Alle de brieven. Deel 1: 1673-1676

[p. 230]

Brief No. 16 [10].
11 Februari 1675.

Gericht aan: H. Oldenburg, Secretaris der Royal Society.

Manuscript: Onderteekende, eigenhandige brief te Londen, Royal Society. MS. 1839. L 1. 11. Negentien foliobladzijden, met twee bladzijden teekeningen.

Gepubliceerd in:

Opuscula selecta Neerlandicorum de arte medica. Vol. IX. Amsterdam, 1930. Blz. 32-63. (Oorspronkelijke Hollandsche tekst met moderne Engelsche vertaling van A. Querido.) Met reproductie der teekeningen.

Korte inhoud:

Reeks van waarnemingen over kristallisatie in zoutoplossingen en plantenaftreksels; over azijn en het azijnaaltje; over de samenstelling van verschillende soorten zeep en van ‘sterk water’; over peper, gal, mosterd en mosterdzaad; onderzoek van de gezichtszenuw en de kuit van den kabeljauw; over den poot van een luis en de nerven van een eikenblad.

Figuren:

Bij dezen brief behooren twee bladzijden met door Leeuwenhoeck eigenhandig in inkt geteekende afbeeldingen van kristallen. De hier tusschen staande afbeelding van aluinkristallen wordt niet in den brief besproken. Een aantal andere, in dezen brief wel genoemde, maar niet bijgevoegde teekeningen werden door Leeuwenhoeck eerst met zijn ‘Missive’ van 26 Maart 1675 naar de Royal Society gezonden.

[p. 231]

Letter No. 16 [10].
February 11th 1675.

Addressed to: H. Oldenburg, Secretary of the Royal Society.

Manuscript: Signed autograph; London, Royal Society, MS. 1839. L 1. 11. Nineteen folio pages, and two pages of drawings.

Published in:

Opuscula selecta Neerlandicorum de arte medica. Vol. IX. Amsterdam, 1930; pp. 32-63, with a reproduction of the drawings. (Original Dutch text with a translation into modern English by A. Querido.)

Summary:

A series of observations with regard to the crystallization of salts and infusions; vinegar and the vinegar eel; the composition of various sorts of soap and of aqua fortis; pepper, bile, mustard and mustard-seed; an examination of the optical nerve and of the roe of a cod; of the leg of a louse and the veins of an oak-leaf.

Figures:

This letter is accompanied by two pages of figures of crystals drawn in ink by Leeuwenhoeck. The figure of the crystals of alum is not mentioned in the letter. A number of other drawings mentioned in this letter but not accompanying it were forwarded by Leeuwenhoeck to the Royal Society together with the ‘Missive’ of March 26th 1675.

[p. 232]

[d'H]^r H: Oldenburgh

Delff in Hollant den 11^e Febr. 1675.

Mijn Heer.

Mijn laesten aen UE^dt is geweest den 22^e Jann: ick will hoopen dat deselvige UE^dt wel sal sijn ter hant gecomen, ende dat mijne observatien daer inne vervat UE^dt ende de Heeren Lieffhebberen, niet onaengenaem en sullen sijn geweest. Desen is dienende omme mijne geringe observatien ontrent het sout ende etc. UE^dt te laten toe comen. Ick heb de figueren die de souten vande planten hebben gemaect, na mijn vermogen nageteickent, (maer de volmaecktheden die in veel deeltgens wel vereijschte sij (!) mij niet doenlijck geweest te volgen¹) die ick UE^dt hier ben sendende, neemt mijne geringe speculatien, die ick onordentelijck en als overhoop (soo als die meest doorgaens bij mij sijn geobserveert,) stelle², ten goede, altijts gedenckende etc.

⁺Ick heb voor desen UE^dt geschreven³ mijne observatien ontrent ons gemeen sout, ick neme de vrijmoedicheijt mijne nadere observatien ontrent het selvige UE^dt weder te communiceren.

⁺Jck heb ons gemeen sout in water geleijt, ende de pekel mijn selven soo dun vertoonende⁴ als mij doenlijck was heb ick geremarqueert, dat doen het water begonde wegh te wasemen hem aldereerst vertoonden seer nette⁵ kleijne viersijdige figuertgens die in groote continuel. toenamen, sonder dat echter eenige andere deeltgens haer openbaerde, als na dat het water gansch was wegh gewasemt, alsdoen heb ick gesien dat gansch geen deeltgens sout, seer na aende voorverhaelde viersijdige stuckjens sout lagen, maer dat een weijnich daer van daen, Rontom hetselve stuckje sout, seer veel kleijne deeltgens sout, daer na toe gestreckt⁶ lagen, even als off de kleijne deeltgens, al op wegh waren geweest, omme haer

1 Maer de volmaecktheden die, enz. - Maar de volkomenheid (fijnste onderdeelen) die ik bij vele kristallen feitelijk had moeten nateekenen, kon ik niet weergeven. [M.]

2 Stelle - op het papier zet, opschrijf.

+ Onderzoekingen over kristallisatie.

3 Zie den brief van 7 Sept. 1674.

+ Keukenzout.

4 L. trachtte de vloeistof in een zoo dun mogelijk laagje te leggen. [H.]

5 Net - zuiver, scherp afgeteekend.

6 Gestreckt - gericht, gewend.

[p. 233]

[Mr. Oldenburg.

Delft in Holland, February 11th, 1675.

Dear Sir,

My previous letter was of the 22 of January; I do hope that you received the same in good order, and that my observations, as set forth therein, did not displease the Gentlemen Amateurs, nor you. This is serving to communicate my trifling observations on salt etc. I have drawn the figures made by the salts of herbs as well as I could (but I have not been able to delineate all the particles to perfection) and send you these enclosed, in addition to my trifling speculations; I give the latter unarranged and promiscuously (as put down during my observations) and I hope you will excuse this, bearing in mind etc.

⁺Previously I wrote to you¹ on the common salt, I now take the liberty to give you again my further investigations.

⁺I put our common salt into water, the brine appearing to me as thin as possible, and noticed that when the water evaporated, there appeared some very pretty small squares, which increased in size continuously, without the appearance of other particles; the water being wholly gone, I noticed that around the squares aforesaid no particles of salt were situated, but that a little farther away a great many small particles of salt were situated in the same direction as if those small particles had been on their way to unite with the

+ Crystallization.

1 See the letter of September 7th 1674.

+ Common salt.

[p. 234]

aen het viercantige stuckje sout, te vereenigen ende dat het wegh wasemen van het water sulcx beleth hadde⁷.

Ick kan het mijn selven niet klaerder voorstellen, als dat men neemt een seijl-steentge⁸, ende deselvige op een schoon wit papier etc. leijt, ende datmen daeromme, een weijnich vijlsel van ijser stroeijt, ende alsdan een weijnich bewegingh, met het kloppen vande hant aen een tafel brenght, dit vijlsel sal sich alsdan van verre na de seijlsteen, toe begeven, ende ontrent de seijlsteen gecomen sijnde, dat het vijlsel dan met snelte na de seijlsteen begeeft, ende daer aen kleeft ende geen vijlsel, (dat ick voor de kleijne deeltgens sout meen⁹) seer na aende seijlsteen laet leggen, Ende als ick het water wat schielijck liet wegh wasemen, door het vuijer, maeckten het sout seer veel dunne pijpjens eenige piramidaels etc. gewijse; Ick heb oock het sout door wat krachtich vuijer tot smelten gebracht ende het was alsdan, een seer klaer water gelijck, maer kout beginnende te worden, veranderde het in seer dunne spitse pijpjens eenige etc. Hier jmagineerde ick mij de redenen waerom dat een pekel Haringh, die wij uijt de hant raeuw eeten, ons desselffs souticheijt niet en verveelt, ende dat¹⁰ een ende deselvige Haringh op den rooster gebraden niet te eten is om sijn souticheijt, de redenen dan beelde ick mijn in, sijn dese, Het sout dat inden haringh is, die op den Rooster geleijt wort, verandert door het vuijer in pijpjens, die de globule van onse tonge meerder prickelen, als het sout dat inden raeuwen haringh is.

7 Rondom het aangroeiende zoutkristal ontstaat een laag der oplossing van andere concentratie (‘Kristallisationshof’); de daardoor in de oplossing teweeggebrachte concentratiestroomingen kunnen ten deele de oorzaak van het door L. beschreven verschijnsel zijn. De vergelijking met een magneet, die de ijzerdeeltjes aantrekt en deze (volgens de krachtlijnen) rangschikt, is slechts gedeeltelijk juist. [J.]

8 Zeilsteen - magneet, de steen (magneetijzererts Fe₃O₄) op welks eigenschap het ijzer aan te trekken, de uitvinding van het kompas berust. Vooral de ietwat roestige stukken vertoonen een polair magnetisme. Het mineraal kristalliseert in mooie octaëders. [S.]

9 Dat ik voor de kleijne deeltgens sout meen - waarmee ik de kleine deeltjes zout bedoel. [M.]

10 Verveelt, ende dat... - onaangenaam is, terwijl...

[p. 235]

square particles, but that the evaporation of the water prevented this².

I cannot express myself more clearly than by imagining a small loadstone³ on a clean piece of white paper and some iron filings strewn around it; by tapping the table with one's hand, the filings are made to travel towards the loadstone, and having reached the vicinity of the loadstone, the filings approach it very quickly and stick to it, and no filings (which I imagine instead of the small particles of salt) remain loose around the loadstone. When I caused the water to disappear quickly by heat, the salt made a great many small needles and pyramids etc.

I also melted the salt by somewhat stronger heat, and it had the appearance of clear water, but turning to salt again it changed into small needles etc. I believe I see the reason why we are not palled by the taste of salted herring, eaten raw, but that the same, being grilled, cannot be eaten by reason of its saltness, for the salt of the herring changes in the heat of the grilling into needles, that irritate the globules of the tongue more than does the salt in the raw herring.

2 Round the growing salt crystals a layer forms of different concentration (‘Kristallisationshof’); the concentration currents caused thereby in the solution can partly be the cause of the phenomenon described by L. The comparison with a magnet which attracts the particles of iron and arranges these (parallel to the lines of force) is only partly correct. [J.]

3 Loadstone, lodestone (magnetite or magnetic oxyd of iron, Fe₃O₄) is the stone to whose property of attracting iron the invention of the compass is due. Especially the somewhat rusty pieces possess polar magnetism. The mineral crystallizes in beautiful octahedrons. [S.]

[p. 236]

⁺Het sout van Cardus benedictus¹¹ int water geleijt¹², ende het water weder langhsaem, laten weghwasemen, vertoonden haer seer veel ruijts gewijse viersijdige, ende eenige weijnige vijffsijdige figuertgens, als mede eenige langhwerpige figuertgens aen beijde de eijndenen spits, in forma van een punct van een spiets, bestaende veele¹³ uijt clootgens, Op een ander tijt heb ick gesien, dat het selvige sout, niet en bestont, als uijt seer kleijne clootgens, ende eenige naeldens gewijse deeltgens, doch dit quam mij meest te vooren¹⁴, als ick het water schielijck liet wegh wasemen.

Doch UE^dt gelieve verdacht¹⁵ te sijn, dat de voor verhaelde en volgende deeltgens sout gemaect werden van pekel, ofte uijt een vochticheijt, wiens dickte minder leijt¹⁶, als een Haer van ons Hooft.

⁺Sal tartri vitriolati¹⁷ int water te smelten geleijt, dit peeckel¹⁸ weder langhsaem, in sout laten veranderen, vertoonden hem meest doorgaens int begin, seer volmaecte, als eenige onvolmaecte, platte vijffsijdige figuertgens, die seer aerdich int aenschouwen waren, en met sulcke nette gladde sijdekens, alsmen sich soude connen jmagineren, maer deselvige deeltgens, en hielden niet langh, hare

+ Sout van Cardus benedictus. (Cnicus benedictus L.)
fig. IX.

11 Cardus benedictus - eigenlijk Carduus benedictus, thans Cnicus benedictus L. genoemd: gezegend distelkruid. Het extract hiervan wordt nog gebruikt in de apotheek als bestanddeel van vinum amarum, ter opwekking van den eetlust. [H.]
Sout van Cardus benedictus; evenzoo de verder hier genoemde zoutmengsels: Sal absinthii, sal rosmarini, sal parietariae, sal baccarum sambuci, sal anisii, sal radicum hellebori, sal florum caryophyllorum, enz. werden alle bereid door het verasschen der plantendeelen, uitloogen der asch met water en omkristalliseeren, na filtratie. Zij bestaan dus in hoofdzaak uit potasch, die met 1,5 H₂O monoklien, met 3 H₂O (uit een heet verzadigde oplossing) rhombisch kristalliseert in lange, prismatische naalden. Bijgemengd zijn echter wisselende hoeveelheden calciumzouten, fosfaten, silikaten, enz. [J.]

12 Zie voor de nauwkeurigheid van L.'s observaties den brief van 20 Dec. 1675, blz. 330. [H.]

13 Veele - voor een groot deel.

14 Te vooren comen - zich vertoonen, zich voordoen.

15 Verdacht sijn - eraan denken.

16 Wiens dickte minder leijt, als - die in een laag ligt, welke dunner is dan. [M.]

+ Sal tartri vitriolati. (Kaliumsulfaat.)
fig. IX.

17 ⁺Sal tartri vitriolati is kaliumsulfaat en werd bereid uit oleum vitrioli en oleum tartari ‘per deliquium’ (door uitloogen van wijnsteen verkregen). Het zout kristalliseert rhombisch (pseudo-hexagonaal), boven 587^o-595^o C. hexagonaal. L. beschrijft hier blijkbaar de pseudo-hexagonale drielingen van het rhombisch zout en de overeenkomstige dendrieten. [J.]

+ afb. 26 en 27.

18 Peeckel - met pekel werd vaak elk zout of scherp en bijtend vocht aangeduid, dus niet alleen een oplossing van keukenzout. [M.]

[p. 237]

⁺The salt of Cardus benedictus⁴ being put into water⁵ that was caused to evaporate slowly, showed a great many squares and some five-cornered figures, besides some oblong figures pointed at both ends in the form of the point of a spear. On another occasion I found the same salt to consist of nothing but small globules and some needle-like particles, but this only happened if the water had been caused to evaporate quickly.

You will please bear in mind that the particles of salt aforesaid were made of brine of some other liquid, that is not as thick as a hair of our head.

⁺Sal tartri vitriolati⁶ melted in water and changed again slowly into salt usually showed in the beginning some very fine and also some incomplete flat five-cornered figures, very nice to look at and the sides being as smooth as can be imagined, but these

+ The salt of Cardus benedictus. (Cnicus benedictus L.)
fig. IX.

4 Cardus benedictus (properly Carduus benedictus) is the so-called blessed thistle). Its present scientific name is Cnicus benedictus L. An extract from it is still used by pharmacists as an ingredient of vinum amarum, a stomachic. [H.]
Salt of Cardus Benedictus, as well as the other salt-mixtures mentioned hereafter (sal absinthii, sal rosmarini, sal parietariae, sal baccarum sambuci, sal anisii, sal radicum hellebori, sal florum caryophyllorum, etc.) were all prepared by incinerating vegetable matter, lixivating the ash with water, and recrystallizing after filtration. Consequently they mainly consist of potash which crystallizes in long, prismatic monoclinic needles with 1,5 H₂O, or rhombic with 3 H₂O (from a saturated hot solution). In addition, however, there are varying quantities of calcium salts, phosphates, silicates, etc. [J.]

5 As to the accuracy of L.'s observations v. his letter of Dec. 20th, 1675, p. 331. [H.]

+ Sal tartri vitriolati. (Sulphate of potash.)
fig. IX.

6 ⁺Sal tartri vitriolati is sulphate of potash and was prepared from oleum vitrioli and oleum tartari ‘per deliquium’ (obtained by lixivating tartar). The salt crystallizes rhombically (pseudohexagonally), and hexagonally over 587^o-595^o C. Evidently L. here describes the pseudo-hexagonal triplets of the rhombic salt and the corresponding dendrites. [J.]

+ ills. 26 and 27.

[p. 238]

curiuese vijff sijdich wesen, en veranderde in een roos gewijse figuer, alsoo¹⁹ van binnen in het vijff cant, als oock mede van buijtenen aen haer sijden, andere deeltgens haer op wierpen²⁰, als mede vertoonden haer, oock eenige weijnige seer aerdige deeltgens, in gedaenten, als off men drie à. vier stockjens kruijs gewijs, over malcanderen lagen, ende dat die ontrent haare door kruijsinge, seer gladt waren, ende dat deselvige vorder na de eijndenen toe, over, en weder,²¹ hadden, seer subtijle pijpjens, ontrent vijffentwintich, en meer bij den anderen, ende dat die pijpjens uijt een punct van het stockje, haer begin hadden, en op andere plaetsen, lagen niet dan pijpjens bij den anderen, doch de middelste pijpjens staken boven de andere uijt in lenghte, en dese pijpjens, en sijn mij doorgaens niet voor gecomen²², als mede is mij int gesicht gecomen, eenige deeltgens, die de form hadden van een tacxken van een boom etc. maer ick en heb niet anders connen oordelen, off de tacxkens en pijpjens wierden veroorsaeckt, door de schielijcke weghwasemingh van het water, want als ick het water seer langh saem liet wegh wasemen, waren daer bij na anders niet dan vijffsijdige figuertgens, waer van eenige soo kleijn waren, dat ick door een goet microscope, naeulijcx de sijde conde bekennen.

⁺Sal prunellae.²³ int water te smelten geleijt, ende de pekel weder langhsaem in sout laten veranderen, hier vertoonden hem lange ende corte pijpjens, waer van eenige nevens den anderen lagen, andere lagen over dwars, alsmede deeltgens die de form hadden van een triangel, ende van een viercant, die verheven waren, andere die de gedaente hadden, van een Hulst-bladt, alsmede eenige heele kleijne pijpjens, ende verscheijde andere figuertgens, die niet alle te noemen sijn.

⁺Sal absinthij²⁴ int water te smelten geleijt, ende het water weder latende weghwasemen, vertoonden hem hier meest viersijdige verheve figuertgens als diamantgens die geslepen sijn, ende eenige weijnige andere deeltgens, als punctgens van naeldens,

19 Alsoo - doordat.

20 Haer opwierpen - te voorschijn kwamen, ontstonden.

21 Over en weder - aan weerskanten.

22 En sijn mij doorgaens niet voor gecomen - heb ik niet dikwijls gezien.

+ Sal Prunellae. (Kaliumbisulfaat.)

23 Sal prunellae (= zout van geswaavelt salpeter; De verbeterde Haarlemmer Apotheek, 1714) werd door smelten van salpeter met ⅕ gewicht⁺ aan zwavel verkregen. Na de verbranding werd het zout in een koperen vat uitgegoten en na stolling in platen gesneden. Het is in hoofdzaak kaliumbisulfaat: KHSO₄, hetwelk rhombisch kristalliseert. [J.]

+ afb. 28.

+ Sal Absinthii. (Artemisia absinthium L.)
fig. IX.

24 Sal absinthij - sal absinthii van Artemisia absinthium L., bevat een bittere stof, die als bestanddeel voorkomt in eetlustopwekkende middelen. [H.]

[p. 239]

particles did not long keep their curious five-sided character, but changed into rose-like figures, while inside the pentagon as well as from the outside there appeared other particles, also some very nice particles in a shape resembling three or four sticks lying crosswise together, being very smooth and bearing very fine tubes at the ends, about twenty-five or more, and springing from one point on the little stick. In other places there only lay little tubes, the medial tubes being larger, but this was unusual. I also saw some particles in the shape of twigs of a tree but I could only imagine that these twigs and rods originate from the rapid evaporation of the water, for when I caused the water to evaporate slowly, there appeared only the pentagonal figures, some being so small that they were hardly visible through a good microscope.

⁺Sal prunellae⁷ I put in water, and allowed the brine to change slowly into salt again; it showed longer and shorter rods lying one next to another or crosswise and also particles in the shape of a triangle, a square or the shape of a leaf of holly, besides some very small rods and several other figures that cannot all be mentioned.

⁺Sal absinthii⁸ put into water and the water evaporating again, shows some squares like cut diamonds and a few other particles like needlepoints besides some squares as smooth as a smooth

+ Sal prunellae. (Potassium bisulphate.)

7 Sal prunellae (= salt of sulphurated saltpetre; De verbeterde Haarlemmer Apotheek, 1714) was produced by melting saltpetre with ⅕ of its⁺ weight of sulphur. After combustion the salt was poured into a copper vessel and cut into plates after congelation. It is principally a potassium bisulphate: KHSO₄, crystallizing in rhombical needles. [J.]

+ ill. 28.

+ Sal absinthii. (Artemisia absinthium L.)
fig. IX.

8 Sal absinthii from Artemisia absinthium L. contains a bitter element used as an ingredient of stomachics. [H.]

[p. 240]

als mede waren eenige vier cantgens soo glat als een effen diamant, andere schenen eensdeels²⁵ te bestaen uijt globule, ende eenige weder altemael²⁶ uijt globule, als mede eenige weijnige deeltgens, uijt pijpjens, en schoon eenige deeltgens niet grooter schenen als sanden in ons oogh, soo bestont echter²⁷ haer figuer uijt gladde sijden,

⁺Sal vitriolij²⁸ int water te smelten geleijt, ende het water weder in sout laten veranderen, vertoonden hem niet dan pijpjens, soo groot als kleijn, eenige both, andere scharp, en liepen seer door malcanderen, en wanneer ick het water schielijck liet weghwasemen, waren daer niet dan clootgens, en op een ander tijt, als ick het water seer langhsaem hadde laten wegh wasemen, waren daer meest deeltgens die de form hadden van een dorre tack van een boom, bestaende altemael uijt clootgens²⁹,

⁺Sal gemmae³⁰, int water te smelten geleijt, ende het water weder langh saem latende wegh wasemen, hier vertoonden haer hoe kleijn ick de deeltgens sach, niet dan viercantige figuertgens soo quadraat als parallellogram, haer basis, deselvige deeltgens grooter werdende, waren piramidaels, en hoe naeuw kuerich ick oock getracht hebbe, de toe nemingh van haer groote te observeren, soo en heb ick het echter voor als noch niet connen doen, maer de redenen waerom alle de deeltgens, haer basis niet uijt een quadraat en bestonden, ende dat eenige haer basis tot een parallellogram hadden, oordeel ick dus te geschieden A. en B. sijn twee deeltgens sout leggende seer dicht met twee sijden nevens malcanderen, ende met haer andere sijden verder van andere deeltgens sout, dit soo sijnde, soo konnen de sijden, die naest den anderen leggen, haer tot groot makingh, ofte toe vloejinghe, soo wel niet dienen, als de andere sijden, die verder van de andere deeltgens leggen gestreckt, gelijck dan de deeltgens C.D.E.F. die grooter distantie

25 Eensdeels - voor een deel.

26 Altemael - heelemaal.

27 Echter - niettemin.

+ Sal vitriolii. (Zinksulfaat.)
fig. X.

28 ⁺Sal vitriolii (Pharmacop. Londinensis, 1763) is zinksulfaat (± 7 H₂O), dat door indampen der zwavelzuurhoudende oplossing, in heldere kristallen verkregen werd. Het zout kristalliseert rhombisch; ook een (metastabiele) monokliene modificatie ervan is bekend. [J.]

+ afb. 35.

29 Bestaende altemael uijt clootgens - De beteekenis kan zoowel zijn: de deeltjes bestaan geheel uit ‘clootgens’, als: de deeltjes bestaan allemaal uit ‘clootgens’. [M.]

+ Sal gemmae. (Steen- of klipzout.)
fig. IX.

30 ⁺Sal gemmae is NaCl in den vorm van doorschijnende, groote kuben, zooals het in de zoutbeddingen (Duitsche zoutbeddingen, enz.) voorkomt. Het werd dus blijkbaar geïmporteerd. Het ‘gewone’ zout is het hier te lande uit zeewater gewonnen NaCl. [J.]

+ afb. 29.

[p. 241]

diamond. Some appeared to consist of globules and some very few of rods, and though some particles did not appear larger than a grain of sand to our eye, they showed a figure with smooth sides.

⁺Sal vitriolii⁹ put into water and the water being caused to evaporate again slowly, showed nothing but rods large as well as small, some blunt, others pointed, and lying pell-mell, and when I caused the water to evaporate quickly, there remained nothing but globules, and when I evaporated the water very slowly there remained particles in the shape of a dead branch of a tree, wholly consisting of globules.

⁺Sal gemmae¹⁰ put into water to melt and the water evaporating slowly showed nothing but squares and parallelograms, however small the particles were to my eye, their bases being pyramids when the particles increased in size, but I could not observe their increasing in size, no matter how much trouble I took, and I could not find the reason why the base of all the particles was not square. The reason why some particles have a parallelogram as a base I judged to be as follows: AB are two particles lying side by side with two sides and with their other sides farther removed from other particles. This being so, the sides that were close together prohibited the flow of liquor much more than the other sides that are farther apart, like the particles CDEF that are lying at a

+ Sal vitriolii.(Zinc sulfate.)
fig. IX.

9 ⁺Sal vitriolii (Pharmac. Londinensis, 1763) is sulphate of zinc (± 7 H₂O), obtained in clear crystals by evaporating the solution containing some sulphuric acid. The salt crystallizes in the rhombical system; a monoclinic (metastable) modification is also known to exist. [J.]

+ ill. 35.

+ Sal gemmae. (Rocksalt.)
fig. IX.

10 ⁺Sal gemmae is NaCl in the form of large, transparent cubes, and occurs in the saltbeds (German salt-deposits, etc.). Evidently it used to be imported. ‘Common’ salt is NaCl obtained from seawater in this country. [J.]

+ ill. 29.

[p. 242]

van den anderen leggen, ende vande om leggende deeltgens niet beleth worden, toe vloejingh te krijgen, dus vierkant sijn, doch als ick het water schielijck liet wegh wasemen, waren daer seer kleijne ronde deeltgens.

⁺Borax³¹. int water te smelten geleijt, ende het water weder langhsaem laten wegh wasemen, vertoonden haer seer veelderhande figuertgens, waer van eenige haer basis hadde van 7. à. 8. sijden, ende onder andere triangels, ende gelijck sijdige triangels, wiens hoecken afgecort³² waren, ongeschickte³³ vier-sijdige, vijff-sijdige en andere met een inwendige hoeck³⁴ etc. figueren, eenige met een uijtwendige hoeck, ja soo veel verscheijde figueren, alsmen sich soude connen jmagineren, op het papier met linien, (als deselvige uijt 3.4.5. ende 6. hoecken bestonden) te trecken, meest dese deeltgens, waren lichamelijck,³⁵ ende onder andere eenige piramidaels, ende met sulcke gladde sijden, dat het een vermaeck was, soo veel nette figueren, ijder van een bijsondere form, te aenschouwen, als mede pilaers gewijse figuertgens, daer van eenige als off uijt het pilaertge, soo recht hoeckigh als scheeff hoeckich, noch een pilaertge uijt quam, ende oock eenige cleijne clootgens, ende als ick het water daer de borax in gesmolten was, mij selven soo dun als mij doenlijck was vertoonde, soo sette³⁶ het selvige, meest kleijne afgecorte pilaertgens, ick heb oock gesien, dat daer eenige groote figuertgens lage dat daer ontrent geen kleijne deeltgens en waren, ende als ick wat meerder vuijer als tot de weghwasemingh vereijschte daer ontrent bracht, soo veranderde de voorverhaelde deeltgens, als off het schuijm hadde geweest, ende noch meerder vuijer daer bij brengende gingen alle de belletgens in een sitten, ende ijder deeltge nam een veel grooter platte plaets³⁷, ende verspreijden sich aen alle kanten uijt, op die manier als off wij een stuckje Veth op een heete ijsere plaet hadde laten vallen.

+ Borax.
fig. IX.

31 afb. 30. Borax: Na₂B₄O₇ + 10 H₂O kristalliseert monoklien. Bij smelten en verder verhitten ontwijkt het water onder sterke volumevergrooting en tenslotte worden natriummetaboraten + B₂O₃ gevormd (boraxparel). [J.]

32 Afgecort - afgeknot.

33 Ongeschickte - onregelmatig gevormde.

34 Onder ‘inwendige hoeck’ verstaat L. vermoedelijk een veelhoek met één inspringenden hoek. Met een ‘uijtwendige hoeck’ bedoelt hij waarschijnlijk een veelhoek, waarbij van drie opvolgende hoeken de eerste en de derde inspringend zijn en de tweede zeer scherp is. [D.]

35 Lichamelijck - van drie dimensies.

36 Setten - afzetten.

37 Platte plaets - oppervlak.

[p. 243]

greater distance from the others and are not prevented by surrounding particles from extending and consequently are square, but when I caused the water to evaporate rapidly, very small round particles were formed.

⁺Borax¹¹ put into water and the water caused to evaporate slowly, showed a great variety of figures, some having a basis of seven or eight sides, and triangles with shortened angles, squares, pentagons with an interior angle¹², etc., nay, as many figures as one can imagine a person drawing on a paper with lines (being composed of 3, 4, 5 and 6 angles). Some of those particles were bodies and among them pyramids with sides so smooth that it was wonderful to see so many pretty figures each of a particular shape, besides some pillar-like figures. From some of these pillars, at right angles or at obtuse angles, there sprang another little pillar and also very small globules, and when I spread the water in which the borax had been dissolved in a layer as thin as possible I noticed the formation of small or short pillars. I also noticed some larger shapes that were not surrounded by smaller particles, and when I used more heat than was necessary for the evaporation the particles aforesaid changed as if they had been scum; and applying still more heat all the little bubbles united and each particle used much more space and spread in all directions as does fat when laid on a hot iron plate.

+ Borax.
fig. IX.

11 ⁺Borax: Na₂B₄O₇ + 10 H₂O, crystallizes monoclinic. On being melted and further heated the water escapes while the volume increases considerably; finally sodium metaborates are formed + B₂O₃ (borax pearl). [J.]

+ ill. 30.

12 By ‘interior angle’ L. probably means a polygon with one re-entering angle. Exterior angle probably stands for a polygon having the first and third of three successive angles re-entering and the second very acute. [D.]

[p. 244]

⁺Spiritus Salis³⁸. bevinde ick seer olijachtich, ende deselvige en laet hem niet licht weghwasemen, maer loop op eenige plaetsen over hoop bij den anderen³⁹, op die manier als off men een gladde planck met water hadde nat gemaeckt, ende datmen op deselvige planck olij hadde gegoten, ende dat de olij omme het waters wille op de planck niet vatten conde, maer liep op veel plaetsen te samen, ende daer dese Spiritus Salis, overhoop bij den anderen leijt, schiet hij lange seer dunne pijpjens, waer van eenige overhoop leggen, even als offmen 10. 20. à. 25. lange dunne naeldens hadde, ende dat men die door malcanderen smeet, op andere plaetsen lagen seer enckele corte dunne pijpjens, als mede lange dunne pijpjens kruijs gewijs onordentelijck door malcanderen.

⁺Arsenicum⁴⁰ bevinde ick te bestaen uijt seer kleijne clootgens, ick heb deselve int water geleijt, ende dit water observerende, en heb ick daer inne niet⁴¹ connen sien.

D'Arsenicum, bij een matelijck⁴² vuijer brengende vloogh deselvige als roock wegh, dese roock vangende ende observerende, bevonde de roock te bestaen, uijt cleijne doorschijnende clootgens, dese roock liet ick weder door het vuijer wegh wasemen, ende trachtende deselvige andermael te vangen, maer die was soo vlugge datse mij ontvloogh.

⁺Mercurius Sublimatus⁴³, bevinde ick mede te bestaen uijt seer kleijne clootgens, deselve int water geleijt, ende het water weder langhsaem latende wegh wasemen, vertoonden haer seer veel lange dunne pijpjens, eenige nevens den anderen leggende, andere dwars daer tegen aen, waer van eenige schenen versien te sijn, met weer-haeckjens, op een andere plaets lagen seer corte pijpjens, waer uijt weer een pijpje quam, deselve door het vuijer latende weghwasemen, offte weghroocken, ende dese roock weder vangende ende observerende, bevonde ick die te bestaen uijt cleijne clootgens.

+ Spiritus Salis. (Zuur natriumsulfaat.)
fig. IX.

38 Spiritus salis werd uit ‘sal marinum decrepitatum’ (NaCl) door destillatie met ‘bolus vulgaris’ of ‘bolus rubra’ verkregen (spiritus salis cum bolo). Ook wel als ‘spiritus salis Glauberi’ beschreven, dat zuur natriumsulfaat: NaHSO₄ was. [J.]

39 Loopt overhoop bij den anderen - vloeit in elkaar.

+ Arsenicum. (Arsenicum album.)

40 ⁺Arsenicum is hier: arsenicum album: As₄O₆ of rattenkruid. L. beschrijft hier de sublimatie van het oxyde. [J.]

+ afb. 31.

41 Niet - niets.

42 Matelijck - matig, zacht.

+ Mercurius Sublimatus (Sublimaat.)
fig. IX.

43 ⁺Mercurius Sublimatus is sublimaat: HgCl₂, dat in rhombische prisma's kristalliseert. [J.]

+ afb. 32.

[p. 245]

⁺Spiritus salis¹³ proves to be very oily and is difficult to evaporate, but runs together in some places, as if a smooth board be moistened with water and oil be poured on the board, when the oil, not being able to take hold of the board by reason of the presence of the water, runs together in many places, and this spiritus salis running together produces very long and narrow rods; some lying crosswise as if 10, 20 or 30 long and thin needles had been thrown together, while in other places there were only a few short and narrow rods, besides long and narrow rods lying anyhow.

⁺Arsenicum¹⁴ I found to consist of very small globules. I put it into water, and observing this water, I did not notice anything.

Arsenic, put on a moderate fire disappears like smoke. Gathering and observing this smoke I found it to consist of small transparent globules. I caused this smoke once more to evaporate by fire, and tried to gather it again, but it was too quick and escaped.

⁺Mercurius sublimatus¹⁵ I found to consist of very small globules. Putting this into water and causing the water to evaporate slowly, a great many long and narrow rods appeared, lying one next to the other or crosswise; some seemed to possess barbed hooks, in another place there were short rods each producing another rod. Causing it to evaporate on fire and gathering the smoke and observing the same, I found the smoke to consist of small globules.

+ Spiritus salis. (Acid sulphate of natrium.)
fig. IX.

13 Spiritus salis was obtained by distilling ‘sal marinum decrepitatum’ (NaCl) with ‘bolus vulgaris’ or ‘bolus rubra’ (spiritus salis marini cum bolo). Also described as ‘spiritus salis Glauberi’, which was acid sulphate of sodium (NaHSO₄). [J.]

+ Arsenicum album.

14 ⁺In this case ‘arsenicum’ is: arsenicum album or ratsbane: As₄O₆. L. here describes the sublimation of the oxide. [J.]

+ ill. 31.

+ Mercurius sublimatus. (Sublimate.)
fig. IX.

15 ⁺Mercurius sublimatus is sublimate, HgCl₂, which crystallizes in rhombic prisms. [J.]

+ ill. 32.

[p. 246]

⁺Sal armoniac⁴⁴, geobserveert soo als ick deselvige int water hadde te smelten geleijt, ende alsdan een weijnich vuijer daer ontrent gebracht omme het water weder te laten weghwasemen, deselve veranderde in seer lange tackjens van eenich⁴⁵ boom gelijck, welck tackje versien was met seer aerdige bladerkens, dicht nevens den anderen, aen wedersijden, en uijt eenige tackjens quam weder een tackje uijt, die insgelijcx versien was met bladerkens, doch dese tacxken, en liepen niet altemael recht op, en eene wegh⁴⁶, maer eenige liepen dwars nevens den anderen, ende dat soo curiues, dat ick deselvige niet dan met groot vermaeck aenschoude, ende als ick wat meerder vuijer daer ontrent bracht vloogh de salarmoniac cloots gewijse als schuijm op, en roockte bij na wegh⁴⁷, dese roock vangende ende observerende, bevonde ick dat deselvige bestont uijt globule, op een ander tijt heb ick weder gesien, dat eenige tackjens, kruijswijs door malcanderen lagen doch dese en hadde soo nette bladerkens niet als de eerste;

⁺Sal Rorismarini⁴⁸, int water te smelten geleijt, ende het water weder laten weghwasemen, vertoonden hem veelderhande lange pijpjens, ende eenige corte pijpjens, als mede eenige vier sijdige figuertgens, waer van eenige piramidaels waren, in forma van een punctige diamant, als mede seer veel kleijne clootgens.

⁺Sal Florum carijophille^or̅.⁴⁹ ofte sout van anjers, int water te smelten geleijt, ende het water weder laten weghwasemen, vertoonden hem seer veel clootgens, ende verscheijde viersijdige figuertgens, rontom binnen de buijtekant versien met clootgens,

+ Sal armoniac. (Salmiak.)
fig. IX.

44 ⁺Sal armoniac - salmiak = NH₄Cl; hier worden o.a. de bekende dendrieten van dit kubische zout beschreven en de sublimatie van het zout bij verhitting. [J.]

+ afb. 33.

45 Eenich - de een of andere, een.

46 Recht op, en eene wegh - rechtuit en in één richting.

47 Roockte bij na wegh - verdampte bijna geheel. [M.]

+ Sal Rorismarini. (Rosmarinus officinalis L.)
fig. IX.

48 Sal Rorismarini - Rosmarinus officinalis L. bevat in zijn bladeren een welriekende, vluchtige olie die nog als wrijf- en als reukmiddel wordt gebruikt. [H.]

+ Sal Florum carijophilleorum (Anjelieren)
fig. IX.

49 Sal florum carijophilleorum ofte sout van anjers - Zie Valmont de Bomare Algemeen en beredenerent woordeboek der Natuurlijke Historie. I. (1767) blz. 58 e.v., waar staat: ‘Angelier, nagelbloem... Carijophyllus hortensis. Men prijst dezelve in alle ongemakken van het hooft en hart aan, maar vooral in de kwaadaardige en besmettelijke ziektens. Eenige roemen het zap van deze geheele plant als een zeer krachtig middel om het vergift te weerstaan. Men bereid in de Apotheken een siroop, een conserf, een azijn en een overgehaald water van angelieren’. Vgl. ook A. Munting Naauwkeurige beschrijving der Aardgewassen. I. (1696) blz. 36. De plant, waar L. over spreekt is wel een Dianthus spec. [S.]

[p. 247]

⁺Sal armoniac¹⁶ I observed after having put it into water and having applied some fire afterwards in order to cause the water to evaporate, that it changed into very long branches, the said branches being provided with very nice leaves, close together on both sides, and from the branches there sprang others, also provided with leaves but those branches did not run straight, but ran crosswise, and made so curious a pattern that I looked at it with great pleasure, and when I applied some more heat, the sal armoniac went up in little balls like scum and evaporated almost completely. Gathering this smoke and observing it, I found the same to consist of globules. At another time I saw some twigs, lying crosswise together but they did not have leaves as nice as the former.

⁺Sal Rosmarini¹⁷ melted in water and the water having evaporated, showed a great variety of long rods and some short rods besides a few squares some being pyramidal in the shape of diamonds, and a great many small globules.

⁺Sal florum caryophillorum¹⁸ or the salt of pinks, put into water to melt and the water having evaporated, showed a great many small globules, and some square figures provided all round inside

+ Sal armoniac. (Sal ammoniac.)
fig. IX.

16 ⁺Sal ammoniac = NH₄Cl. Leeuwenhoeck here describes i.a. the well-known dendrites of this cubic salt and the sublimation of the salt on being heated. [J.]

+ ill. 33.

+ Sal Rosmarini. (Rosmarinus officinalis L.)
fig. IX.

17 Rosmarinus officinalis L. contains in its leaves a fragrant, volatile oil, still used as an embrocation and a perfume. [H.]

+ Sal florum caryophillorum. (Pinks.)
fig. IX.

18 Sal florum caryophillorum or salt of pinks. See Valmont de Bomare, Algemeen en beredenerent woordeboek der natuurlijke historie, I (1767), p. 58 ff., where we read: ‘pink or carnation... Carijophyllus hortensis. Recommended for all complaints of the head and heart, but especially for virulent and infectious diseases. Some praise the sap of the entire plant as a very powerful remedy against poisons. Chemists prepare a syrup, a preserve, a vinegar and a distilled water from pinks’. Cf. A. Munting, Naauwkeurige beschrijving der aardgewassen, I (1696), p. 36. The plant mentioned by L. is undoubtedly Dianthus spec. [S.]

[p. 248]

ende int midden een viercant, even als offmen sich in beelde van verre een spiegel te sien, met een vergulde gesnede⁵⁰ lijst, wiens glas was een punctige diamant gelijck, andere schenen het glas plat te sijn, alsmede eenige wiens glas scheen een tafel diamant⁵¹ gelijck, andere deeltgens bestonden uijt een parallellogram, ende daer in aen de eene sijde, ander (!) int midden, een deeltge dat de form van een diamant hadde, als oock mede veel kleijne pijpjens, ende eenige deeltgens die de form hadden van corael gewassen, ende seer veel clootgens, de voor verhaelde diamants gewijse figuertgens wat langh staende veranderde in clootgens.

⁺Acetum ofte asijn bij mij verscheijde malen geobserveert, daer in hebbe ick verscheijde malen gesien seer veel wormtgens, die ick aeltgens noeme, welcke aeltgens versien sijn met een vinnetge meest de geheele rugh over, ende met een kort dick hooffjen, na het hooft van een Dolphijn gelijckende⁵², doch ick heb sedert een jaer Herwaerts, deselvige inden asijn niet vernomen, hoe menichmael ick die oock geobserveert hebbe. Ick heb de asijn door het vuijer schielijck laten wegh wasemen ende alsdan daer inne gesien, seer veel cleijne clootgens, ende wat meerder vuijer daer bij brengende veranderde de clootgens in belletgens, als schuijm; ende wierden te gelijck rootachtich van couluer⁵³, ende als ick de asijn door de ordinaire lucht hadde laten wegh wasemen, bleven daer eenige figuertgens, die ick na mijn vermogen heb afgeteijckent, (dese figuertgens waren voortgebracht uijt een kleijn droppeltge asijn) ende daer nevens dicht aende selve en waren geen andere deeltgens, maer wat verder daer van af, lagen veel deeltgens, die ick voor globule aensach, ende veel pijpjens in forma van kleijne stuckjens van naeijnaeldens, op eenige plaetsen liep den asijn, olij gewijse bij den anderen, gelijck ick geseijt hebbe, dat de Spiritus Salis doet, daer de kleijne deeltgens lagen had de asijn soo dun gelegen als die bij na te leggen is⁵⁴, Ick

50 Gesnede - met snijwerk versierde.

51 Een tafeldiamant (de hedendaagsche vakterm is ‘tafelsteen’, Eng. ‘table-diamond’) is een slijpvorm van diamant, waarbij aan den steen twee groote tafels (8-hoekige bovenvlakken) worden geslepen. (Zie Leviticus-Polak Geïll. Encyclopedie der Diamantnijverheid, 1908.) [M.]

+ Azijn.
fig. IX.

52 Deze waarneming is niet juist, maar L. verbeterde de fout later. In zijn brief van 9 Oct. 1676 bespreekt hij het azijnaaltje weer en vertelt dan o.a. de voortplantingswijze, terwijl hij in zijn brief van 5 Jan. 1685 het diertje nog eens ter sprake brengt en het daarbij afbeeldt zonder vin en zonder eer bijzonder ‘dick hooft’. [S.]

53 Zie aant. 11 bij den brief van 20 Dec. 1675.

54 Had de asijn soo dun gelegen als die bij na te leggen is - had de azijn in een zoo dun mogelijk laagje gelegen. [M.]

[p. 249]

and out with globules and with a square in the centre like a mirror seen from afar with a cut gilded frame, the glass being like a pointed diamond. In others the glass appeared to be flat, and besides some in which the glass looked like a table-cut diamond¹⁹; other particles consisted of parallelograms, with a diamond-shaped particle in one side, besides a great many small tubes and some particles in the form of a coral-growth and very many small globules, the diamond-shaped figures aforesaid changing into globules after some time.

⁺Acetum or vinegar I observed several times, and saw a great many small worms, which I called eels, most of them being provided with a little fin running along the back and a short, thick head, more or less like the head of a dolphin²⁰. I only noticed the same in vinegar a year ago, but not since notwithstanding I observed it many times. I caused vinegar to evaporate quickly on fire, and I saw then a great many globules, and applying some more heat I saw a great many globules change into larger balls, like scum, and turn a reddish colour²¹, and when I evaporated the vinegar in common air, some figures remained, that I drew as well as I could (these figures came from a very small drop of vinegar) and close to these there were no other particles, but a little farther away there were a great many particles, that I regarded as globules and many tubes in the form of fragments of sewing needles. In some places the vinegar ran oil-like together as I described of Spiritus salis. In the places of the small particles the vinegar was spread

19 A table-cut diamond or table-diamond is a diamond cut with two tables or large flat upper surfaces i.e. two octogonal tables, surrounded by small oblong facets. (See Leviticus en Polak, Geïll. encyclopedie der diamantnijverheid, 1908.) [M.]

+ Vinegar.
fig. IX.

20 This observation is not accurate, but was afterwards corrected by L. In his letter of the 9th of October 1676 he discusses the vinegar-eel once more and i.a. gives particulars about its reproduction. He again speaks about the little animal in his letter of the 5th of January 1685, adding a picture which shows the vinegar-eel without a fin, and without a particularly ‘thick head’. [S.]

21 See note 4 to the letter of Dec. 20th 1675.

[p. 250]

hadde noeijt gedacht, datmen soo veel deeltgens inden asijn soude connen waernemen als ick nu bevinde.

⁺Sal baccarum Sambuci⁵⁵, ofte Sout van Vlierbesien, int water te smelten geleijt, ende het water weder laten weghwasemen, vertoonden hem seer veel kleijne dunne pijpjens ende piramidaels gewijse deeltgens, wiens basis een viercant was, triangels gewijse deeltgens, in wiens middelpunct een ront⁵⁶ stont, sphera triangels⁵⁷, triangels, parallelograms, en veel globule, en als ick het water wat schielijck liet wegh wasemen, ende het nat wat dun lach, veranderde het in pijpjens, ende meerder vuijer daer bij brengende in globule.

⁺Sal Parietariae ofte Sout van glascruijt⁵⁸, int water te smelten geleijt, ende het water weder laten weghwasemen, vertoonden hem verscheijde parallelograms eenige aen de eene eijnde, andere int midden van een parallelogram, een deeltge, dat een punctige diamant gelijck was, als mede onder andere figuertgens, eenige dunne soo korte als lange pijpjens, ende eenige globule.

⁺Sal anisi⁵⁹, int water te smelten geleijt, ende het water weder laten weghwasemen, vertoonden hem veel seer kleijne pijpjens, ende veel seer kleijne viercantgens, ende langhwerpige viercantgens.

⁺Sal Saturni⁶⁰, int water geleijt, ende het water wed^r laten wegh wasemen, dit sette sich mede olij achtich bij den anderen, als ick vande Spiritus Salis geseijt hebbe, en veranderde in seer veel lange pijpjens, overhoop leggende, welcke pijpjens schenen te bestaen uijt globule, als mede pijpjens die veel dunder en cleijnder waren dan de eerste pijpjens, ende die uijt een punct haer begin hadden, deselvige lagen seer door en op malcanderen, en veel vuijer bij dit sout brengende veranderde het in een olij achtige materie, bestaende uijt globule, ende aen het vuijer daer mede rakende vloogh het in brant.

+ Sal baccarum Sambuci. (Vlierbessen.)
fig. IX.

55 Sal baccarum sambuci - vlierbessenzout. Vlierbessen (baccae sambuci) werden en worden ook thans nog gebruikt als zweetdrijvend middel. [H.]

56 Ront - bol.

57 Sphera triangel - boldriehoek.

+ Sal Parietariae. (Glaskruid.)
fig. IX.

58 Glascruijt = Parietaria erecta M. en K. of Parietaria officinalis L.; het behoort tot de familie der Urticaceae (brandnetelfamilie). [S.]

+ Sal anisi. (Anijs.)
fig. IX.

59 Anijszaad is nu nog een populair zweetmiddel. [H.]

+ Sal Saturni. (Loodsuiker.)
fig. IX.

60 ⁺Sal Saturni is de monoklien kristalliseerende ‘loodsuiker’: Pb(O.CO.CH₃)₂ + 3 H₂O. Kristalliseert meestal in dunne plaatjes, parallel (001); hier zijn prismatische kristallen beschreven. [J.]

+ afb. 34.

[p. 251]

as thin as possible. I never thought it possible to observe as many particles in vinegar as I find now.

⁺Sal baccarum sambuci²², or the salt of elder-berries, being put into water to melt and the water having evaporated afterwards showed many narrow and pyramidal particles their base being a square, triangular particles with a round part in the centre, a sphere, triangles, parallelograms and many globules. When I caused the water to evaporate quickly and the liquid was spread in a thin layer, it changed into rods and when I applied some more heat, into globules.

⁺Sal Parietariae or the salt of pellitory²³, put into water to melt, and the water having evaporated, showed some parallelograms, with a particle like a pointed diamond in the middle or at one side, besides some other figures, some thin and short rods and some globules.

⁺Sal anisi²⁴ put into water and the water having evaporated, showed many small tubes and many squares and oblong squares.

⁺Sal Saturni²⁵ put into water and the water having evaporated, ran oilylike together as described in the case of spiritus salis, and changed into a great many long rods lying pell-mell, which rods appeared to consist of globules, besides rods that were much smaller and thinner and that sprang from a point. These lay close together, and on my applying much fire to this salt, it changed into an oil-like substance consisting of globules, and the fire touching it, this inflamed.

+ Sal baccarum sambuci. (Elderberries.)
fig. IX.

22 Sal baccarum sambuci, elderberry salt. Elderberries (baccae sambuci) are still used as a sudorific. [H.]

+ Sal Parietariae. (Pellitory.)
fig. IX.

23 Common wall-pellitory, Parietaria erecta M. et K. or Parietaria officinalis L., one of the Urticaceae (stinging nettles). [S.]

+ Sal anisi. (Aniseed.)
fig. IX.

24 Aniseed is still a popular sudorific. [H.]

+ Sal Saturni. (Sugar of lead.)
fig. IX.

25 ⁺Sal Saturni is the monoclinic crystallizing ‘sugar of lead’: Pb(O.CO.CH₃)₂ + 3 H₂O. It crystallizes mostly in thin plates, parallel (001). Here prismatic crystals are described. [J.]

+ ill. 34.

[p. 252]

⁺Sal Radicum Hellebori nigri⁶¹. ofte Sout van kropkruijt, int water te smelten geleijt, ende het water weder latende wegh wasemen, vertoonden haer meest ses sijdige figuertgens; met twee scharpe hoecken, waer van eenige soo kleijn waren, dat het oogh die naeulijcx bereijcken conde, haer wesen⁶², andere weijnige bestonden uijt acht sijden, ende deselvige figuertgens waren als off de scharpe hoecken, vande voorverhaelde ses sijdige figuertgens waren afgecort, en meest alle de figuertgens vertoonden haer int midden een langh werpich sescant, met scharpe hoecken, ende int midden een fijn streepje, dit dede mij jmagineren, off dese deeltgens spits verheven waren, als mede seer veel clootgens, ende daer ick het water wat schielijck hadde laten wegh wasemen, daer hadde het een form van een dorre tackje van een boom gelijck, op een andere plaets lagen veel dunne pijpjens door malcanderen, dit sout was vrij bestendich tegen het vuijer, op een ander tijt schoot het veel kleijne pijpjens als stuckjens van naeij naeldens.

⁺Antimonium⁶³ aen kleijne stuckjens geslagen, ende int water geleijt etc. ick en heb niet connen waernemen, dat de antimonium eenige deelen aen het water overgeeft.

En veel vuijer bij de antimonium brengende, vloogh vande selvige een blaeuwe roock, dese roock bestont uijt cleijne clootgens uijt den geele van coluer⁶⁴, door mijn microscope vertoonende, ende de antimonium door het vuijer met kleijne deeltgens latende smelten, veranderde in een bruijn⁶⁵ root van couluer, ende rontom dit root op eenige plaetsen, met ronde deeltgens als met een kransje omtogen, anders⁶⁶ bestont het gruijs vande antimonium uijt seer veelderhande deeltgens, als pijpjens clootgens etc.

⁺Mercurius Dulcis⁶⁷ int water geleijt, ende het water seer langhsaem laten weghwasemen, vertoonden haer viersijdige

+ Sal Radicum Hellebori nigri. (Zwarte nieswortel, kerstroos.)
fig. IX.

61 Sal radicum hellebori nigri - Helleborus niger L., zwarte nieswortel (kerstroos), waarvan de wortelstok vroeger werd aangeprezen tegen epilepsie. [H.]

62 Dat het oogh die naeulijcx bereijcken conde, haer wesen - Men kan dezen zin aldus lezen: dat het oogh die, (wat betreft) haer wesen (= bouw) naeulijcx bereijcken (= onderscheiden) conde. [O.]

+ Antimonium. Antimoonoxyde.)
fig. IX.

63 Antimonium - Hier wordt wel bedoeld: antimoonoxyde. [J.]

64 Uijt den geele van coluer - geelachtig van kleur. Zie verder aant. 70 bij den brief van 7 Sept. 1674. [M.]

65 Bruijn - donker.

66 Anders - overigens.

+ Mercurius Dulcis. (Calomel.)
fig. IX.

67 Mercurius dulcis is de ditetragonaal-kristalliseerende calomel: Hg₂Cl₂. [J.]

[p. 253]

⁺Sal radicum hellebori nigri²⁶ or the salt of hellebore put into water to melt and the water having evaporated, showed chiefly six-sided figures with two sharp angles, some being so small that the eye could hardly observe them, a few were octagonal, these figures looking as if the sharp angles of the shapes aforesaid had been topped, and most of the figures had in their centre an oblong hexagon with sharp angles and a thin line in the middle, which made me wonder whether these particles rose perhaps in the middle; also a great many globules, and when I caused the water to disappear somewhat quickly, it showed a form like the dead twig of a tree, and in other places many narrow rods lay crosswise. This salt resisted the heat of fire rather well. Another time it made many small rods like fragments of sewing-needles.

⁺After antimonium²⁷ had been broken into small fragments, and put into water etc. I was not able to discover that the antimonium yielded anything to the water, and on my applying a strong fire a blue smoke was produced. This smoke consisted of small globules of a yellowish colour as seen in my microscope, and on my melting the antimonium in the fire in small particles the colour changed into dark red and around these, red round particles were situated forming a kind of wreath, the dust of antimonium consisting of a great variety of particles, such as rods, globules, etc.

⁺Mercurius dulcis²⁸, put into water and on my causing the water to evaporate very slowly, showed square figures besides

+ Sal radicum hellebori nigri.
(Hellebore, Christmas rose.
fig. IX.

26 Sal radicum hellebori nigri, Helleborus niger L., hellebore, Christmas rose. Formerly its rhizomes were recommended against epilepsy. [H.]

+ Antimonium. (Oxyd of antimony.)
fig. IX.

27 Meant is: oxide of antimony. [J.]

+ Mercurius dulcis. (Calomel.)
fig. IX.

28 Mercurius dulcis = ditetragonally crystallizing calomel, Hg₂Cl₂. [J.]

[p. 254]

figuertgens, alsmede langh werpige viercantgens, lange smalle deeltgens, voor en achter spits, waer van eenige seer kleijn waren, alsmede eenige clootgens, ende als ick wat vuijer bij de deeltgens bracht, veranderde deselve meest in clootgens, doch alle dese deeltgens waren seer weijnich inde mercurius dulcis, naer advenant de deeltgens, die de voorgaende souten maeckten.

⁺Poeijer Suijcker⁶⁸ int water te smelten geleijt, ende een een (!) weijnich van dit suijcker water genomen, ende het water door het vuijer laten wegh wasemen, vertoonden hem niet dan clootgens, ende ongeschickte deeltgens, die ick geen form kan geven, ende een weijnich meerder vuijer daer ontrent brengende, vloogen de clootgens als schuijm op, ende als ick het suijcker water eenige dagen hadde laten staen, veranderde het in verscheijde lichamelijcke figueren, waer van ick een vande selvige die in mijn oogh quam, na mijn vermogen uijtteijckende.

⁺De Spaense Seep⁶⁹ bij mij geobserveert, bevinde die te bestaen uijt cleijne clootgens, dese clootgens sijn seer naeuw⁷⁰ en dicht aen malcanderen vereenicht, ende deselve en laten haer niet van den anderen separeren, gelijck het Vet etc. wel doet, maer wanneermen dese seep van malcanderen breeckt, soo veranderen de globule seep inde brueck van wesen, en ick jmageneer mijn selven, haer dus te sien. als bij exempel, men beelt sich in een stuck was te hebben, het welcke te samen geseth is van clootgens, die seer dicht, en naeuw aen malcanderen sijn vereenicht, dit was redelijck weeck sijnde, ende met de handen van een getrocken werdende, soo en sal niet gebueren dat het was in, ofte om de globule van malcanderen breeckt, ende laet in ofte ontrent de brueck, de clootgens ront, maer de clootgens daer de brueck sal

+ Poedersuiker.
fig. X.

68 ⁺Poeijer Suijcker - De rietsuiker: C₁₂H₂₂O₁₁ kristalliseert monoklienhemimorf. L. neemt hier de caramelvorming bij sterker verhitten waar.[J.]

+ afb. 36.

+ Spaansche zeep.

69 ‘Spaense Seep’ was harde zeep, uitsluitend uit olijfolie gefabriceerd. Zij werd later ook wel Venetiaansche zeep genoemd en oorspronkelijk uit zuidelijke landen geïmporteerd. Dit is o.a. af te leiden uit de Ordonnantie van Frieslandt. Leeuwarden, 1676. b₁₁₁, waar staat: ‘Van yeder Pondt Spaensche Zeep, die in dese provintie van buyten werdt ingevoert, sal betaelt worden acht Penningen.’ In geen ordonnantie is ooit sprake van inlandsche Spaansche zeep. De Spaansche zeep werd vermoedelijk veelal voor geneeskundige doeleinden en tevens door den bakker en barbier gebruikt. In Den Volmaeckten Zeepsieder van 1797 vindt men: ‘Van de loog-zouten (alcalische zouten) gebruykt men, ter bereydinge van harde Zeepe in brooden, het zij witte of gemarmerde, (Spaensche Zeepe genaemd) de assche van het Sodakruyd (kali).’ [W.E.]

70 Naeuw - synoniem van ‘dicht’. [M.]

[p. 255]

oblong particles, pointed at both ends, some being very small, besides some globules, and on my applying some heat the particles changed into globules, but all these particles were but few in the mercurius dulcis in comparison to the particles in the salts mentioned before.

⁺Powdered sugar²⁹ being put into water to melt, on my taking some of this sugar-water and evaporating the water by means of fire, showed nothing but globules and amorphous particles to which I cannot give a form and when I applied some more heat the globules flew up like scum and when the sugar-water had been left for some days it changed into several figures one of which I drew as well as I could.

⁺Spanish soap³⁰ I found to be composed of small globules, these globules lying quite close together and it was impossible to separate the same from each other, which is possible in fat etc., but when I broke this soap into pieces, the globules on the surface of the fracture changed in character, and I imagined them to be like a piece of wax, which is composed of globules, which are very closely united; the wax, being rather soft and being pulled apart by hand, will not break in or around the globules, but the globules

+ Powdered sugar.
fig. X.

29 ⁺Cane sugar, C₁₂H₂₂O₁₁, crystallizes monoclinic-hemimorphic. L. here observes the formation of caramel on its being melted and exposed to greater heat. [J.]

+ ill. 36.

+ Spanish soap.

30 ‘Spanish soap’ was a hard soap, made exclusively from olive oil. Afterwards it was also called Venetian soap. It was originally imported from Southern Countries. This can be deduced, inter alia, from the Ordonnantie van Frieslandt. Leeuwarden, 1676 b₁₁₁, where we read that ‘eight pence shall be paid for each pound of Spanish Soap imported into this province.’ Presumably Spanish soap was principally used for medicinal purposes, and also by the bakers and barbers. In Den volmaeckten Zeepsieder of 1797 we read: ‘For preparing hard soap in bars, whether white or marbled (so-called Spanish soap), we use as a lixivial salt (alkaline salt) the ash of prickly saltwort (kali)’. [W.E.]

[p. 256]

comen te vallen, sullen haer alderlanghst, laten uijt recken, ende haer gestalte, en sal geen globule gelijck sijn, noch men sal niet connen oordelen, dat⁷¹ het was ontrent de brueck uijt ronde clootgens bestaen heeft, Ick heb een weijnich Spaense Seep in regenwater te smelten geleijt, ende dus het water ende de Spaense Seep observerende, heb ick waergenomen, dat meest alle de clootgens seep haer ontdoen⁷², ende als met het water vereenigen, dit water heb ick door de ordinaire lucht laten wegh wasemen, ende alsdoen waergenomen, dat bij na alle de seep weder verandert was in subtijle clootgens, die in groote over een quamen met de globule van ons bloet, ende waer uijt dat been vlees etc. bestaen, uijt gesondert eenige weijnige die wat grooter waren, ende als ick de seep met water vermenght, soo dun als mij doenlijck was hadde laten leggen, soo waren daer eenige edoch seer weijnige, soo lange als corte deeltgens, die soo dun door mijn microscope haer vertoonden, als off wij met ons oogh een draet van een spinnecop aenschoude, op een ander stont, waren daer kleijne kruijsjens, en daer de seep, wat dick bij den anderen lach, daer was deselvige met eenige rimpels. Ick had hier gedachten, dat haer veel meerder figuertgens, soude vertoont hebben, ten ware de seer naeuwe aenkleventheijt⁷³, ofte vereeninge vande deeltgens seep, sulcx belette.

De voorverhaelde Spaense Seep heb ick in ons pomp off putwater (dat onder uijt het welsant op comt) geleijt, dit water heeft altijt eenige brackicheijt off silticheijt bij hem.⁷⁴ Alsdoen heb ick gesien, dat de globule seep haer weijnich vereenichde met het water, maer dreven overhoop door het water, op de eene plaets veel clootgens aen den anderen vast, en op een andere plaets de clootgens gesepareert, ende in het water dreven soo veel dunne pijpjens, in forma van stuckjens van de alderdunste naeij naeldens, dat ick die niet dan met verwonderingh aenschoude, waer van eenige kruijsgewijs door malcanderen lagen.

71 De bedoeling van L.'s woorden is: ...... noch zou men ooit kunnen denken, dat... [M.]

72 Haer ontdoen - Hier: smelten, oplossen. [M.]

73 Ten ware de seer naeuwe aenkleventheijt - ware het niet dat de zeer groote cohaesie... [M.]

74 Het water van de ‘welsant’-laag is waarschijnlijk het water, dat ligt op 16 Meter-N.A.P. De bodem van Delft bestaat op die diepte, althans op de plaats waar vermoedelijk L.'s put stond (zie ook den brief van 9 Oct. 1676), uit zand van oud-holocenen (oud-alluvialen) oorsprong. Dit water zal inderdaad eenigszins brak zijn geweest. [Kr.]
De Spaansche zeep zal zeer moeilijk in hard water oplosbaar geweest zijn, de ‘ordinaire’ zeep zeer gemakkelijk. [W.E.]

[p. 257]

in the vicinity of the fracture will be stretched, and their shape will change, it will therefore become impossible to judge whether the substance around the fracture consisted of globules. I melted some Spanish soap in rainwater and observing the water and the soap, I saw that almost all the globules dissolve in the water and unite with the water. Then I caused the water to evaporate, and observed that almost all the soap had changed back again into very small globules in size equal to the globules of our blood, and to those of which bone, flesh etc. consist except a few that were larger. On my mixing this soap with water as thin as possible, there remained a few longer and shorter particles, appearing so fine under the microscope as if we saw the web of a spider with the naked eye. On another occasion there were small crosses, the particles of soap lying close together and therefore being somewhat wrinkled.

I had expected to see many more figures. The stickiness or adhesion of the particles of the soap seemed to prevent this. The Spanish soap aforesaid was put into our pump-water (coming from under the sand of our wells)³¹. This water is always somewhat brackish or salty³². Then I noticed that the globules of the soap united very little with water but floated in the water in a heap, in some places the globules being close to each other, in other places all separated, and in the water there floated a great many rods like fragments of our finest sewing-needles, at which I looked with astonishment, and there were some lying cross-wise.

31 At the depth of L's well, at least where his well was situated, the Delft soil (quick sand) consists of sand of early holocene (early alluvial) origin. See also the letter of October 9th 1676. This water was undoubtedly slightly brackish. [Kr.]

32 Spanish soap will have been difficult to dissolve in hard water, but ‘ordinary soap’ was easily soluble. [W.E.]

[p. 258]

⁺Ick heb oock geobserveert onse ordinaire seep⁷⁵ die in dese stadt en elders gemaect wert, deselve heb ick mede gevonden te bestaen uijt globule, (ick was verwondert, dat ick in sodanigen sachten, en klaren materie, als dese seep was, de globule conde waernemen,) dese globule die in cleijnheijt, met de globule vande Spaense Seep over een comen, sijn noch naeuwer off vaster, aen malcanderen vereenicht, als de hier vooren gedachte⁷⁶ seep, ende als ijemant de globule in dese seep, sal trachten te sien, soo moetmen sich seep voor stellen⁷⁷, die weijnich, off niet gehandelt⁷⁸, ofte geroet⁷⁹ is, want door een weijnich dese seep te roeren, heb ick ondervonden, dat deselvige alsdan, als een lichaem wort. Dese seep in regenwater leggende, heb ick waer genomen, dat de globule haer mede ont doen, en vereenigen, met het water; Ick heb een weijnich seep-sop genomen, ende het water laten wegh wasemen, ende hebbe insgelijcx gesien dat de seep weder bestont uijt globule, ende daer dese seep seer dun hadde gelegen, hadde het de gedaente, als offmen sich inbeelde, eenich schuijm leggende op een rant van een tinne schotel, ende dat dese belletgens schuijm waren verijdelt⁸⁰, uijtgesondert dat de circumferentien van alle de belletgens, op de gront een soomtge, ofte verheveltheijt hadde behouden, ende dat die alle aen malcanderen vast waren, ende hier en daer met globule versien, dese voor verhaelde separatie siende, jmagineerde ick mijn selven, dat veroorsaeckt wierden, door de scharpe loogh, die inde seep is, ende dat deselvige sich tracht in pijpjens etc. te schieten, en verhindert

+ Zachte zeep.

75 De ‘ordinaire seep’ werd, blijkens het ‘Stoock-Boeck’ Nov. 1695 - Dec. 1703. No. 6. Archief der ‘Seeperij De Vergulde Hant op 't Water’ uitsluitend met twee oliesoorten bereid. We vinden in genoemd boek n.l. ‘1695. November 8. gestoockt inde Seeperij van “De Vergulde Hant” gestort: 17 Hennip, 2 Raap. Hiervan gevaet tonnen 19¾.’ Lijnolie werd eerst verwerkt in de 18de eeuw. Tegenwoordig wordt zachte zeep uitsluitend uit lijnolie gemaakt. In de landen omspoeld door Noord- en Oostzee werd vrijwel alleen zachte zeep (‘zeep in tonnen’ of ‘ordinaire zeep’ genaamd) gefabriceerd. In Den Volmaeckten Zeepsieder (1797) vindt men: ‘tot de slechte groene zeepe, bedient men sig van witte of grijse potassche, de welke men daer en boven met ongebluschte kalk scherper maakt.’ De verhouding van deze twee stoffen, die samen de loog vormen, was gewoonlijk 1500 ponden potasch bij 1200 tot 1300 ponden kalk. (N.M. Chomel Alg. Huishoudelijk-, Natuur-, Zedekundig- en Konstwoordenboek, 1778.) Uit deze samenstelling is af te leiden, dat de zeep zeer zeker na kneding vast wordt. [W.E.]

76 Gedachte - genoemde.

77 Men moet sich seep voor stellen - men moet zeep nemen.

78 Gehandelt - gekneed? (Vgl. Nl. Wdb. V. 1905). [M.]

79 Geroet - Schrijffout voor ‘geroert’. [M.]

80 Verijdelt - kapot (te niet) gegaan.

[p. 259]

⁺I also observed common soap³³ such as is manufactured in our town and elsewhere. I found the same to consist of globules (I was astonished to be able to observe the globules in so soft and clear a substance). These globules that are as small as the globules of the Spanish soap are still closer together and if anybody will try to see the globules in this soap, it is necessary to use soap that has been little handled or stirred, for by stirring the soap slightly I noticed it turned homogenous. Putting this soap into rain-water I noticed that the globules dissolved and united with the water. I took some soap-suds and caused the water to evaporate and noticed also that the soap was composed of globules and since this soap had been spread very thinly, it gave the impression of scum lying on the edge of a tin plate and the little bubbles of the scum having disappeared, except for their circumferences that showed a little above the surrounding surface, all connected together, some having globules. Viewing the separation aforesaid, I believed this to be caused by the sharp lye in the soap, which endeavours to form tubes etc., but is

+ Common soap.

33 Ordinary soap was exclusively prepared from two sorts of oil, hemp and rapeseed oil, as we know from the archives of the Amsterdam soap-house ‘De vergulde Hant op 't Water’. Linseed oil was not employed till the 18th century. At the present day soft soap is made exclusively from linseed oil. In the countries bordered by the North and Baltic seas they made almost exclusively soft soap (called ‘soap in barrels’ or ‘ordinary soap’). In the Den Volmaeckten Zeepsieder (1797) we read: ‘for ordinary green soap white or grey potasch is used, which is made sharper with unslaked lime’. The ratio of these two components, together forming the lye, was usually 1500 pounds of potash to 1200 or 1300 pounds of lime (N.M. Chomel, Alg. huishoudelijk-, natuur-, zedekundig- en konstwoordenboek, 1778). From this composition we can deduce that, after kneading, the soap certainly would become solid. [W.E.]

[p. 260]

wierde door de aen cleventheijt, vande verspreijde, ofte gesepareerde globule seep, die haer in geen globule en hadde gevoeght, ende dus een schueringh ofte separatie veroorsaeckte. Ick heb deselvige seep mede in pomp, off put water geleijt, ende hebbe gesien, dat deselve seep, veel meer met dit water vereenicht, als de Spaense Seep, maer op verre na soo veel niet, met dit water als met het regenwater.

⁺Ick heb geobserveert de loogh⁷⁵, daer de seep eensdeels van gemaeckt wort, deselvige heb ick mij seer dun vertoont, en hebbe daer in geremarqueert, dat ditto loogh, maeckt seer veel triangels gewijse figueren, welckers hoecken afgecort waren, off anders geseijt, ses sijdige figueren, waer van drie sijden kleijn waren, naer advenant de drie andere sijden, als mede eenige seer weijnige quadraatgens, ende parallellograms, op een ander tijt heb ick gesien eenige lange figuertgens, met ronde hooffden, op die manier, als off wij lange staale pennens sagen, die de schoen makers inde Hielen vande schoenen slaen, als sij schoenen maken, ende dat die ronde hooffden hadden, van dese waren eenige dubbelt, met het Hooft int midden, als oock mede dunne pijpjens, als stuckjens van naeij naeldens, de voor verhaelde ses sijdige figuertgens, waren seer kleijn, ende eenige cleijnder door mijn microscope te sien, als een gemeen sant correltge, in ons oogh, en ten ware ick eenige deeltgens daer ontrent wat grooter hadde sien leggen, dat ick dese kleijne deeltgens een figuer soude connen geven, maer eenige wat grooter deeltgens siende, conde ick seer pertinent aende kleijne deeltgens, de sijden onderscheijden, ende dese ses sijdige figuertgens, waren in sulcken grooten menichte, dat een kleijn druppeltge water, eenige duijsenden conde uijtmaken⁸¹, als oock mede vertoonden hem, eenige cleijne clootgens, op een ander tijt heb ick gesien, dat de loogh seer aerdige deeltgens schoot, daer van eenige de form hadden van een eijcken bladt, als mede lange pijpjens met weer haeckjens versien, doch dese twee laeste observatien, was in loogh, die soo starck niet en was, als de eerste loogh.

+ Loog.
fig. X.

75 De ‘ordinaire seep’ werd, blijkens het ‘Stoock-Boeck’ Nov. 1695 - Dec. 1703. No. 6. Archief der ‘Seeperij De Vergulde Hant op 't Water’ uitsluitend met twee oliesoorten bereid. We vinden in genoemd boek n.l. ‘1695. November 8. gestoockt inde Seeperij van “De Vergulde Hant” gestort: 17 Hennip, 2 Raap. Hiervan gevaet tonnen 19¾.’ Lijnolie werd eerst verwerkt in de 18de eeuw. Tegenwoordig wordt zachte zeep uitsluitend uit lijnolie gemaakt. In de landen omspoeld door Noord- en Oostzee werd vrijwel alleen zachte zeep (‘zeep in tonnen’ of ‘ordinaire zeep’ genaamd) gefabriceerd. In Den Volmaeckten Zeepsieder (1797) vindt men: ‘tot de slechte groene zeepe, bedient men sig van witte of grijse potassche, de welke men daer en boven met ongebluschte kalk scherper maakt.’ De verhouding van deze twee stoffen, die samen de loog vormen, was gewoonlijk 1500 ponden potasch bij 1200 tot 1300 ponden kalk. (N.M. Chomel Alg. Huishoudelijk-, Natuur-, Zedekundig- en Konstwoordenboek, 1778.) Uit deze samenstelling is af te leiden, dat de zeep zeer zeker na kneding vast wordt. [W.E.]

81 De beteekenis van dezen zin is: ‘De hiervoor genoemde zeskantige deeltjes waren heel klein; eenige waren, door mijn microscoop gezien, kleiner dan een gewoon zandkorreltje is in het bloote oog, en indien ik niet enkele deeltjes daar in de buurt had zien liggen, die iets grooter waren, dan had ik aan deze kleine deeltjes geen vorm kunnen onderscheiden. Toen ik echter bij de grootere deeltjes zes zijden had gezien, herkende ik ze ook heel duidelijk bij de kleinere, die in zulk een “grooten menichte” voorkwamen, dat een klein druppeltje water er eenige duizenden zou kunnen vormen.’ (Hiermee wil L. dus tevens een idee van de kleinheid der deeltjes geven.) [M.]

[p. 261]

prevented by the adhesion of the separated globules of soap from doing so, and not itself containing globules, thus causes a rent. The same soap was put in well-water and I noticed that this soap unites much more with the water than does the Spanish soap but not as much with this water as it does with rainwater.

⁺I observed the lye³³ which serves to manufacture this soap. I spread it very thin and was able to notice that the said lye produced a multitude of triangular figures the angles of which were truncated, or, otherwise expressed, hexagonal figures three sides of which were smaller than the other three, besides some very few squares and parellelograms. At another time I saw some oblong figures with round ends in the way of long steel pins as used by the shoemakers for the heels of our boots, some of these were double with the heads in the centre. And I also saw some thin tubes like fragments of sewing needles. The hexagonal figures aforesaid were very small, some being smaller (viewed through my microscope) than a common grain of sand as seen by the naked eye, and it would have been impossible to designate the shape of those figures, if some larger ones had not been lying in the neighbourhood, which made it possible for me to distinguish the sides of the small figures also and there were so many of these hexagonal figures that a small drop of water contained several thousands. Also there were some small globules. At another time I saw the lye produce some curious particles, some being shaped like an oakleaf, and long rods provided with barbed hooks, but these last observations were made with lye weaker than the first.

+ Lye.
fig. X.

33 Ordinary soap was exclusively prepared from two sorts of oil, hemp and rapeseed oil, as we know from the archives of the Amsterdam soap-house ‘De vergulde Hant op 't Water’. Linseed oil was not employed till the 18th century. At the present day soft soap is made exclusively from linseed oil. In the countries bordered by the North and Baltic seas they made almost exclusively soft soap (called ‘soap in barrels’ or ‘ordinary soap’). In the Den Volmaeckten Zeepsieder (1797) we read: ‘for ordinary green soap white or grey potasch is used, which is made sharper with unslaked lime’. The ratio of these two components, together forming the lye, was usually 1500 pounds of potash to 1200 or 1300 pounds of lime (N.M. Chomel, Alg. huishoudelijk-, natuur-, zedekundig- en konstwoordenboek, 1778). From this composition we can deduce that, after kneading, the soap certainly would become solid. [W.E.]

[p. 262]

⁺Ick heb genomen starck water⁸², ende dat trachtende te observeren, heb ick geremarqueert, dat roock, ofte damp, van het starck water afvloogh, dese afvliegende roock, ofte off (!) damp, heb ick gevangen, ende die observerende, heb ick gesien, dat deselvige bestont uijt vochtige ronde deeltgens, waer van eenige soo kleijn waren, dat ick die naeuwlijcx door mijn microscope conde bekennen, ende daer de roock wat meerder was geweest, daer waren veel grooter deeltgens, dese ronde vochtige deeltgens, lagen op eenige plaetsen seer geschickt nevens den anderen⁸³, als offmen met een penne seer dicht nevens den anderen, stippen off puncten hadde geseth, die sich verbeelde⁸⁴ blinde linien⁸⁵, diemen inde meetconst, op het papier in gebruijck heeft, op een ander plaets, lagen weder stippen, die verbeelden roos gewijse figueren, ende daer dese roock deeltgens, wat dick bij den anderen lagen, waren eenige weijnige seer subtijle corte dunne cleijne pijpjens. Dese voor verhaelde roock, off vochticheijt, heb ick getracht door het vuijer te doen weghwasemen, ende ondervonden, dat deselvige vochtige deeltgens, al vrij bestandich waren, tegen het vuijer, ende scheen een olij achtige substantie te hebben. maer meerder vuijer daer bij brengende, wasemde de vochticheijt wegh, ende deselvige liet een bruijne geele plaets na.

+ Aqua fortis.
fig. X.

82 Starck water - Onder sterk water (aqua fortis) verstond men oplossingen van zuren van verschillende samenstelling: aqua fortis seperatoria of sterk scheiwater = salpeterzuur en aqua fortis regalis = koningswater; dit laatste bestond o.a. uit ‘sal armoniac’ (NH₄Cl), opgelost in genoemd sterk water. Waarschijnlijk heeft L. hier gewerkt met aqua regia. De ‘roock’ bestaat dan uit zoutzuurnevels. (Zie o.a. C. Lancilot De Brandende Salamander ofte Ontleedinge der Chymicale Stoffen, 1686.aant.) [De.]

83 Seer geschickt nevens den anderen - zeer regelmatig naast elkaar.

84 Sich verbeelde - voorstellen.

85 Blinde linien - stippel(hulp)lijnen. Zie J.L. Stammetz Volkoomen Wiskundig Woordenboek (1740), die opgeeft: ‘De Linie is blind als men zig dezelve zoo wel op het vrije Land als ook op het Papier slechts in de Gedachten verbeeld; bij den eerstgem. in tegendeel somtijds met aan elkander gevoegde Punten begrijpelijk te maaken zoekt, om door hulp van dezelve andere grootten te bepalen, en de geschaapenheid van dezelven te ontdekken...’ [M.]
Men treft dezen term slechts zelden aan. Hij komt echter voor in één der weinige Nederlandsche boeken voor landmeters, n.l. J. Sems en J.B. Dou Pracktijk des Landmetens (1660) blz. 53. Daar L. in 1669 slaagde voor het examen landmeter (Ned. Tschr. v. Gen. 74. 1930. blz. 3891) is de veronderstelling te wagen, dat hij uit dit boek zijn kennis putte. De uitdrukking ‘blinde lijnen’ wordt thans nog gebruikt door de boekbinders, voor niet gekleurde, in het leer van den boekband gedrukte lijnen. [S.]

[p. 263]

⁺I took aqua fortis³⁴ and endeavouring to observe this I noticed that smoke or fumes were emitted by this liquid; I gathered this smoke or vapour, and found it to consist of moist round particles, some being so small that I could hardly see them with my microscope, and in the place where more smoke had gathered, there were much larger particles. These round and moist particles were in some places neatly arranged as if one had made dots with a pen one close to the other, like the dotted lines used in geometry³⁵, in other places the dotted figures had a rose-like shape, and where the particles of smoke lay close together some very fine and short rods could be seen. I tried to cause the smoke aforesaid to evaporate by fire and found these particles to be rather resistent to the heat. It seemed to contain an oil-like substance, but on my applying more heat the moisture disappeared and a brownish yellow spot remained.

+ Aqua fortis.
fig. X.

34 Aqua fortis meant solution of acids of various composition. They were: aqua fortis separatoria ( = nitric acid) and aqua fortis regalis (= aqua regia, royal water, consisting i.a. of sal ammoniac (NH₄Cl) dissolved in aqua fortis). In all probability L. used aqua regia in this case. The ‘smoke’ in that case consists of vaporous hydrochloric acid. (Cf. C. Lancilot, De brandende salamander ofte ontleedinge der chymicale stoffen. Amsterdam, 1686.aant.) [De.]

35 L. uses the term ‘blind lines’ (dotted lines). This term is rarely met with but it is used in one of the few contemporary manuals for surveyors (J. Sems en J.B. Dou, Pracktijk des landmetens, Amsterdam, 1660, p. 53). As L. passed his examination for surveying in 1669 (Ned. Tschr. v. Gen. 74. 1930; p. 3891), it seems likely he took the term from that book. See also J.C. Stammetz, Volkoomen Wiskundig Woordenboek, 1740. [S.]

[p. 264]

Na dat van het voorverhaelde starck water, eenige tijt de roock was vervloogen, ende het selvige alsdoen observerende, heb ick waergenomen, dat op eenige plaetsen veel seer dunne pijpjens lagen, die soo dun door mijn microscope haer vertoonde, als de draatgens van een spinnewebbe, in ons oogh, als mede seer veel kleijne clootgens, die ick mij somtijts in beelde te sien, dat eenige een uijtstekende puncticheijt hadden, Maer alsoo dese clootgens door mijn microscope haer soo kleijn vertoonde, als een seer kleijn santge in ons oogh doet, (en soo de santgens haer basis ses à. acht sijdich waren soo souden wij deselvige met ons oogh besichtigende, die voor ront oordelen, dus can het oock wel sijn, dat ick seer kleijne deeltgens voor ront oordeel ende dat die inder daet niet ront en sijn,) als mede heb ick op eenige plaetsen, ronde deeltgens nat sien leggen, die in mijn oogh soo groot schenen, als kleijne miere eijeren, ende in die selvige vochticheijt, lagen weder cleijne corte pijpjens, die soo dun waren, dat ick die naeuwlijcx conde bekennen.

⁺De peper bij mij geobserveert, heb ick bevonden te bestaen uijt seer kleijne globule, die in cleijnheijt de globule van eenige saden, bij mij tot dees tijt besichticht, schenen te overtreffen, ick heb goet gedacht, een weijnich peper in regenwater te leggen, ende dit regenwater observerende, heb ick ondervonden⁸⁶, dat dit water verscheijde pijpjens schoot, (Ick had hier gedachten off ijder globule peper, wel mocht te samen geseth sijn, van seer kleijne pijpjens, die wij om haer cleijnheijts wille, niet en sullen comen te ontdecken) Ick heb een weijnich peper, door het vuijer ten deele laten wegh roocken, ende dese roock vangende en observerende, heb ick gesien, dat deselvige bestont uijt globuleachtige deeltgens, even als off wij ons inbeelden een druppel water, ende dat deselvige druppel water een ingeboge ront puttge boven op het opperste van het water hadde, dese deeltgens waren van verscheijde groote, en daer die veel bij den anderen lagen daer hadde de globule een olij achtich wesen.

⁺Ick heb voordesen aen UE^dt geschreven⁸⁷ dat ick mij in beelde, dat ick boven⁸⁸ de globule, die ick in eenige gallen sach, noch eenige deeltgens remarqueerde, wolcx gewijse voor bij het gesicht gaen, ende dat ick mij bij wijlen jmagineerde, dat het globule waren, als mede eenige pijpjens.

+ Peper.
fig. X.

86 Ondervonden - bevonden.

+ Gal.

87 Zie den brief van 19 Oct. 1674.

88 Boven - behalve.

[p. 265]

The smoke of the aqua fortis having disappeared I found a great many thin rods in some places, appearing as thin under my microscope as the threads of a spider's web are to the naked eye, besides a great many small globules, and I believe I saw that some of these carried a pointed excrescence but these globules appeared in my microscope as small as a very small grain of sand to the naked eye (and if those grains should have six or eight sides we should judge them to be round when looking at them with our eyes, therefore it is possible that I have taken small particles to be round that are really not round); also I saw in several places particles that appeared to my eye as small ant-eggs and in the same moisture there were small tubes that were so small that I hardly could see them.

⁺I observed pepper and found it to consist of very small globules, much smaller than the globules of any other seed that I have observed. I put some pepper into rainwater, and observing this rainwater I found this water to produce some tubes (I wondered whether it could be possible that every globule of the pepper was composed of very small tubes and that we cannot see these tubes by reason of their small size). I caused some pepper to evaporate in the fire and gathering this smoke I found the same to consist of globule-like particles as if a drop of water had a little depression in its top. These particles were of different sizes, and in the places where a great many lay together, the globules had an oil-like character.

⁺I wrote to you previously³⁶ that I believed that in some biles I had seen other particles besides the globules, which particles travel like clouds across the field of vision, and that sometimes I was inclined to believe them to be globules and rods.

+ Pepper.
fig. X.

+ Bile.

36 See the letter of October 19th 1674.

[p. 266]

⁺Ick heb op nieuw geobserveert de gal van een kalff en hebbe weder daer in gesien, de globule etc. als voor desen, Ick heb nu de globule en deeltgens inde gal laten sincken, ende dese gal die seer klaer scheen geobserveert, en hebbe geremarqueert, dat de klare gal, mede ten merendeel bestaet uijt globule, die seer naeuw aen malcanderen schenen vereenicht te sijn, ende deselvige vertoonden haer meest wanneer ick de gal seer dun verspreijde, ende dan de waterachtige vochticheijt, door de ordinaire lucht, een weijnich hadde laten weghwasemen; als mede heb ick gesien, dat de gal eenige weijnige pijpjens schoot, ende was oordelende, dat de gal seer veel pijpjens soude geschoten hebben, ten ware de vereeninge ofte aencleventheijt vande globule sulcx belette.

⁺Alsmede heb ick de gal van een brasem geobserveert, ende daer inne gesien eenige weijnige globule drijven; ende handelende met dese gal, gelijck als met de voorgaende gal gedaen hebbe, heb ick inde selve seer veel globule gesien, die kleijnder waren, als de eerste globule, alsmede verscheijde deeltgens, die sich vertoonde stuckjens van naeldens, die haer eijnden schuijns, en niet recht waren afgecort, ende als de vochticheijt vande gal vervlogen was, waren de laeste deeltgens wegh. Ick heb oock gesien, dat daer de gal wat dick op den anderen hadde gelegen, ende soo gedroocht sijnde, dat hij dan verscheijde roos gewijse figuertgens hadde gemaeckt, bestaende uijt deeltgens die ick voor globule aensach.

⁺Ick heb de gal van een cabbeljaeuw geobserveert, ende daer inne gesien eenige globule, als mede eenige weijnige seer corte pijpjens. Jnde dunne materie vande gal, en heb ick de kleijne globule, niet connen ontdecken, die ick inde voorverhaelde galle gesien hebb, maer ick heb seer veel kleijne deeltgens gesien, die in mijn oogh schenen te samen geset te sijn, van drie à vier deeltgens, die ijder uijt een quadraet schenen te bestaen,

Ick heb weder de gal van een Koebeest geobserveert, na dat ick eenigen tijt de gal hadde laten stil staen, uijt consideratie, om dat de globule ende andere deeltgens gesoncken souden sijn, ende dus de klare en heldere gal observerende, heb ick daer in waergenomen eenige seer weijnige globule, ende als ick deselvige gal, de vochticheijt een weijnich hadde laten wegh wasemen, heb ick daer in gesien seer veel kleijne deeltgens, die soo kleijn waren, dat ick die naeuwlijcx door mijn microscope conde bekennen, ende die ick geen andere form en kan geven, als globule; Alsmede heb ick doen gesien, twee kleijne corte dicke pijpjens.

+ fig. X.

+ fig. X.

+ fig. X.

[p. 267]

⁺I observed the bile of a calf and noticed the globules etc. as before. Now I caused the globules and particles to sink in the bile, and afterwards examined the bile that appeared now very clear and found this clear bile again to consist of globules that are very closely united, and the same appeared more clearly when the bile was spread very thin and the aqueous moisture had evaporated somewhat in the air. I saw also that the bile produced few rods, and I judged that the bile would have produced a great many rods, had not the adhesion of the globules prevented it.

⁺I also examined the bile of a bream and saw only a few globules floating in it; and treating this bile as I did the former I saw a great many globules that were smaller than the globules first observed, besides several particles that had the appearance of fragments of needles that were cut off obliquely and when the moisture of the bile had evaporated, the last of the particles was gone. I also saw that several rose-like figures had been produced in places where the bile had been spread somewhat more abundantly. These figures consisted of particles that I regarded as globules.

⁺I observed the bile of a codfish and noticed some globules besides some very short tubes in the thin substances of the bile and I could not find the small globules as seen in the bile aforesaid, but I saw a great many small particles that I regarded as composed of three or four particles, each being a square.

Again I observed the bile of a cow after having left the bile undisturbed for some time, in order to cause the globules and other particles to sink. And on observing the clear bile, I noticed some very few globules and after causing the moisture of the same bile to evaporate slightly I saw a great many small particles that were so tiny that they were hardly visible through my microscope, and looked to me like globules; I also saw two short and thick rods.

+ fig. X.

+ fig. X.

+ fig. X.

[p. 268]

⁺Ick heb geobserveert, de ordinaire gemale mostert, en ick heb daer in niet⁸⁹, connen sien, als dat het saet bestont uijt seer kleijne globule. Jck jmagineerde mij dat het mij onmogelijck waer, dat ick hier ijets anders soude comen te ontdecken, ende dat om de menichvuldige deeltgens van het mostert saet, die het gesicht, soo daer eenige andere waren, souden beletten; Ick heb dan Mostert saet genomen, ende dat in regenwater te weijcken geleijt, omme dat⁹⁰ het saet eenige cracht⁹¹, aen het water soude overgeven. dit water heb ick seer naeuwkuerich, geobserveert, ende hebbe daer in geremarqueert, seer veel deeltgens, die ick voor globule aensach, als mede deeltgens, die een weijnich grooter waren, die ick mij jmagineerde, dat seer kleijne quadraatgens waren, off dat deselve ten minsten⁹² na het viercant waren hellende, als mede seer veel kleijne pijpjens, ick was oordelende dat dit water, veel meerder pijpjens soude geschoten hebben, ten ware het water soo lijmachtich niet en hadde geweest.

⁺Ick heb UE^dt met mijn Jonghst voorgaende missive geschreven, dat ick gesien hadde, dat de gesicht senuwe van een Cabbeljaeuw bestaet uijt globule, Ick heb weder verscheijde gesicht senuwe van Cabbeljaeuwen genomen, ende deselvige observerende, heb ick weder geremarqueert, dat de gantsche senuwe bestaet uijt globule, ick heb verscheijde malen getracht (omme de draatgens die inde gesicht senuwe van beesten⁹³ gevonden worden, mede) inde opgemelte senuwe te mogen waernemen, maer wat devoiren ick aengewent hebbe, soo en kan ick niet voor vast⁹⁴ seggen, dat deselvige senuwe uijt draatgens bestaet, want

+ Mosterd.
fig. X.

89 Niet - niets.

90 Omme dat - opdat.

91 Cracht - een bepaald vermogen om een zekeren invloed naar buiten uit te oefenen. Vgl. Chr. Plantijn Thesaurus Theutonicae Linguae (1573): ‘Cruydt dat kracht heeft om te verwermen’ en de veel voorkomende uitdrukking ‘aert, cracht en werkinge’ in 16de en 17de eeuwsche botanische en pharmaceutische geschriften, die de beschrijving van specifieke eigenschappen van kruiden, enz. inleiden. (Nieuw-Ned. nog ‘kracht van vleesch in de bouillon’, enz.) [M.]
Oorspronkelijk is ‘kracht’ de ‘vis occulta’, die een bepaalde stof tot werkzaam geneesmiddel maakt: het is de werking, die niet te verklaren valt met de eigenschappen heet, koud, droog en vochtig in den eersten tot den derden graad. [v.A.]

92 Ten minsten - althans, toch in elk geval.

+ Onderzoek gezichtszenuwen.

93 Beesten - koeien. Zie voor L.'s onderzoekingen aangaande de gezichtszenuw van de koe den brief van 7 Sept. 1674. [M.]

94 Voor vast - met zekerheid.

[p. 269]

⁺I observed the common ground mustard seed and I could only see that the seed consisted of very small globules. I imagined it impossible to discover anything else, since the multitude of particles prevented seeing anything else. I put the mustard seed into rainwater to soak in order to cause the seed to give off some of its strength³⁷ to the water. I observed this water very accurately and noticed a great many particles that I regarded as globules besides some particles that were somewhat larger and that looked to me like small squares, or appeared at least more or less square in shape, besides a great many small rods; I judged that the water would have produced many more rods if it had been less gluey.

⁺In my previous letter I wrote that the optic nerve of the cod is composed of globules. Again I observed several optic nerves of the cod and again noticed that the entire nerve consists of globules; I endeavoured several times (having observed the fibres that are found in the optic nerves of cows³⁸) to observe the same in the nerve aforesaid, but in spite of my efforts I cannot say for certain

+ Mustard.
fig. X.

37 Originally power or strength is the vis occulta which makes a certain matter into an efficient medicine. It is the effect which cannot be explained by the property of hot, cold, dry and humid in the first to the third degree. [v.A.]

+ Optic nerves.

38 See letter of Sept. 7th 1674.

[p. 270]

op de eene tijt, jmagineerde ick mij de draatgens te sien⁹⁵, en op een ander tijt moest ick het mij wed^r ontgeven⁹⁶, Ick heb doorgaens de senuwe bevonden te bestaen uijt seer sachte deeltgens, off globule, welcke deeltgens meest doorgaens aen malcanderen waren hangende, off clevende, sonder dat ick bij na eenige vliesen die de draatgens souden mogen omwinden, heb connen waernemen; Alsmede was de gantsche senuwe seer onstarck, want als ick de senuwe hadde opgesneden, ende eenige deeltgens vande selve hadde genomen, ende trachtende die met de naelde van van (!) malcanderen te separeren, soo schuerden de deeltgens van een, als off de gantsche materie inde senuwe een sacht lichaem hadde geweest; Ick heb drie distincte gesicht senuwen vande Cabbeljaeuw genomen ende die laten droogen, ende dat⁹⁷ deselvige, soo veel in mijn vermogen was, de dickte soude behouden, die deselve hadde, als sij uijt het oogh genomen werden, dus de senuwen gedroocht sijnde, heb ick deselvige over dwars, met een scharp scheer-mes, eenige dunne stuckjens afgesneden, ende verscheijde van dese stuckjens voor mijn microscope stellende, heb ick daerinne geremarqueert, meerder hollicheden, off openheden, als ick inde gesicht senuwe, van een koebeest hebbe gesien, doch deselve openheden, die haer vertoonden, inde gesicht senuwe van een Cabbeljaeuw, en waren op veel deser⁹⁸, soo groot niet, als de gesicht senuwe van een koebeest, en eenige waren in dese senuwe niet grooter, in mijn gesicht door mijn microscope, als ontrent de dickte van een groote spelt, andere weder wat grooter, alsmede eenige wat kleijnder, en nu dese seer veel gaetgens siende, (oordeele ick hoe wel ick geen draatgens inde geseijde senuwe en hadde connen waernemen,) dat inde selve senuwe echter⁹⁹ draatgen waren doch dit sijn maer gedachten.

95 Het is moeilijk de dunne vezels van den nervus opticus te zien te krijgen, eensdeels door haar teerheid, anderdeels doordat zij in een pluispraeparaat al spoedig schuilgaan onder de in grooten getale vrijkomende druppeltjes van de mergscheeden (‘globulen’). Zie verder aant. 53 bij den brief van 7 Sept. 1674. [H.]

96 Moest ick het mij weder ontgeven - moest ik dat weer voor een vergissing houden.

97 Ende dat - zóó, op zulk een wijze, dat.

98 Op veel deser - op verre na.

99 Echter - toch.

[p. 271]

that the said nerve is composed of fibres, for at one time I believed I saw the fibres³⁹, but at another time I failed. Usually I found the nerve to consist of very soft particles or globules, which particles stuck together, without any visible membranes that might surround the fibres. Also the entire nerve was very delicate, for when I had cut open the nerve and taken some particles and tried to separate these with the needle, the particles came apart as if the entire substance of the nerve was a soft body. I took three separate nerves of the cod and dried the same, and tried to preserve as much as possible the same diameter as when taken from the eye; the nerves being dried I took a sharp razor and cut off some thin sections and putting several of these sections under my microscope I found several holes or vacant spaces as seen by me in the optic nerve of a cow, but the holes in the optic nerve of a codfish were not as large as the same in the optic nerve of a cow, and some in this nerve were not larger under my microscope than the thickness of a large pin, some a little larger besides some smaller ones and seeing all these holes I assumed (although I had not observed any fibres in this nerve) that fibres had been present in these nerves, but this is only a supposition after all.

39 The thin fibres of the optic nerve are difficult to discriminate, partly owing to their fineness, partly because, in a picked preparation, they are apt to get hidden among the numerous drops escaping from the medullary sheath (‘globules’). See note 31 to the letter of September 7th 1674. [H.]

[p. 272]

⁺Ick heb mede geobserveert de kuijt van een Cabbeljaeuw¹⁰⁰, en hebbe gesien, dat een saatge, off greijntge¹⁰¹, vande kuijt, uijt soo veel globule bestaet als off wij met ons oogh, een groot deel vande kuijt aenschoude, als mede heb ick waergenomen dat de saatgens vande kuijt, aen den anderen waren gehecht, door seer kleijne bloedaderkens, met hare tacxkens, dat raer om sien was, ende wanneer ick de saatgens vande selve kuijt, observeerde, die grooter en seer klaer in ons oogh waren, ende die als geschoten wierden, ofte uijt liepen, daer in waren de globule soo veel niet, maer deselve waren ten meerendeel met een seer klaer water gevolt, ende anderdeels met eenige globule, die niet door het gantsche water lagen verspreijt, maer deselvige globule lagen aen een oort, ende als ik sodanich een globule off saatge onstucken brack, ende het water ten dele liet wegh wasemen, maeckten dit water weder globule, die kleijnder waren, als de globule, daer de saatgens uijt bestaen, ende noch kleijnder dan de globule die ick geseijt heb, dat inde laeste greijntgens in het water lagen.

⁺Mij is sedert eenige weecken ter hant gecomen een boeckje uijtgegeven bij¹⁰² Franciscus Redi, handelende van jnsecten¹⁰³, waerinne ick onder andere de gemeene luijs heb afgeteijckent gesien, welcke afteijckeningh mij gansch mishaechde, als niet over een comende met desselffs gestalte en ledematen, ick heb dan laten afteijckenen een been met sijn welgemaeckte, leden, en klaeuwen vande luijs, als mede heb ick laten afteijckenen, het middelste ribbetge¹⁰⁴, uijt een bladt van een eijcken boom, als

+ Vischkuit.

100 ⁺Wanneer dooierrijke eieren, zooals vischeieren, afsterven, gaat de fijne emulsietoestand van het vet in den dooier grootendeels te loor en ontstaan grove vetdroppels, zwevend in een eiwit-bevattend en wat troebel vocht. Het geheele ei wordt daardoor van ondoorschijnend, meer transparant. Dergelijke eieren, waarvan de normale structuur bezig is uiteen te vallen, en die men geregeld aantreft in een kuit uit den handel, geven juist het beeld als L. beschrijft. [Wo. en H.]

+ afb. 37. en 38.

101 Zie voor de woorden ‘saatge’ en ‘greijntge’ aant. 13 bij den brief van 24 April 1674 en aant. 16 bij den brief van 22 Jan. 1675.

+ Aanmerkingen op Redi's afbeelding van de luis.

102 Bij - door.

103 ⁺De teekening van Redi is, zooals van Leersum heeft opgemerkt (Opusc. Sel. IX, blz. 60) wel zeer primitief. In de Latijnsche vertaling van Esperienze intorno alla Generazione degl' Insetti, Firenze 1668, te Amsterdam verschenen in 1671 als Experimenta circa generationem insectorum is de Pediculus ordinarius afgebeeld op Tab. XVIII; in Opere di Fr. Redi, Tomo 1, Napoli 1678, op Tab. XI als ‘Pidocchio ordinario’. De figuren zijn niet geheel gelijk, beide ongeveer 30 × vergroot. Het aantal leden der pooten is even fout als hun vorm. [S.]

+ afb. 39.

104 Ribbetge - nerf.

[p. 273]

⁺I also observed the roe of a cod⁴⁰ and found that the eggs or grains of the roe consist of as many globules as if we saw a part of the roe with the eye. I also observed that the grains of the roe were connected with each other by very small veins with their branches, which is a very peculiar phenomenon. And observing the grains of the same roe, that are larger and very clear to the eye, and that were so to say spawned or shot, I saw that they contained far fewer globules, but the same were filled for the most part with very clear water and partly with some globules that were not spread through the water but were lying in one place and when I broke such a globule or grain and caused the water partly to evaporate, this water still produced globules that were smaller than the globules that compose the grains, and much smaller than those which I described in the water within the grains.

⁺For the last weeks I have had a booklet by Franciscus Redi, on insects⁴¹, in which I found a drawing of the common louse which drawing displeased me greatly, for it does not agree with the shape and members of the same. I caused a leg of a louse to be drawn with its well-shaped articulations and claws, and also the medial rib from a leaf of the oak besides a small rib that

+ Roe of a cod.

40 ⁺When eggs with copious yolk, such as fish-eggs, die, the finely emulsionized condition of the fat in the yolk is for the greater part lost. Instead there appear coarse drops of fat, suspended in a slightly turbid fluid, containing albumen. The entire egg becomes less opaque, more transparent. Such eggs, whose normal structure is decomposing, are common in roe offered for sale. They appear exactly as L. describes them. [Wo.]

+ ills. 37 and 38.

+ Redi's drawing of a louse. disputed.

41 ⁺As van Leersum has already observed (Opusc. Sel. IX, p. 60) Redi's drawing is very primitive. In the Latin translation of Esperienze intorno alla generazione degl' insetti, Firenze 1668, published in Amsterdam in 1671 under the title of Experimenta circa generationem insectorum, the Pediculus ordinarius is represented on Tab. XVIII; in Opere di Fr. Redi, Tomo I, Napoli 1678, on Tab. XI as ‘Pidocchio ordinario’. The figures are not in all respects the same. The magnification of either is approximately 30 ×. The number of the segments of the legs is as faulty as their form. [S.]

+ ill. 39.

[p. 274]

oock mede een kleijn ribbetge dat uijt het middelste ribbetge schiet, in welck ribbetgens, haer veel twederleij pori vertoonen, soo groote als kleijne, waer door het bladt niet alleen sijn grootmakingh geniet¹⁰⁵, maer waer door het bladt (jmagineer ick mij) tot de minste kleijne deeltgens toe oock continuel. moet onderhouden¹⁰⁶ werden; Soo ick UE^dt ende de Heeren lieffhebberen, dienst can doen, met deselve afteijckeningh, over te senden, UE^dt heb maer te commanderen.

Mijn Heer dit ist geringe dat ick UE^dt ende de Heeren curiuse Lieffhebberen (aen wien ick ten hooghst verplicht blijve) voor als noch hebbe goetgedacht mede te delen, ick wil hoopen, dat dese mijne geringe observatien, hier inne vervat, UE^dt ende de Heeren Wijsbegeerige¹⁰⁷, niet onaengenaem en sullen sijn, als oock mede, dat de veelheijt, van mijne observatien, die ick hier gestelt¹⁰⁸ hebbe, UE^dt niet te lastich en sullen vallen; Mijn gedienstelijck¹⁰⁹ versoeck is, off UE^dt die goetheijt gelieft te hebben, om mij te adverteren¹¹⁰, vanden ontfangh van desen, alsmede van mijn jonghst voorgaende missive, en sulcx doende, sal UE^dt mij ten Hooghst verobligeren; sijt ondertusschen nevens alle de Heeren Lieffhebberen seer gegroet, ick sal onder des blijven.

Mijn Heer

UE^dts ten Hooghst Verplichten D^r:

Antonj Leeuwenhoeck.

105 Grootmakingh geniet - groeit.

106 Onderhouden werden - in stand gehouden worden.

107 Dit woord kan zoowel beteekenen: ‘liefhebber der wijsheid’ als beperkter: een ‘natuurkundige’, iemand die ‘de Redekunst, en Natuurkunde’ verstaat. (Zie F. Halma Le grand Dict. François et Flamand, 1781). Vgl. ook den naam ‘Bataafsch Genootschap voor Proefondervindelijke Wijsbegeerte’ (een natuurkundig genootschap, opgericht te Rotterdam in 1769). Waarschijnlijk is het woord bij L. ongeveer synoniem met ‘lieffhebber’. (Zie aant. 8 bij den brief van 15 Aug. 1673.) [M. en S.]

108 Gestelt - opgeschreven.

109 Gedienstelijck - onderdanig.

110 Adverteren - berichten.

[p. 275]

springs from the medial rib, in which rib two kinds of pores could be seen, larger and smaller ones by which the leaf does not only effect its growth, but (as I imagine) by which the leaf sends its nutrition to its smallest parts. If the Gentlemen Amateurs desire to receive a drawing of the same, they need but say so.

My Lord, these are the trifles that I think well to communicate at present to you and to the Gentlemen Amateurs (to whom I remain extremely obliged). I hope that you will not be displeased by the trifling observations set forth herein, and that you will not be incommoded by the multitude of my observations. My humble request is, that you may have the goodness to notify me of the receipt of this letter as well as that of the previous one, by which you will oblige me greatly, you and the Gentlemen Amateurs. With greetings I remain, your obliged servant,

Antonj Leeuwenhoeck.]

+ afb. 26 en 27.

+ ills. 26 and 27.

+ afb. 28.

+ ill. 28.

+ afb. 35.

+ afb. 29.

+ ill. 35.

+ ill. 29.

+ ill. 30.

+ afb. 31.

+ afb. 32.

+ ill. 31.

+ ill. 32.

+ afb. 33.

+ ill. 33.

+ afb. 34.

+ ill. 34.

+ afb. 36.

+ ill. 36.

+ afb. 37. en 38.

+ afb. 39.

+ ills. 37 and 38.

+ ill. 39.