Een dartele geest

Aspecten van De chauffeur verveelt zich en ander werk van Gerrit Krol

2. De lange weg naar een titel

Twee stofmapomslagen waarin het getypte en geschreven materiaal van de eerste versie van de roman; tussen dit materiaal twee blaadjes. Dat zijn de plaatsen waar ik door Krol overwogen titels heb aangetroffen. Op grond van de plaats op de stofmappen en het gebruik van verschillende kleuren inkt heb ik een volgorde proberen te reconstrueren in het proces van genetische manipulatie dat tot de uiteindelijke titel heeft geleid. Zie de hieronder gecursiveerde tekst. Het commentaar erbij geeft niet alleen wat feiten door, maar suggereert ook zo nu en dan waarom Krol met een bepaalde titel tevreden was of waarom hij hem weer verwierp:²

2 Zie de foto’s van beide omslagen tegenover pp. 209 en 211. Toen ik Krol ernaar vroeg, wist hij zich niet meer de precieze volgorde te herinneren. De door mij gepresenteerde achtte hij mogelijk.

[p. 208]

[p. 209]

De Industrie geneest alle leed. Mooi middenop de stofmap, deze volzin; precies waar je als schrijver vindt dat de titel hoort te staan. Toch doorgekrast later.

40 x 8 x 250 = 40 x 2000 = 80.000 werkuren. Ook doorgekrast.

Waarom ik geen arbeider ben. Omcirkeld.

De vlaggen van de industrie of: Waarom ik geen arbeider ben. Het eerste deel onderstreept. Later doorgekrast. Streep door het tweede deel.

Het diepe en het vreselijke. Inderhaast, in zwart, maar al gauw in blauw doorgekrast.

piggelmee de xide; piggelmee de twaalfde. Een nieuwe balpen: blauw in plaats van al het zwart tot nu toe. In letters? In Romeinse cijfers? Kras erdoor.

piggelmee / een boek voor topmensen / gerrit krol. Dezelfde pen. Tamelijk definitief, net als de eerste titel op de plaats waar een titel hoort te staan.

Met blauwe viltstift een kras door de ondertitel; met dezelfde inkt een feestelijk kader om de titel: piggelmee.

Alles automatisch - behalve de glimlach. Een nieuwe poging in zwart.

De vlaggen van de industrie. Inderhaast en slecht leesbaar geschreven.

Hou de motoren draaiende... [Houdt uw lamp brandende?].

Hoe meten we de inhoud van een tank? Omcirkeld.

Een rode pen gepakt; het wordt nu ernst. Een kruis door de laatste vier, een kras door piggelmee. Het wordt: de weg naar de witte rechtvaardigheid.

Overdag beseft dat het dat niet is, en op een memoblaadje genoteerd: Piggelmee / of / De geprogrammeerde rechtvaardigheid.¹ Dit thuis op het omslag van de stofmap geschreven: piggelmee / of / de geprogrammeerde rechtvaardigheid.

De man met de sleutels. Nog steeds in rood. Omcirkeld, potestas clavium er later bijgeschreven.

Weer met zwart nu. De stille man met de sleutel geprobeerd. Enkelvoud, dat laatste? Meervoud? Doorgekrast.

De overtolligen. Streep eronder.

Wat nog geen krassen had, wordt nu met zwart doorgekrast. Het enige dat voorlopig overblijft: gerrit krol.

1 Krol bevestigde mij dat hij notities op memoblaadjes inderdaad overdag, op zijn werk bij de nam, maakte.

[p. 210]

[p. 211]

Een nieuwe stofmap genomen, een met lijntjes op de voorkant. Een schone lei. Op de eerste regel in zorgvuldige blokletters met een zwarte balpen geschreven: Hoe meten wij de inhoud van een tank? Daaronder tussen haakjes: Mijn ontwikkeling als kunstenaar. Op de derde regel, de laatste letter recht onder vraagteken en haakje: Gerrit Krol.

Toch weer onzeker. Naar de vorige stofmap gekeken en bovenaan de nieuwe, in blauw, overgenomen wat toch niet zo slecht was:

Piggelmee / of een boek voor topmensen / en Waarom ik geen kunstenaar ben. Cirkel om de eerste twee regels. Van de vorige titel de tekst tussen haakjes onleesbaar gemaakt.

Nog eens gekeken. In rood overgenomen De Man met de sleutels. Niets doorgekrast.

Eronder, blauw, klein (weinig overtuigend zo): Het Petroleum Handboek.

Le roi s’amuse. Grappige titel. Op de onderkant van een A₄-tje. Eronder geschreven: Le poète s’ennuie. Toch liever geen Frans. In het Nederlands: De dichter. [Flauwe reactie van de kritiek: ‘De lezer ook.’ Dit zien te vermijden.¹] Wat ook kan: De gastheer. Is een dichter een gastheer? Gaat het boek over een gastheer? Over wie gaat het boek, behalve over een dichter? Een bestuurder? De chauffeur. Een kras door die drie namen. Opgeschreven: De chauffeur verveelt zich.

Op de tweede stofmap, direct onder de naam van de schrijver, over de volle breedte van de regel: de chauffeur verveelt zich. Volgende regel: 1ste versie.

Verschillende titelsuggesties zinspelen op bestaande titels of bekende uitdrukkingen. Op ‘de tijd heelt alle wonden’ bij voorbeeld (de eerste) of (de tweede) op een titel als 8.100.000 m³zand, roman uit de Nieuwe Zakelijkheid, waaraan Reinders later Krols roman zou relateren.² Op Waarom ik niet kranzinnig ben van Maurits Dekker,

1 Bovendien zou de titel ‘De dichter verveelt zich’ een verkeerd accent leggen, gezien Krols opmerking: ‘De chauffeur verveelt zich gaat over de man die zo nodig op een laboratorium wil werken en die tegen het gepredisponeerde kunstenaarschap is.’ (Max van Rooy, ‘Schrijver Gerrit Krol’)

2 Zie hierboven, pp. 79 vlgg. Curieuze bijkomstigheid is dat M. Revis, de auteur van 8.100.000 m³ zand, in 1959 ook nog de roman Spoorzoekers heeft geschreven, gelokaliseerd in het Shell-laboratorium in Amsterdam-Noord waar Krol toentertijd werkte en waar ook Gerrit in De chauffeur verveelt zich zijn eerste werkkring vindt. Bij navraag bleek mij overigens dat Krol niet van het bestaan van deze roman op de hoogte was.

[p. 212]

op de uitspraak van Nietzsche: ‘Naarmate [de mens] groeit in het verhevene en het goede, groeit hij in het diepe en het vreselijke’ (p. 119),¹ noem maar op. Zeker kan grondig zoeken in de roman sporen van dialoog met Nieuwe Zakelijkheid, Dekker en Nietzsche aan het licht brengen. In een roman als De chauffeur verveelt zich vind je, zo is ook in ander verband gebleken, herhaaldelijk sporen van andere teksten.² Bij Krol vormen die teksten een uiterste gemêleerd gezelschap. Maar dat neemt niet weg dat ze vrijwel alle toegang lijken te bieden tot centrale kwesties. De roman is net zo’n schijndoolhof als menig gedicht: vanuit veel ingangen leiden wegen naar het middelpunt, soms lange, maar vrijwel altijd kronkelige.

In het volgende beperk ik mij echter tot de definitieve titel en een paar verworpen titelsuggesties. Langs de weg van een onderzoek naar hun betekenis probeer ik te achterhalen waarom een roman waarin nergens expliciet wordt gezegd dat de (of een) chauffeur zich verveelt, De chauffeur verveelt zich heet. Daartoe stap ik eerst de roman binnen langs de weg van Piggelmee, wiens naam tot vijf maal toe op de titelnominatie heeft gestaan.

1 Friedrich Nietzsche, Also sprach Zarathustra, p. 33.

2 Riffaterre noemt zulke taaluitingen die bijdragen aan de betekenisvorming van een literair werk ‘hypogrammen’. (Michael Riffaterre, Semiotics of Poetry, p.23) Zie ook hoofdstuk 6.