mijn zee lag mijn gedicht

 

omdat het rustig lag en mij doden kon.

Toen het bloedeigen koord van de scherprechter
je arm afkneep, je schrijfhand kruiselings,

voordat de holle spier de achtervolging
in een garage liet voor wat zij was, jij was...

Jouw - zeg: letaal - beaamde eigenheimers,
mij in de mond bestorven, pappen blindweg aan.

Vanuit mijn pareltjes koud zweet bezien:
een levensecht talent voor al het dood-

leuk ongestoorde, als ‘De Parelvisschers’
en je pistool, de kamer vol met kitschig koper.

Nochtans, geladen ijlende, schiet je me aan,
doet hortende verslag van spijker in de pols,

doet Golgotha: eens melkt de tong de artsenij
vergeefs; geen kruid, geen lieve moeder.

‘Hoeken met huisgeheimen komen bloot’,
of hartsgeheimen. Of: je schoot. Verleden tijd.

Dit klopt? Of niet, G.A.? Of niet?
: Wat dood heet (annonceert

het woord zelfs) heeft voor rotgenoten
een open, zwartomkaderd oog of twee.

(1 sept. '88, definitief 3 april '91)