Awater. Jaargang 3

Jeugdzonde
Een aap op een schrijfmachine

Gerrit Komrij op achttienjarige leeftijd. Foto: Wim Scholtz

Over Komrij's debuut is in de loop der tijd al veel onwaars gezegd en geschreven, niet in de laatste plaats door de dichter zelf. Wáár is in elk geval dat de eerste papieren publicatie voor een groter publiek dan alleen de jonge dichter zelf en zijn familie het gedicht ‘Vakantiegroet in de trant van Vondel’ is geweest dat G.J. Komrij, leerling van klas 4c van het Winterswijks Lyceum, in het schoolkrantje Kontakt publiceerde in juni 1960.

Door Onno Blom

Gerrit Komrij had nooit graag schoolgegaan. ‘De school had zijn rug, die recht was, gekromd,’ schreef hij in Verwoest Arcadië. Als zesjarige moest hij door zijn moeder letterlijk de drempel van School O, de lagere school aan de Vredenseweg in Winterswijk, worden overgesleurd. En elke dag dat hij naar het Winterswijks Lyceum aan de Zonnebrink fietste - in september 1956 ging hij naar de eerste klas - vervloekte hij zijn bestaan hartgrondig.

Toch was er iets dat het Komrij's leven als schooljongen draaglijk maakte. ‘Ik schreef,’ zegt Komrij. Ik wist dat dat mijn lotsbestemming was. Dat is een zwaar woord, maar ik zou niet weten hoe ik dat anders moest uitdrukken. Ik dacht: ik zal net zo lang doorschrijven tot ze me opmerken. En als ik nu nog niet gedebuteerd was, was ik daar nog mee bezig geweest. Ik wilde schrijver worden. Desnoods een tragisch mislukte schrijver, maar vanaf de eerste regel die ik op papier zette wist ik dat ik dat ik daar nooit mee op zou houden.’

Zolang als hij kon schrijven maakte Komrij talloze notities in schriftjes en aantekenboekjes. Hij hield dagboeken bij in de oude agenda's van zijn broer Piet, en tikte rijmpjes op de Remington die hij op zijn achtste van zijn vader voor Sinterklaas had gekregen. ‘Ik heb ook nog wel kleutergedichten, en berichten uit de baarmoeder - maar die krijgt niemand te zien.’ Het allereerste gedicht dat Komrij zich nog kan herinneren bestond uit twee regels en schreef hij toen de Russen in 1956 een kunstmaan in een baan om de aarde hadden gebracht: ‘De kunstmaan nu alreeds door Rusland afgeschoten / heeft de Russen zeer verblijd, d'Amerikanen zeer verdroten.’

Zijn eerste gedichten kwamen niet voort uit brandende literaire ambitie, of de wil om ergens bij te willen horen. ‘Het was veel simpeler. Het had iets te maken met de handeling zelf. Iets op papier zetten. Geen expressie, maar de fascinatie voor woorden. En de schrik dat je bij een bepaalde combinatie van woorden iets tot stand kon brengen. De vormeloze woorden in mij zochten naar een vorm. Ik dacht niet: ik ga dichtertje spelen. Dat zou ook zinloos zijn geweest. Je kan alleen maar dichter worden, als je voelt dat je dichter bent.’

[p. 15]

Toen hij een jaar of twaalf was stelde hij al zelf een Keuze uit de gedichten, rijmpjes en versjes van Gerrit J. Komrij samen, en gaf de bundel afdelingstitels ‘Luim en ernst’, ‘Dicht en rijm’, ‘Groot en klein.’ De keurig gevouwen vellen van de bundel bevatten zowel uitgetikte psalmberijmingen, sonnetten als vrije verzen. Het zijn allemaal aandoenlijke, houterige versjes (‘Een jonge bok te 's Gravezand / Had heel zijn hart aan drank verpand’), maar nimmer zonder humor. Zo blijkt ook uit het gedicht ‘Geest’ uit de afdeling ‘Luim’:

In een vaers
Is niet veel waers.
In ieder boek
Is de waarheid zoek.
Alles van papier, het helpt geen zier!

De ware geest

Is altijd 't meest.

Allengs werden de rijmpjes beter, en zijn ambitie groter. In 1960, in het juninummer van Kontakt, het tijdschrift van de leerlingenvereniging van het Winterswijks Lyceum, waarvan Komrij zelfs nog enige tijd hoofdredacteur zou zijn, debuteerde hij als dichter met ‘Vakantiegroet in de trant van Vondel’.

Toen wij met onse tasch

Toen wij met onse tasch, in klasch

En schoolghebou hier kwamen,

Tierelier, tierelier,

Wat waren we'in ons'sasch

Het gedicht is een parodie op Vondels lange gedicht ‘Uitvaert van Orfeus’ dat Komrij later in zijn geheel in de bloemlezing De Nederlandse poëzie van de zeventiende en achttiende eeuw in 1000 en enige gedichten zou opnemen, en waarvan de eerste strofe luidt:

Toen Orfeus met zyn keel,

Toen Orfeus met zyn keel, en veêl,

In 't mastbosch, zong, en speelde,

Tierelier, tierelier,

Dat schoone lustprieel

Komrij had ‘Uitvaert van Orfeus’ destijds aangetroffen in de Vondel-uitgave van de Wereldbibliotheek in de Openbare Leeszaal van Winterswijk. ‘Vondel vond ik al meteen heel mooi om te lezen. Een stuk beter dan Jacob Cats, of andere zeventiende eeuwers. Vorstelijke warande der dieren, Altaergeheimnissen, het sprak mij allemaal geweldig aan. Ik snapte er niks van, maar vond het heel muzikaal. Vondel heeft een enorme trefzekerheid van klank, waardoor hij altijd nog fascineert.’

Dat die vroege fascinatie is gebleven, bewijzen ook de twee parodiën die Komrij later publiceerde op Vondels beroemde ‘Kinderlyck’. De eerste twee regels, ‘Constantijntje, 't zalig kijndje, / Cherubijntje, van omhoog’ verbeterde hij onherstelbaar tot: ‘Constant wijntjes, samenzijntjes, / Rook gordijntjes nooit omhoog’ (in het gedicht ‘Pensioenfonds Algemeen Burgerlijk’). En vervolgens tot: ‘Constant wijntjes? (Albert Heijntjes) / Tere breintjes, tranend oog’ (in ‘De vakbondsbestuurder en zijn wereldkijk’).

‘Dat zijn vingeroefeningen,’ zegt Komrij. ‘Ik ben er nog altijd trots op dat ik elke Nederlandse dichter kan nadoen. Ik zou zo een bundel van Die en Die kunnen publiceren, of van Die en Die. Niemand die het merken zal. Dus dichters die een beetje vastzitten, die moeten zich maar tot mij wenden. Ik los hun problemen op in een handomdraai.’

Ten tijde van zijn debuut in de schoolkrant begreep Komrij nog niet veel van de poëzie. ‘Ik was natuurlijk nog behoorlijk dom op die leeftijd. Ik was op een ontdekkingsreis, zocht tussen alles wat zich willekeurig aandiende, en imiteerde er op los. Ik was als een jong hondje, dat probeert alle andere hondjes die om hem heen rennen na te doen. Springt er één gek omhoog, dan gaat hij ook gek omhoog springen. Ik imiteerde, omdat ik zelf graag wilde springen.’

Opmerkelijk genoeg imiteerde Komrij in die jaren niet alleen de klassieke dichters en de negentiendeeeuwers met wie hij later vaak is geassocieerd, maar ook de ‘experimentele’ gedichten van de Vijftigers, met wie hij in de jaren zeventig in een felle polemiek en zelfs in een rechtszaak verzeild zou raken. ‘Dat waren nu eenmaal de moderne dichters van dat moment,’ zegt Komrij. ‘Ik probeerde gewoon alles uit.’

Als puberpoëet werd hij verscheurd door een paradox: ‘Ik had de heilige overtuiging dat als je het niet begreep, dat het poëzie was. Alles wat echt in je zat, diep, dat moest worden gesteld in een taal die onbegrijpelijk was. Daar zit wat in. Het is toch een nederlaag voor de communicatie tussen mensen wanneer je op een gegeven moment je zo gaat uitdrukken dat iedereen je begrijpt. Echte poëzie is onbegrijpelijk.’

Tegelijk had de jonge Komrij ook toen al het idee: dat is te gemakkelijk. ‘Bazelen kan iedereen. Het is hetzelfde met de écriture automatique of met het knip- en plakwerk van de surrealisten. Dat levert enkele fantastische resultaten op, maar op een gegeven moment heb je 't wel gezien. Het is eindeloos herhaalbaar. Die experimentele poëzie van mij was als het tikken van een aap op een schrijfmachine. Al was wat eruit kwam nog altijd beter dan de gedichten van Bert Schierbeek zelf.’

Het eerste gedicht van Gerrit Komrij in Kontakt, de schoolkrant van het Winterswijks lyceum. Juni 1960.

Naast zijn schoenen

Het zou nog een paar jaar duren voordat Komrij zijn eigen vorm vond. ‘Ik was een vroege epigoon. Dat is heel prettig, want hoe eerder je dat hebt gedaan, hoe eerder je er ook af bent. Ik dacht niet: ik ben een groot schrijver, om vervolgens eens te kijken hoe anderen het deden. Op mijn vijftiende heb ik gekeken hoe anderen het deden. Toen deed ik het net zo. Totdat ik ineens merkte: dat zijn schoenen die lekker zitten. Of ik ging juist een beetje naast mijn schoenen lopen, of op houten klompen.’

Pas in 1963, zijn eindexamenjaar, drie jaar na de ‘Vakantiegroet in de trant van Vondel’ aan zijn klasgenoten, vond Komrij een vorm in de poëzie, die hem paste als een op maat gemaakt kostuum. Een schoolvriendje maakte op de persen van het plaatselijke sufferdje van Winterswijk een zetproef, en gebruikte daarvoor een vierluik van Komrij onder de titel Dekonstruktie in vier delen. Een van die gedichten heet ‘Jong’, en opent nog altijd zijn verzamelbundel Alle gedichten tot gisteren.

Vanaf de publicatie van dat drukwerkje - waarvan maar een handvol exemplaren is overgeleverd - bestonden zijn gedichten een tijd lang uit twaalf rijmende regels van ongeveer dezelfde lengte. Soms vier maal drie regels, soms drie maal een kwatrijn. ‘Ineens was die vorm er. Een visueel blok. Symmetrisch. Een gedicht dat er uitzag als een goed huis, met muren en een dak. Dat er weliswaar uit mocht zien als een sonnet, maar het absoluut niet mocht zijn. Ik herinner me ook wel dat ik eindeloos zat te mieren om alle regels even lang te laten zijn.’

Het was Komrij's verzet tegen de rafeligheid van het vrije vers. ‘Die vaste vorm dwingt je om op je pootjes terecht te komen. De twaalfde en onverbiddelijk laatste regel is elke keer weer een bevrijding. Daarin riep je: “Hupsakee!” En haalde alles weer onderuit. Of je verhevigde het voorgaande, of liet het exploderen. In die laatste regel moest alles tegelijk terechtkomen, want dat was niet alleen regel twaalf, maar regel twaalf tot en met tweehonderd.’

En dat zijn ideale vorm evenveel regels bevatte als letters van zijn naam, was dat toeval? ‘Natuurlijk niet! Hoewel ik dat van te voren niet had bedacht, moest dat wel kloppen. Daar geloof ik heilig in, al twijfel ik aan alles.’