Awater. Jaargang 3

[p. 16]

Foto: Pieter Vandermeer

Hoewel Komrij zich oorspronkelijk tegen het uitleggen van poëzie uitsprak, heeft de dichter zich de laatste jaren als een geducht uitlegger gemanifesteerd. Of niet? Legt hij eigenlijk wel iets uit? René Puthaar ging op zoek. ‘Hoe las Gerrit Komrij gedichten? Hij mat ze op de schaal van Richter en zag ze als gelijkwaardige worpelingen van het Absurde.’

Een geheim zonder geheim
Door René Puthaar

Ooit bestonden gedichten in een vanzelfsprekende harmonie met mij en de rest van het universum: toen ik ze nog niet begreep. Dat ik ze zoveel las dankten ze aan mijn blinde vertrouwen dat het universum en ik geen geheimen voor ze hadden. Een echt gedicht, meende ik, liet zich minder in de kaarten kijken dan ik mijzelf kon doorzien. Alleen onbegrijpelijke dichters begrepen me; lezen was een ijdele vorm van gelezen worden. En omdat ik mij, daartoe aangespoord door Maurice Gilliams, liefst liet lezen door de Chimères van Gérard de Nerval en de onvoltooiden van Friedrich Hölderlin, was er verscheurende poëzie voor nodig om een adolescent met zijn wereld te doen harmoniëren. Het klinkt pedant. De jongen had nauwelijks een idee waarover het ging bij die dichters; hij had geen idee wie hij was. Spoedig was het met alle harmonie gedaan.

Nog altijd neem ik moeilijk afstand van Gilliams' nogal zwijgzame definitie van poëzie: een magische, evoluerende, radioactieve substantie. Waarom zo zwijgzaam? Misschien omdat in een goed gedicht een geweldig zwijgen zijn opwachting maakt. Het is te verstaan zoals muziek je noot voor noot ook naar de stilte doet luisteren. Of zoals je wordt betoverd door het licht van schilderijen: het in de verf doorschijnende wonder van het neutrale, onuitwisbare wit. Zelfs een zwart schilderij stelt het in al zijn hevigheid voor ogen. Een gedicht is gemaakt van woorden en hun tegendelen. Van taal en sprakeloosheid. Ik lees met smaak gortdroge studies over versvormen of literaire gemeenplaatsen; interpretaties van gedichten vervelen me. Stukjes, besprekingen en essaytjes die zich babbelend aanschurken tegen de poëzie laat ik liever ongelezen.

In Averechts noemde Gerrit Komrij de poëzie ‘het laatste toevluchtsoord voor de taal in een “woordvijandige” wereld’. In de binnenste cirkel van de taal houdt zij zich op als ‘de bijna luchtledige kolom in het hart van een zwarte maalstroom’. Twee jaar eerder had hij haar in Heremijntijd ‘wendbaar, vluchtig en babbelziek’ genoemd, een ‘hoer’ die roes bood en illusie, ‘aandoeningen op maat en bestelling’. Dit laatste klonk wat banaal, het eerste wat hoogdravend. Maar natuurlijk is de poëzie een hoer, haar krankjoreme levensavonturen bewijzen het. Ongetwijfeld is de poëzie een bijna luchtledige kolom, want waarom anders meenden critici en exegeten nog steeds dat zij hun onfrisse adem wel kon gebruiken? Voortdurend kleedde Komrij de poëzie in wendbare en vluchtige definities die geen van beiden - poëzie noch dichter - werkelijk nader wilden bepalen. Als ze de verbeelding maar stimuleerden.

De poëzie als hoer, aanstellerij, zwendel, rite of vuurwerk: het waren generaliseringen waaruit een misschien tergende maar gepaste afstand sprak. De getergdheid wekte Komrij's verlangen om ‘de poëzie met haar eigen middelen te vermoorden, of haar te verminken en belachelijk uit te dossen, als de hoer die zij is.’ Zolang er over haar werd geredetwist zat de muze in het kolenhok. Met het interpreteren van poëzie stak hij aanstekelijk de draak, liefst door Droogstoppel te spelen. Zijn liefdesverklaringen aan zo verschillende dichters als Fernando Pessoa en Jopie Breemer waren omhelzingen in proza; pogingen om zich geheel over de dichters en hun werk te ontfermen uit vrees dat anderen - zij die in Raster schrijven bijvoorbeeld - zich tegen zíjn lievelingen zouden aanschurken. De poëzie was wel wendbaar en vluchtig, ze was ook een makkelijke prooi voor essayisten en exegeten. En zij deelde ongegeneerd het bed met anderen, vreemde kerels die Claus heetten of Kouwenaar.

De poëzie houdt zich op in de binnenste cirkel van de taal, schreef Komrij in Averechts. ‘Zonder de mogelijkheid om in een gedicht de oorspronkelijke lading van de woorden te handhaven of juist te modifiëren door ze in een gesloten spanningsveld te plaatsen, zou het denken ophouden te bestaan.’ Maar omdat zij in het hart van de maalstroom zit, trekt zij een hoop rotzooi aan: ‘De meeste smerigheid wentelt dichtbij het centrum van die draaikolk rond.’ Het vuil zit de poëzie dus op de huid, maar welk vuil? Ik zou zeggen: pseudo-poëzie en de taal waarin de poëzie gebruikt en dus van zichzelf vervreemd wordt. Proza, waarin versregels iets anders moeten gaan dienen dan zichzelf en het gedicht waar ze een lichaamsdeel van zijn.

In zijn lezing over het erflaterschap van Martinus Nijhoff (opgenomen in Vreemd pakhuis) laat Komrij geen kans onbenut om de overwinning te vieren ‘van de dichter op de tekstuitleggers; van de schrift op de schriftgeleerden’. Over de beroepslezers heeft Komrij geen goed woord over, zoals wanneer hij het lot van de gedichten ‘Awater’ en ‘Het uur u’ beklaagt. ‘Wat zijn deze twee gedichten al niet op de slachtbank van de duiders gelegd! Het schijnt voor veel niet-dichters onverdraaglijk dat er in de poëzie een geheim zou bestaan zonder geheim, een innerlijke gecompliceerdheid die niets dan vorm is. (...) Men sleepte er zijn eigen boekenkast of catechisatieles bij. De man in Het uur u zou de rattenvanger van Hamelen zijn, de dood, de heilige geest en Jezus. Men was ervan overtuigd dat de dichter juist dát wilde zeggen wat hij achterwege liet, niet beseffend dat het een koud kunstje voor hem zou zijn geweest te schrijven -

Het was zomerdag.
De doodstille straat lag
te blakeren in de zon.
Jezus kwam de hoek om.’

Een geheim zonder geheim: dat is het raadsel van de bijna luchtledige kolom vergroten. Vaak liet Komrij weten dat hij het als schrijver niet zonder vijand kon uitzingen. Zo verklaart hij, zodra hij over poëzie en dichters schrijft, onmiddellijk de oorlog aan beroepslezers, exegeten, tekstbezorgers en literatuurhistorici. ‘Het zijn de dichters die het woord in eeuwigdurende erfpacht hebben - tot grote nijd van de deskundigen.’

Alle dichters zijn als poëzielezers begonnen. Een enkeling, zoals Paul van Ostaijen, keert in de loop van zijn dichterschap naar de oorspronkelijke poëzie terug: het klankspel van aftelrijmpjes en kinderliedjes, want dichter bij Arcadië zal de taal niet komen. Komrij is een liefhebber van aftelrijmpjes en een meester in het schrijven van nonsenspoëzie en proza. Toch is van het

[p. 17]

geluk waarmee een aftelrijmpje of een liedje in één op honderdduizend kinderen de kiem legt van een werkelijk dichterschap, in zijn Verwoest Arcadië geen sprake. Het boek is Komrij's ingenieuze antwoord op de vraag hoe men wordt die men is. Zijn portrait of the artist as a young man.

Aan Joyces roman doet Verwoest Arcadië bij alle verschillen vaak denken. In de wijze waarop Stephen Dedalus en Jacob Witsen in de vrije indirecte rede mijmeren over de taal en haar scheppende vermogens, volgen de schrijvers vergelijkbare procédés. Maar zoals A Portrait in de openingsscene de lezer even de harmonieuze wereld van het kind toont waarin waarheid en verdichting één zijn, het gezongen liedje één elektrisch fluïdum met het kind en het heelal, daar is Jacob in de beginzinnen van Verwoest Arcadië door een raam met ijsbloemen van de wereld gescheiden. ‘Jacob blies met zijn adem een wak in de ijslaag op zijn kamervenster.’ De verwijzing naar Nijhoffs ‘Het kind en ik’ is duidelijk. Wat hij ziet is misschien wel ‘een tuin onbetreden’ zoals bij Nijhoff, maar geen kind dat een ogenblik de vervulling toont van het schrijverschap. Of is Jacob dat kind zelf? Hij ziet door het wak ‘(...) hoe de bevroren bomen honend terugtuurden. De dakgoot zweeg, de pegels dreigden.’ Het contrast met Joyce is groot. Geluk versus ongeluk, zal ik maar zeggen.

Dat poëzie geluk is, zoals Komrij later zou opperen, daarvan weet Joyce de lezer in A Portrait overrompelend te overtuigen. Tegen het slot van het vierde hoofdstuk is er opeens dat elliptische zinnetje, a day of dappled seaborne clouds. Een magische zin, voor Stephen, op die dag in die omgeving: ‘The phrase and the day and the scene harmonized in a chord.’ De formule komt vóór de ervaring, de wereld bloeit open uit de knop van een versregel, en even later is de epifanie daar. Zó treft Jacob het niet, in Verwoest Arcadië. Er is geen poëtische vonk als bij Joyce. Het vergaat Jacob met de poëzie als met de vriendschap. In een boek leest hij van twee jongens: ‘Zij werden dadelijk vrienden als door eene soort van electrischen schok.’ Maar in zijn alledaagse leven laat de elektriciteit het afweten. Hij kan tot geen vriendschap besluiten: ‘Hij had dagen lopen tobben achter welke partij hij zich moest scharen, welke draad hij (...) zou verbinden met zijn lot.’ Jacob is dan weer met de ene, dan weer met de andere partij bevriend.

Een gehemelte vol sterren

De scène herhaalt zich in het hoofdstuk ‘De doos van Pandora’ waarin Komrij Jacobs omgang met de poëzie beschrijft. De partijen zijn nu twee bloemlezingen met poëzie: Rodenko's Nieuwe griffels, schone leien (‘avantgarde’) en Michel van der Plas' Ongerijmde rijmen (‘het lichte vers’). De eerste wekt ongewild Jacobs schaterlach (‘Ik hang met een gehemelte vol sterren / openmonds in een enorme bal’), in de tweede leest hij ‘heimelijk en ernstig’ een gedicht als ‘Hier, / Blomme, / Pak an, / Verdomme.’ De anonieme verzen uit de tweede bundel zijn hem het liefst, terwijl hij van Rodenko enkele beelden (‘De echo raapt gehaast / haar stappen op -’) in zijn hoofd prent. Jacob ontdekt de poëzie als een verkleedkist; met het nu eens ernstig dan weer hilarisch citeren uit de ene na de andere bloemlezing oogst hij veel succes. Komrij schrijft: ‘Je kon maar beter met iets stoms voor de dag komen, ze begrepen je toch niet. (...) Hij ging alleen in het verborgene ernstig op iets in, de tranen stonden hem van vermoeidheid in de ogen. Hij trok zich alles pijnlijk aan, iedere regel of hapering. Niemand mocht er iets van merken. Hij speelde voor grappenmaker.’

Wáár Jacob in het verborgene ernstig op in gaat, de lezer mag er naar gissen zoals naar de ‘geheime pijn’ die in Fabeldieren van ‘het Komrij-wezen’ 's nachts de strot toeknijpt. Zo sluit de episode af: ‘Hij wilde met zijn domme rijmpjes bewijzen dat er in de poëzie geen standsverschil bestond, geen onderscheid tussen het hogere en het lagere. Een tegenstelling tussen avantgarde en lichtvoetigheid, tussen nieuw en ongerijmd kende hij niet: poëzie was een kwestie van seismografie. Poëzie werd op de schaal van Richter gemeten, niet op die van de moraal of de ernst. Nonsens en avantgarde hadden één moeder: het Absurde. Zijn twee bloemlezingen hoorden in één boek te staan.’

Komrij laat niet na om in Verwoest Arcadië zijn gedichten van een achtergrond te voorzien, van een levensgevoel, drijfveren en een heuse poetica, maar anders dan Joyce beschrijft hij nergens het moment suprême - de regel of het gedicht dat hem als lezer zo hevig raakt dat zijn wereld ervan kantelt. Hij wikt en hij weegt, maar vindt geen markante verschillen en dus geen eigenheid. Van het onvergelijkbare is in poëzie zomin als in de vriendschap sprake. Hoe las Gerrit Komrij gedichten? Hij mat ze op de schaal van Richter en zag ze als gelijkwaardige worpelingen van het Absurde.

Dit jaar viert Komrij zijn zestigste verjaardag. Steeds minder lijkt hij een dichter van de ‘geheime pijn’: zijn gedichten werden explicieter, explicatiever misschien ook, en in een boek als het recente Demonen is hij zichzelf in een aldoor nauwere omsingeling onrustbarend dicht op de huid gekomen. Toen hij zich liefdevol ontfermde over ‘zijn’ Pessoa en Breemer, het lezen van Dèr Mouw als een tocht op een dronken boot beschreef, de poëzie een hoer of een luchtledige kolom noemde en in Verwoest Arcadië de Poëtische Zucht als aanstellerij-tussen-de-schuifdeuren opvoerde, sprak Komrij van geheime liefdes en blinde bezetenheden. Zijn doos van Pandora, waarin de poëzie het kroonjuweel is, ging nooit verder open dan op een kier. Inmiddels deed Komrij zoveel boekjes open dat de vraag rijst welk geheim de schrijver nog kan meenemen in zijn graf, welk ‘geweldig zwijgen’ in zijn werk nog wil klinken. Een geheim zonder geheim?

Illustratie: Casper Gijzen

De valkuilen in

Komrij ging de poëzie uitleggen. In Demonen spreekt hij er zijn mea culpa over uit. Wat hij in In liefde bloeyende en Trou moet blijcken heeft gedaan, zou men op grond van zijn eerste Verwey-lezing ‘Hoe lees je poëzie?’ kunnen concluderen, is ‘zoeken naar het wezen van de poëzie’. Bij de woorden ‘wezen’ en ‘zoeken’ trekt een Komrij-lezer de wenkbrauwen hoog op. Dit is wat hij in die lezing betoogde: ‘De enig aanvaardbare definitie van goede poëzie is: alle goeie gedichten bij elkaar, de som van alle geslaagde gedichten. Het zoeken naar het wezen van de poëzie kan alleen bestaan uit het zoveel mogelijk en van alle kanten attaqueren van afzonderlijke gedichten.’

Inderdaad is van dat laatste in beide delen in hoge mate sprake. In zo hoge mate, dat nagenoeg alle voor de poëzie denkbare leesmethoden en -gewoonten mogen optreden, zij aan zij of dwars door elkaar. Ze omcirkelen Vijftigers, domineedichters, jonge en oude romantici, prachtdichters en prutsers, die hier allen knus bijeen staan. Een aantal besproken gedichten laat de schaal van Richter allerminst onberoerd. Komrij's eigen schokmeter slaat bij Lucebert uit, maar ook bij Hélène Swarth. Bij Kouwenaar én Rawie. Intussen huppelt hij als lezer vrolijk de valkuilen in waarvoor hij zijn gehoor uitgebreid waarschuwde in ‘Hoe lees je poëzie?’ Zo vraagt Komrij de lezer meteen bij ‘Hebban olla vogala...’ om zich te verplaatsen in de persoon van de dichter, een verzoek dat hij vaker zal doen. Hij blijkt dichters wel degelijk als leveranciers van troost te beschouwen, bijvoorbeeld wanneer hij Cornelis Crul ‘troostender dan Prozac’ noemt. Cruis gedicht mag bovendien aantonen dat het bij het lezen van poëzie om de herkenning zou gaan. Komrij verbiedt zichzelf niets meer nu hij zielen voor de poëzie wil winnen - en ‘geleerden’ van haar weren. Die verguisde poëzie-geleerden zouden na In liefde bloeyende en Trou moet blijcken gemakshalve kunnen opperen dat Komrij au fond van retorische, licht oubollige gedichten houdt met een onnadrukkelijk sentimentele of levensbeschouwelijke toets, gedichten die idealiter door een lichtvoetig parlando de kunst van hun kunst verbergen. Poëzie dus zoals ze tegenwoordig weer vlijtig wordt geschreven.

Inmiddels kleedt Komrij niet langer in het openbaar andermans gedichten aan en uit. In Demonen beklaagt hij zijn ‘verpleegstersrol’: ‘Ik had volstrekt geen behoefte anderen iets uit te leggen. Binnenkort zouden ze mijn didactisch talent nog gaan prijzen.’ Tegelijkertijd vraagt hij begrip voor zijn wens ‘voor mezelf te achterhalen waarom ik al of niet aan een gedicht bleef haken. (...) Op een dag was ik begonnen gedichten uit te leggen. (...) Uiteindelijk zou ik het Niets moeten uitleggen. Of uitleggen dat er in de poëzie niets uit te leggen viel, waarmee ik bij mijn uitgangspunt terug was.’

Hoe leest Gerrit Komrij gedichten? Snel, want hij leest allemachtig veel. Goed, want ook zijn oog voor poëzie is hoogst assertief. Liefdevol, want de poëzie is hem moeder en kind. Met een grote kennis van zaken, van Sappho tot Soepboer, want in poëtische conventies is hij helemaal thuis. Met zijn hart en zijn ziel, want met zijn vlees en zijn bloed. Prijzen zal ik hem niet, maar nooit heeft de Nederlandse poëzie een waardevoller lezer dan hij gehad; ik ken althans geen lezer aan wie onze poëzie zo'n groot deel van haar verleden, haar heden en haar toekomst te danken heeft. En toch, en toch -

Hij is een geheime lezer, gedreven door een geheime pijn, een geheime hartstocht. ‘Niemand mocht er iets van merken.’ Althans, mijn Komrij: die van de luchtledige kolom. Die terug is bij zijn uitgangspunt: dat er in de poëzie niets valt uit te leggen. Die donders goed weet dat gedichten kinderen van het Absurde zijn, van het slijk en de sprakeloosheid.