Awater. Jaargang 3

[p. 12]

Reportage
‘Het gaat niemand wat aan of ik poëzie heb liggen of niet’
Op zoek naar Fritzi Harmsen van Beek

Foto's: Joris van Casteren

Waar is Fritzi Harmsen van Beek, de legendarische dichteres, toch gebleven? ‘Ik tik tegen het raam, eerst zachtjes dan harder. Geen gehoor.’

door Joris van Casteren

In Telefoongids nr. 26, Hoogezand, Stadskanaal, Veendam neemt het terpdorp Garnwerd - vanuit de stad Groningen een half uur noordwaarts over smalle slingerwegen met trage tractors - net één pagina in beslag. Er is een makelaar gevestigd, twee dakdekkersbedrijven, café 't Woaterbörgje en restaurant Hammingh, dat zes bedden verhuurt en gelegen is aan de ophaalbrug over het Reitdiep. Eén onduidelijk winkeltje, geen pinautomaat. De molen en de toren van de Nederlands Hervormde kerk, door Monumentenzorg zorgvuldig opgepoetst, zien uit over vijf straatjes met enkele tientallen woningen; nieuwbouw aan de oostzijde, authentieke arbeidershuisjes en hoeves aan de westkant. In een negentiende-eeuws stulpje aan de nauwe Burgemeester Brouwersstraat, aan de regenpijp kleeft een roodwit stickertje van het Pieterpad dat dwars door het dorp loopt en de kleinschalige horeca voor uitsterven behoedt, leeft sinds 1975 de dichteres Fritzi Harmsen van Beek haar kluizenaarsbestaan.

Op een vrijdagavond vertelt de waardin van Hammingh, waar oudere echtparen op bergschoenen de dagschotel, lang doorgestoofde lamlendenen met uiteenvallende venkel en patat met mayonaise, vermoeid naar binnen schuiven, dat de zes bedden aan Pieterpadgangers zijn vergeven. Ze belt met De Oude Pastorie, aan de voet van de kerk, waar (‘u treft het’) nog een van de drie gastenkamers onbezet blijkt. Oude Pastorie-uitbaatster Emmeke Schurink-Plas, die ook het jaarlijkse Garnwerdse huiskamerfestival organiseert, is met besmeurde handen bezig in haar appelhof en legt uit dat het om half elf stil moet zijn, een huisregel die vanavond extra stevig in acht wordt genomen omdat de andere twee kamers verhuurd zijn aan, wederom, Pieterpad-wandelaars.

Na enig aandringen wil Emmeke Schurink-Plas wel wat kwijt over de zonderlingste bewoonster van het dorp. ‘We hebben nooit last van Fritzi gehad,’ zegt ze. ‘Het is jammer dat ze zich niet meer mengt met de rest van het dorp. Vroeger deed ze dat meer.’

[p. 13]

Er kwamen toen allerlei ‘beroemde literaire gasten’ bij Harmsen van Beek langs, onder meer het uitgeverswezen vertegenwoordigende types als Geert van Oorschot en Oscar Timmers die vruchteloze pogingen ondernamen de schuwe dichteres nieuwe verzen te ontfutselen. Emmeke Schurink-Plas: ‘Diegenen die zich voor literatuur interesseerden zagen dan ineens een Maarten Biesheuvel of Judith Herzberg passeren.’ Afgezien van twee jonge jongens uit het dorp die soms snoeien in haar tuin, komt er volgens Schurink-Plas zelden of nooit nog iemand bij Harmsen van Beek aan.

's Avonds drinken de Garnwerders uit het nieuwbouw-gedeelte in café 't Woaterbörgje. Van Harmsen van Beek hebben de vrolijke drinkebroers nog nooit gehoord. ‘Hier komt gewoon volk,’ zegt een met goud behangen klant aan de toog. ‘In Hammingh weten ze dat vast,’ schreeuwt de kastelein boven de muziek uit. De laatste tafelaars bij Hammingh, waar een haardvuurtje knappert en zonder dat iemand het merkt een klassieke cd in een kras blijft hangen, zitten alleen nog een paar Limburgers aan het dessert. Ze denken dat de naam Fritzi Harmsen van Beek hen vaag wel iets zegt. Een serveerster vertelt dat hier vroeger nog wel eens schrijvers dineerden en sliepen. ‘Maar dat is allang niet meer zo. Fritzi krijgt geen bezoek meer, ze isoleert zich.’

Mij voor half elf terughaastend naar De Oude Pastorie passeer ik in de Burgemeester Brouwersstraat haar in staat van verval verkerende woning met verwilderde tuin. Achter de dikke gordijnen lijkt licht te branden maar bij een oude, zich afzonderende dichteres bel je niet zomaar aan. Daarvan was ook Alberdina Liewes overtuigd, de overbuurvrouw, wier huisje ik zojuist voorbij liep, die het obscure poëziefondsje Cahier drijft en die af en toe met haar vermaarde overbuurvrouw zegt te spreken. Aan de telefoon zei Liewes, bij wier Cahier onder meer een middeleeuws kookboek en eerder gepubliceerde fragmenten van Jellema, Krol en Morriën verschenen, wel een manier te weten waarop er ‘misschien’ toch iets mogelijk is. Morgen om twaalf uur zal ik bij haar langs gaan.

Het oeuvre van Fritzi Harmsen van Beek (1927) is zo bescheiden dat je nauwelijks van een oeuvre spreken kunt. Ze publiceerde twee dichtbundels, het ondanks de ontoegankelijkheid vrijwel unaniem tot meesterwerk gekwalificeerde Geachte muizenpoot en achttien andere gedichten (1965) en Kus of ik schrijf (1975), en twee verhalenbundeltjes, Wat knaagt? (1968) en Neerbraak (1969). Heel wat vergeten schrijvers zouden tekenen voor een fractie van de status die zij zich met die bescheiden oogst wist te verwerven. Afgezien van het ongetwijfeld ‘fabelachtig, dierlijk, poezig, bedroefd en uitzinnig taalvermogen’ dat zij in haar werk tentoonspreidde, zoals een zoveelste jury bij een voor de zoveelste maal aan haar toegekende prijs (die ze nooit in ontvangst nam) het formuleerde, is die status ook gebaseerd op de legendevorming rondom haar persoon in de tijd dat zij als rijkeluisdochter het Blaricumse buiten Jagtlust bewoonde. Daar richtte zij losbandige bacchanalen aan en joeg samen met haar broer Heintje en allerlei vermaarde literatoren het familiekapitaal er binnen een jaar doorheen, waarvan HP/De Tijd-redactrice Annejet van der Zijl in het boek Jagtlust nauwgezet verslag doet. Nog onlangs verscheen het proefschrift Fritzi

[p. 14]

en het groteske van Annie van den Oever, waarmee het minuscule stapeltje oorspronkelijk werk weer verder in de schaduw van de berg secundaire literatuur kwam te staan.

Niemand die zich zo goed van die scheefgegroeide situatie bewust is als Harmsen van Beek zelf. In een van de schaarse interviews die ze ooit gaf zei ze tegen Het Nieuwsblad van het Noorden dat ze het publiceren helemaal niet miste: ‘Nee, dat kan me niets schelen.’ En: ‘Ik heb geen hap ambitie.’ Tot wanhoop van allerhande academische duiders merkte ze zelfs op: ‘Ik geloof dat ik eigenlijk helemaal geen echte schrijver ben.’ Ze vond het vervelend dat iedereen maar wilde dat ze nieuwe gedichten maakte. Dat vraaggesprek met Het Nieuwblad van het Noorden had in 1987 plaats en daarna, afgezien van enkele onthutste mededelingen die ze HP/De Tijd in 1989 deed toen ze ontsteld was geraakt over een boek van haar vroegere vriendin Charlotte Mutsaers die haar ‘geestelijk’ geplagieerd zou hebben, zou Harmsen van Beek nimmer meer in de openbaarheid treden, hoeveel journalisten ook verzoeken indienden.

Zaterdagochtend, half tien. Een busje van supermarktketen Spar rijdt door de smalle Burgemeester Brouwersstraat. Ter hoogte van het arbeidershuisje zwaait de achterklep open. Een gestalte in de deuropening pakt een doos aan en slaat vlug de deur weer dicht. Om twaalf uur zit ik bij Alberdina Liewes in de achtertuin. Er vallen pluisjes uit de perenboom en dalmatiër Julius slaat op hol als de buurman zijn motor in het steegje start. ‘Ik denk dat Fritzi hier twee of drie keer is geweest,’ zegt Alberdina, die, zo deelde Emmeke Schurink-Plas gisteravond smalend mede, ‘pas twee jaar’ in Garnwerd woont. Liewes' huisje staat schuintegenover dat van Harmsen van Beek. Toen Liewes het twee jaar geleden betrok wist zij dat zij tegenover de bekende en mysterieuze woordkunstenaresse kwam te wonen. Want behalve lerares aan een Gronings VMBO is Liewes beeldend kunstenaar en in die hoedanigheid exposeerde zij, jaren geleden alweer, in de kerk van Garnwerd. Liewes: ‘Fritzi was daar ook bij aanwezig. Na de expositie hebben we haar nog meegenomen naar de Chinees in Winsum.’

Liewes woonde er net een maand toen ze Harmsen van Beek in de SRV-wagen tegen het lijf liep. Liewes: ‘Het eerste wat ze zei was: ik wil geen nieuwe contacten opdoen.’ Maar op een keer zat Liewes met een onbruikbaar grote hoeveelheid ‘krieleitjes’ en besloot ze Harmsen van Beek toch te bellen. ‘Fritzi zei: nee bedankt, ik eet heel weinig.’ Een andere keer had Liewes een fles champagne over en belde opnieuw. ‘Fritzi zei: nee, nee, nee. En ik dacht: laat nu maar zitten.’ Bij een volgende ontmoeting, ze waren beiden met hun container op weg naar de vuilophaalplaats, bleek Harmsen van Beek evenwel toeschietelijker. Liewes: ‘We liepen geanimeerd op. Ik vertelde over mijn werk op school, dat haar heel vermoeiend leek en dat ik een klein poëziefonds drijf. Heb je daar wel een diploma voor, vroeg ze toen.’ Bij de vuilophaalplaats aangekomen constateerde Harmsen van Beek dat er geen huisnummer op Liewes' vuilcontainer was aangebracht. ‘Toen heeft ze voor mij een achttien uitgeknipt en op mijn container geplakt,’ zegt Liewes die het slordig uitgeknipte plaksel aanwijst. ‘Ze zei: stel je voor dat je een

[p. 15]

vieze van iemand anders meeneemt.’

De kern van hun bescheiden vriendschap schuilt volgens Liewes in beider afkeer van de dorpse bekrompenheid. ‘De dorpelingen behandelen Fritzi als een godin terwijl de meesten haar werk niet eens gelezen hebben,’ zegt Liewes die zich ergert als dorpsgenoten ‘Fritsje’ zeggen. ‘Het is “Fritzi” zeg ik dan.’ Op een keer had Liewes het aan de stok met een Garnwerder die aan het begin van de straat woont. ‘Ik had mijn auto geparkeerd op een plek waar dat eigenlijk niet hoort. Maar omdat ik door een mislukte operatie slecht ter been ben geraakt deed ik het toch.’ De verontwaardigde Garnwerder zette daarop haar auto klem. Ontdaan deed ze Harmsen van Beek verslag van het gebeuren. ‘Fritzi zei: het lijkt Chicago wel.’ Hoewel Liewes' buurman, die een galerie drijft, ook wel eens een woordje met haar wisselt, gelooft Liewes dat zij een van de laatsten is die af en toe nog door weet te dringen tot de dichteres Harmsen van Beek. Liewes: ‘Heel soms komt haar zoon nog wel eens langs, maar ze zit eigenlijk altijd binnen.’ Liewes, die nooit bij haar binnen mocht komen (‘ik heb wel eens met haar in de tuin gestaan’), heeft geen idee of Fritzi nieuwe gedichten schrijft of ze nog heeft liggen. ‘Over het literaire wil ze nooit spreken, terwijl dat juist hetgene is dat ons bindt.’ Heimelijk hoopt Liewes dat er nog van alles ligt. ‘Misschien dat ze op een dag denkt: waarom bied ik het niet bij Alberdina aan?’

Het is twee uur als Liewes voorstelt om Harmsen van Beek te bellen. ‘Ik kan dan zeggen dat er bijzonder bezoek is en of ze misschien zin heeft om langs te komen.’ Bij nader inzien bevalt die strategie toch niet. ‘Het beste is als je zelf aanklopt en zegt dat ik je tante ben en dat je hier toevallig op bezoek bent.’ Om half drie loop ik naar de verveloze deur aan de overkant. Een bel ontbreekt. Ik tik tegen het raam, eerst zachtjes dan harder. Geen gehoor. ‘Ze moet je gezien hebben,’ zegt Liewes als ik terug ben. ‘Ik denk dat het haar manier is om te zeggen dat ze geen zin heeft in een gesprek.’ Om half vijf probeer ik het nogmaals, zonder resultaat. Bij de gedachte dat zij mij kan zien staan voel ik mij als de ‘oude man die daar gedurig rond loopt, zonder/ hoed, zwart als een krent in grauw gebak van/ licht en landschap, ja een man van ziekte. Zwak/ maar taai en onbeschoft’, uit haar gedicht ‘Interpretatie van het uitzicht’.

Een dag later, nu in het bezit van haar telefoonnummer, bel ik Harmsen van Beek nog eens op vanuit Amsterdam. De telefoon wordt beantwoord! Er klinkt een beverig ‘hallo’. Fritzi Harmsen van Beek: ‘Hoe komt u op het idiote idee dat ik geïnterviewd zou willen worden? Ik moet er niet aan denken, het lijkt me verschrikkelijk. Ik heb dat altijd zoveel mogelijk afgehouden en als mij dat niet lukte had ik er ontzettende spijt van. Het leidde tot de grootste ellende en misverstanden. Het gaat niemand wat aan of ik nog poëzie heb liggen of niet. Ik ben in ieder geval niet bereid het uit handen te geven, nooit. Zegt u dat maar tegen de rest van de wereld.’

Poetry International wijdt donderdag 17 juni een avond aan het werk van Fritzi Harmsen van Beek. Haar poëzie is louter antiquarisch beschikbaar.
Joris van Casteren is dichter en journalist.