Een dartele geest

Aspecten van De chauffeur verveelt zich en ander werk van Gerrit Krol

3. Het dubieuze postmodernisme van Krol

Zeker van deze technieken is in het werk van Krol wel het een en ander terug te vinden. Het is daarom terecht dat zijn naam al vanaf de eerste Nederlandse publikatie over het literair postmodernisme voorkomt. Tegelijkertijd zijn er redenen te over om vraagtekens te zetten bij het noemen van Krols naam in dit verband.

Fokkema, die in 1984 de term in een beschouwing over Nederlandse literatuur lanceerde, noemt Krols De man achter het raam - naast De (ver) wording van de jongere Dürer van De Winter, Een lied van schijn en wezen van Nooteboom en twee romans van Willem Frederik Hermans, De God Denkbaar Denkbaar de God en Hei Evangelie van O. Dapper Dapper - een Nederlands specimen van de postmoderne roman. Geparafraseerd zijn Fokkema’s criteria voor deze kwalificatie de volgende: robot Adam, hoofdpersoon van de roman, laat zien hoe beperkt de kennismogeiijkheden van de mens

[p. 439]

zijn; begin en eind vallen voor hem samen, wat Fokkema tot de betwistbare constatering brengt dat de roman op twee plaatsen eindigt¹ (een geval van meervoudigheid dus); bovendien is er in de roman sprake van een logische onmogelijkheid, omdat de vertelinstantie, door zijn karakter van ‘brein’, een soort intelligente onverschillige is, die niet selecteert² (de rol van het toeval); in dit laatste opzicht acht hij De man achter het raam zelfs een extreem geval van postmodernistische literatuur; in tegenstelling tot de modernist schrijft de postmodernist eerder over empirisch onmogelijke werelden die alleen in onze verbeelding kunnen bestaan (wat Bertens en D’haen dus ‘mogelijke werelden’ noemen), dan over denkbare, begrijpelijke werelden. Het geheel maakt op mij de indruk van een poging om een belangrijk Nederlands schrijver onder te brengen bij een internationaal belangrijk geachte stroming; de termen waarin dat gebeurt, zijn echter meer ontleend aan de stroming dan aan de auteur.

Elders stelt Fokkema Krol slechts terloops aan de orde. In zijn inventaris van formele kenmerken van postmodernistische teksten wijst hij wel op werk van De Winter, Nooteboom en Hermans, maar niet meer op dat van Krol.³ Ook Bertens en D’haen stellen hem, ondanks de omvang van hun studie, slechts één maal - en ook al zeer terloops - aan de orde: met betrekking tot de uitspraak in Een Fries huilt niet dat deze roman een gesloten semiotisch systeem zou kunnen zijn, merken zij op dat die waarschijnlijk niet in absolute zin op de roman zelf van toepassing is; daarmee suggereren zij dat een en dezelfde uitspraak tegelijkertijd wel en niet als postmodernistisch kan worden opgevat. Exit Krol.⁴

1 Op p. 16 en p. 119, volgens Fokkema (Douwe W. Fokkema, Literary History, Modernism, and Postmodernism, p. 52). Ik kan het niet met hem eens zijn; op p. 16 staat: ‘De verveling die mij sterkte diende geen enkel doel; het was gewoon mijn aard en die aard kreeg ik aan het eind van mijn leven terug - tot mijn grote schrik. U leest hier het einde van het verhaal. / / En hier weer het begin. [...]’ Dit is niet meer dan een anticipatie en vervolgens het hernemen van de chronologie, zoals dat in de meest traditionele roman kan voorkomen; de formulering is eerder eigenaardig dan postmodernistisch.

2 ‘The story clearly shows that consistent indifference, if at all possible, is not in the least interesting.’ (Douwe W. Fokkema, Literary History, Modernism, and Postmodernism, p. 55)

3 Douwe Fokkema, ‘The Semantic and Syntactic Organization of Postmodernist Texts’, pp. 92-95. In een eerdere opsomming (p. 81) noemt Fokkema wel Krols naam; daar laat hij het echter bij.

4 Hans Bertens en Theo D’haen, Het postmodernisme in de literatuur, p. 107.

[p. 440]

Ik maak hieruit op dat noch Fokkema noch Bertens goed uit de voeten kunnen met de lezing over de abstracte roman, die Krol in dezelfde reeks Studium Generale-colleges in Utrecht hield als waarin zij aan het woord kwamen. Zij leveren in hun latere publikaties geen enkel commentaar op Krols omhelzing van het postmodernisme in deze lezing; alsof die omhelzing gepaard ging met een verraderskus.

Anderen beschouwen Krol met dezelfde nadruk als Fokkema in zijn eerste publikatie - maar desondanks vaak met enige terughoudendheid en soms ook weer op dubieuze gronden - als een postmodernist.¹ Groen citeert een passage uit De man achter het raam als voorbeeld van de berusting met betrekking tot de dwangmatigheid waarmee de leegte van de wereld bestreden wordt.² Daarbij geeft zij echter al te gemakkelijk aan leegte een negatieve, existentialistische connotatie, in plaats van de voor Krol veel vruchtbaarder positieve, Zen-boeddhistisch op te vatten connotatie van het prille en ongevormde. Het is dus maar de vraag of zij Krol niet ten onrechte in haar canon van postmodernisten heeft opgenomen.

Aan de publikaties van Mertens valt goed te zien dat in de internationele galerij van een bundel artikelen over het postmodernisme in Europa en de beide Amerika’s de portretten anders hangen dan in de nationale galerij van een geschiedschrijving van poëtica’s van Nederlandse schrijvers. Tegelijkertijd vult hij de term naar eigen goeddunken in.

In beide gevallen stelt hij terecht vast dat er al bruikbare benamingen bestonden voor stromingen en tendensen in de Nederlandse dan wel de Europese na-oorlogse literatuur. In het nationale overzicht vergelijkt hij, zoals gezegd, de karakteriseringen van de postmodernistische roman met die van het ‘ander proza’.³ In het internationale

1 Daarbij laat ik dan nog de onbeargumenteerde opmerking van Van Alphen buiten beschouwing dat naast Brakman ook Krol, Van Marissing en de vroege Louis Ferron Nederlandse postmodernisten zouden zijn. (Ernst van Alphen, Bij wijze van lezen, p. 19) In een na voltooiing van mijn boek verschenen artikel trekt Van Alphen Krol weer uit zijn postmodernistische team terug. Onder meer omdat Krol op zoek is naar de essentie van literatuur, fictie, poëzie en proza, vindt hij hem nu eerder laat-modernistisch. (Ernst van Alphen, ‘Naar een theorie van het postmodernisme’, p. 35)

2 Hein Groen, ‘De postmodernistische grensoverschrijding van de modernistische wereldbeschouwing’, p. 47.

3 A.M.J.A. Mertens, ‘Experimenteel proza’, p. 278.

[p. 441]

noemt hij in Europa gangbare termen als ‘het open kunstwerk’ (Eco), ‘texte scriptible’ (Barthes), “experimenteel proza’, ‘metaliteratuur’ en ‘neo-avantgarde’ als equivalenten van postmodernistisch proza.¹

Net als Fokkema en Groen noemt hij in zijn internationaal gerichte overzicht De man achter hef raam; net als Bertens en D’haen noemt hij Een Fries huilt niet; terloops wijst hij ook op de betekenis van Escher in Het gemillimeterde hoofd: een voorbeeld van een kunstenaar die de eindige, zichtbare wereld op onzichtbare wijze weet te verbinden met de oneindige, onzichtbare wereld. Daarmee geeft Escher de sleutel tot het postmodernistische karakter van werk van Krol, want volgens Mertens is De man achter het raam gelokaliseerd in het overgangsgebied van referentiële taal en metataal, van eindige en oneindige wereld.² Het postmodernistische aan deze roman is dan ook dat hierin onder meer het proces onderzocht wordt van het maken van kaders waarin deze ioman zelf past. Andere aspecten van Krols werk die Mertens postmodernistisch noemt, zijn het gebruik van plaatjes en schema’s en het overschrijden van genregrenzen. Minder dan bij anderen vormen de termen waarin Mertens een beeld geeft van Krols werk een mengeling van het postmodernistische begrippenapparaat en van die uit Krols eigen werk. Doordat hij meer facetten van dit werk in zijn formulering betrekt, zijn zijn argumenten overtuigender.

Dat is minder het geval bij Ibsch. Haar aandacht voor het postmodernistische karakter van Maurits en de feiten verantwoordt zij met verwijzing naar het feit dat in deze roman het triviale genre van de detective herschreven zou zijn, een van de criteria voor postmodernistisch proza die ook Bertens en D’haen noemen. Die herschrijving bestaat hieruit dat in deze roaian - tegen de regels van het genre in - hoofdzakelijk de verdachte aan het woord is en dat deze alles onderneemt om de waarheid te spreken, ook al leidt dat niet tot begrip.³ De vraag echter of het feit dat een boek, omdat het doet denken aan een genre, per se een herschrijving van dat genre genoemd moet worden, stelt zij niet. Toch dienen er op zijn minst gradaties te

1 Anthony Mertens, ‘Postmodern Elements in Postwar Dutch Fiction’, p. 144. Uit het gemak waarmee Mertens ongelijkwaardige termen gelijkstelt aan postmodernisme, maak ik op dat hij, net als Fokkema, de op dit moment internationaal goed liggende term invult met de termen waarmee de literatuur van zijn voorkeur wordt aangeduid.

2 Ibidem, p. 154.

3 Elrud Ibsch, ‘Postmoderne (on)mogelijkheden in de Nederlandse literatuur’, p. 359.

[p. 442]

worden onderscheiden tussen de volgende uitersten: herschrijving van een genre als doel enerzijds en het puur ondergeschikt maken van de middelen van een bestaand genre aan inhoudelijke bedoelingen anderzijds. Het eerste is bepalend voor een postmodernistische literatuuropvatting; het tweede is een in het postmodernisme gangbare strategie, die ook binnen een andere literatuuropvatting dan de postmodernistische kan worden toegepast. Mij dunkt dat Krol de middelen van de detective als strategie heeft aangewend voor een roman waarin moord, schuld en straf een grote rol spelen, zoals hij in De chauffeur verveelt zich de middelen van de picareske roman heeft aangewend om een roman over voortdurende verandering te schrijven.

Op heel andere gronden zet ook Ibsch overigens vraagtekens bij het postmodernistische karakter van Maurits en de feiten: zij constateert dat het gesloten einde van de roman botst met postmodernistische opvattingen over onbeslisbaarheid. Bovendien maakt zij het verstandige voorbehoud dat pas na precieze monografische studie van het werk van Krol en anderen kan worden vastgesteld in welke mate hun oeuvre postmodernistisch genoemd kan worden. Misschien kan ik haar met het volgende nog enigszins tegemoetkomen.

Opvallend is dat elk van de onderzoekers andere motieven aanvoert om Krol een postmodernistisch auteur te noemen en dat bovendien in vrijwel alle gevallen gerommeld of gemodderd moet worden om dit standpunt te rechtvaardigen. Het eerste geeft aan hoe ruim de term is en hoe weinig onderscheid er dus mee gemaakt kan worden ten opzichte van tijdgenoten in de eigen literatuur; het tweede hoe gevaarlijk het is om een auteur in een stroming te plaatsen op basis van partiële kennis van werk en opvattingen.

Rekkelijk opgevat is ‘postmodernisme’ een term waarmee werk als dat van Krol, Brakman, de Revisor-auteurs, maar ook van Hermans, Brandt Corstius of Vogelaar (van wie eigenlijk niet? van Komrij ook?) getypeerd kan worden. Postmodernisme wordt dan deel van de tweedeling traditionalisme-postmodernisme,¹ Op grote afstand bezien kan een dergelijke tweedeling vruchtbaar zijn. Op de korte afstand die de geschiedschrijver van de recente literatuur scheidt van zijn object van beschrijving, is zij onvruchtbaar on-

1 Of van realisme-postmodernisme, een dichotomie waarvan Van Alphen gebruik maakt voor het onderscheiden van leeswijzen. (Ernst van Alphen, Bij wijze van lezen, p. 60)

[p. 443]

genuanceerd. Want wat zegt ‘postmodernisme’ in de Nederlandse situatie anders dan dat literair werk zich onderscheidt van een traditie die aan het begin van deze eeuw al afgebroken is en dat het in verband te brengen valt met het modernisme uit de periode tussen de wereldoorlogen? Eerste complicatie daarbij is dat de vraag naar het modernisme in Nederland nog nauwelijks bevredigend is beantwoord.¹ Extra complicatie vormt bovendien het feit dat er zowel ruime als - mijns inziens bruikbaarder - enge opvattingen over modernisme bestaan, grofweg die van Hassan en die van Fokkema, Ibsch en anderen.²

Nu zou ik op deze plaats de hele kwestie kunnen negeren, onder verwijzing naar de datum waarop Krol zijn lezing over de abstracte roman en het postmodernisme hiejd: 23 mei 1984,³ ruim tien jaar na De chauffeur verveelt zich immers; en ook onder verwijzing naar het feit dat de romans waarin onderzoekers wel postmodernistische trekken aantreffen, voor het overgrote deel uit de jaren tachtig dateren, eveneens ruim na De chauffeur verveelt zich dus. Maar dan negeer ik het feit dat Krol zelf zich in deze lezing niet beperkt tot zijn werk uit de jaren tachtig, maar dat hij er ook Het gemillimeterde hoofd en De ziekte van Middleton in betrekt. En dan negeer ik ook het feit dat de literatuurwetenschappers zowel direct erna als vijf jaar later aan Krols lezing toch niet zo veel houvast blijken te hebben. Dat komt mijns inziens door Krols houding van ironie en - in zekere zin - cynisme, die geparafraseerd kan worden tot: ‘als de literatuurwetenschap meent dat de postmodernistische literatuur de interessantste van dit moment is, dan is mijn werk uiteraard postmodernistisch.’ Door deze houding op zichzelf weer als postmodernistisch te beschouwen, zou men alle eerdere vragen beantwoord hebben, maar dat lijkt mij een te simpele oplossing. Ik denk dat het belangrijker is, vast te stellen dat alles wat Krol in deze lezing ‘postmodern’ noemt, al langer onder andere naam bekend is.

1 Kenmerkend voor deze onbevredigende situatie is dat Fokkema en Ibsch in de vertaling van hun boek over het modernisme het hoofdstuk over Carry van Bruggen zonder verdere toelichting hebben weggelaten. Is zij volgens hen alleen voor Nederlanders een modernist? Is zij helemaal geen modernist? Heeft deze mogelijke verandering van inzicht consequenties voor hun opvattingen over het modernisme in Nederland? Dit alles is nog onduidelijk. (Douwe Fokkema en Elrud Ibsch, Het modernisme in de Europese letterkunde, pp. 223-251; dezelfden, Modernist Conjectures)

2 Elrud Ibsch, ‘Postmoderne (on)mogelijkheden in de Nederlandse literatuur’, p. 349.

3 De schriftelijke natuur, p. 92.