Een dartele geest

Aspecten van De chauffeur verveelt zich en ander werk van Gerrit Krol

[p. 203]

Hoofdstuk 4
Een titelverklaring

[p. 205]

1. ‘Ulk’, een inleiding

Hoewel er in zeker tien passages in De chauffeur verveelt zich iets gezegd wordt over de aard van ‘dit boek’, wordt er maar één keer verband gelegd tussen inhoud en titel. Maar de titel die dan genoemd wordt, is een andere dan die op de titelpagina, al vertonen ze wel enige verwantschap.

De quasi-titelpassage staat in hoofdstuk 5, waarin wordt beschreven hoe Gerrit in Amsterdam zijn draai probeert te vinden, nadat hij Marie op Texel heeft achtergelaten, en hoe hem dat niet lukt. Pas door gedachten aan zijn oorspronkelijke mogelijkheden wordt hij uit deze impasse bevrijd.¹ Maar voordat het zo ver is, staat er in een recapitulerende passage het volgende:

‘Omdat ik zo alleen was, had ik behoefte aan steun, aan een sterke uitspraak, aan gezag. En nu, terwijl ik dit opschrijf, hangt mij die tijd doorgebracht in Amsterdam omdat ik dacht een kunstenaar te zijn zo de keel uit, dat ik hierbij het beeld gebruik van de tong die zich over de ondertanden naar buiten stulpt en “ulk” zegt, wat misschien wel de titel van dit boek gaat worden. Dit hele boek gaat over het doel dat ik mij in dit leven stel, zo’n doel heb ik nodig. Zoals de ranken een wijnstok, de bladeren zonlicht, zo heb ik een houvast nodig om te kunnen leven, nogmaals, zo’n man ben ik.’ (p. 70)

Bij voorpublikatie in het Hollands Maandblad van oktober 1972 kon Krol nog schrijven: ‘“ulk” [...], wat ook de titel van dit verhaal is

1 De complicatie dat het gedachten zijn op vertelniveau, en niet op het niveau van de geschiedenis, stoort niet. De afstandelijker instantie die de pen overneemt, schrijft immers mede namens het handelende en tobbende personage Gerrit.

[p. 206]

geworden.’ Zo heette die voorpublikatie inderdaad, ‘Ulk’. Maar in het boek is ‘ulk’ inmiddels niet meer dan een door de realiteit achterhaalde titelsuggestie. Ook de woorden ‘wat misschien wel de titel van dit boek gaat worden’ zijn achterhaald; anders dan bij alle opmerkingen over de inhoud van het boek (‘over het doel dat ik mij in dit leven stel’, ‘over het geluk dat je kunt voelen over iets dat buiten je is’ (p. 127), enzovoort) is er immers een controleerbaar feit (de titel op omslag en titelpagina) dat deze opmerking weerspreekt.

Het geeft te denken dat Krol deze zin in geen van de controlestadia tussen manuscript en boek veranderd heeft in bij voorbeeld: ‘wat de titel van dit boek had kunnen worden’. Met welke bedoeling? En met welk effect? Een effect is nu dat het lijkt of de definitieve titel tijdens Gerrits verblijf in Amsterdam nog onbekend is; een ander effect is de onbedwingbare neiging bij de lezer tot het leggen van verband tussen titelsuggestie en definitieve titel. Is ‘ulk’ zoiets als een uiting van verveling? Nee, het is meer: een uiting van afkeer, van walging, van een heviger gevoel dan verveling dus.

Al valt het tweede effect - het leggen van verband tussen titelsuggestie en titel - niet te negeren, dat effect werkt alleen bij de in de voorpublikatie centraal staande situatie van een ontredderde Gerrit in Amsterdam, maar niet bij de totale roman. Ik betwijfel namelijk of Krol ooit serieus heeft overwogen zijn roman ‘Ulk’ te noemen. Die twijfel is gevoed doordat ik het materiaal van de verschillende ontstaansstadia van de roman onder ogen heb gehad.¹

Een titel is van een andere orde dan een romantekst. Dat geldt voor de lezer; dat geldt evenzeer voor de schrijver. Ook het overwegen van een titel is van een andere orde dan het overwegen van delen van de romantekst. Wanneer ik tussen het ontstaansmateriaal van de roman op enkele opvallende plaatsen een verzameling titelsuggesties aantref, ga ik er van uit dat Krol het van belang vond ideeën voor de titel van zijn roman niet tussen de rest van het materiaal te verstoppen. Hij wilde ze apart daarvan kunnen overdenken en tegen elkaar kunnen afwegen.

In de ontstaansperiode van De chauffeur verveelt zich blijkt Krol veel titelsuggesties op een speciale plaats te hebben genoteerd; ‘Ulk’ is echter nooit tussen die apart gehouden titelsuggesties terechtgekomen. Daarmee is het niet meer dan een verstopte suggestie, die kennelijk

1 Ik ga voorbij aan de vraag of Krol met Ulk een Hollandse pendant van La Nausée heeft willen schrijven.

[p. 207]

voldaan heeft als titel van een voorpublikatie. Merkwaardig blijft natuurlijk wel dat het, anders dan veel van de apart gehouden, afgewogen en verworpen suggesties, romantekst is geworden. Voor de lezer van de roman levert de geciteerde passage, vooral omdat een samenvatting van de thematiek van het boek er in één adem op volgt, onontkoombaar een bijdrage aan de titelverklaring.

Een bijdrage, geen definitieve titelverklaring. Een niet onbelangrijke bijdrage misschien, maar bij voorbeeld door critici niet opgemerkt. Wanneer die zich wagen aan een titelverklaring, verwijzen zij veelal naar de passage op pp. 123-124, waarin sprake is van een chauffeur die de opdracht van een passagier uitvoert en van een passagier die deze opdracht direct herziet wanneer zij gerealiseerd gaat worden.¹ Dit alles laat ik voorlopig voor wat het is. Het niet gepubliceerde materiaal is namelijk zo rijk dat ik dat eerst wil presenteren, om er vervolgens een spoor in te volgen dat leidt tot verklaring van de uiteindelijke titel.

1 Vijf maal impliceert de interpretatie dat de criticus deze passage als titelpassage beschouwt (Fens in beide gevallen, Bosma, Auwera en Van Santvoort). Zonder dat zij op deze passage hoeven te doelen, geven ook Bernlef, De Moor en Komrij een (soms wel erg zwierige) titelverklaring. De enige die aangeeft dat hij de titel niet verklaart, omdat hem dat voorlopig te moeilijk is, is Van Deel.