Een dartele geest

Aspecten van De chauffeur verveelt zich en ander werk van Gerrit Krol

[p. 173]

Hoofdstuk 3
Een dartele geest
Portret van de kunstenaar als denker

[p. 175]

1. Inleiding

Het belang van de rol van het denken in Krols werk kan niet licht overschat worden, maar om wat voor soort denken het gaat, daarover wil nog wel eens misverstand rijzen. Een vertolkster van dat misverstand en het daarmee samenhangende onbegrip is in De chauffeur verveelt zich de Amerikaanse Isis, met wie Gerrit op stap gaat: ‘Ze wilde van mij weten hoe een computer werkte. Ze dacht dat ik, omdat ik zo lang met logische circuits gewerkt had, een geweldige denkkracht ontwikkeld had. Ik kon dit niet ontkennen, zij het dat ik haar moest uitleggen dat die denkkracht heel anders geconstrueerd was dan zij dacht en dat deze voornamelijk bestond uit de woorden “hoewel” en “maar”; dat is dus iets heel anders dan waar een computer uit bestaat.’ (p. 111)

Anders dan ‘en’, ‘want’ en ‘of’ zijn ‘maar’ en ‘hoewel’ woorden die niet in de logica passen. In de herziene uitgave van Het gemillimeterde hoofd merkt Krol hierover op: ‘Het woordje “maar” verandert, zodra het gebruikt wordt, de betekenis van het woord waarvan de met “maar” beginnende zin een functie is. Daarom maakt het geen deel uit van de logica, want in de logica hebben alle woorden een vaste betekenis. Alleen zó namelijk kan de logica werken.’¹

De ontdekking dat er een andere, minder vaste denkwijze is dan

1 Het gemillimeterde hoofd. Tweede, herziene druk, p. 131. In zijn bespreking van deze tweede druk merkt Battus op dat de paragraaf over het woordje ‘maar’ er terecht in is opgenomen, maar dat deze niets verandert aan de strekking van het boek; met andere woorden: het denken tegen de logica in was al geïmpliceerd in de tekst van de eerste druk. (Battus, ‘Krol’, p. 196)

[p. 176]

de logische wordt in Krols werk herhaalde malen gedaan. Vaak beschrijft Krol hoe hij langs de weg van systematische filosofie en van het ontwerpen van nieuwe systemen zichzelf, de wereld en zijn relatie met de wereld heeft proberen te begrijpen en hoe hem dat niet gelukt is. Een recent voorbeeld: ‘Ik heb het geprobeerd met de logica. De logica is het middel bij uitstek om te laten zien dat allerlei beweringen juist zijn. Reden dus om de logica te verheffen tot een filosofie. Dat zou mooi zijn. De logica is geheimzinnig genoeg en biedt voldoende mogelijkheden tot paradoxen om interessant te zijn. Juist de logica! Logici zelf houden hier niet van, om begrijpelijke redenen. Maar als je, zoals ik, er wel van houdt en het zou je lukken op plaatsen die er geschikt voor zijn tegenstrijdigheden aan te brengen, dan heb je misschien een middel om de wereld te begrijpen zonder daar een heel boek voor te hoeven lezen, misschien is dan één bladzij wel voldoende. Een paar regels zelfs moeten het al kunnen doen.’¹

Ook verschillende door Krol gecreëerde personages zetten in de loop van hun ontwikkeling de tanden in de logica: niet alleen in Het gemillimeterde hoofd, maar ook in De ziekte van Middleton en De chauffeur verveelt zich. Een van de interessantste en een van de oudste is Cesare Bocardo in het verhaal ‘De Grauwe Vliegenvanger’, uit Kwartslag. Interessant niet alleen om zichzelf, maar ook omdat hij in De chauffeur verveelt zich opnieuw opduikt, in de gedachten van Gerrit tijdens diens verblijf als full-time schrijver op Texel. In de volgende passage: ‘Een aantal malen - overdag - in die sombere bossen gewandeld, nog een keer aan zee gezeten, boven op een duin om me te bezinnen op de vraag wat ik nu verder echt zou willen doen. Mijn hele leven verder op Texel doorbrengen? Als ik, op dat duin, op een tube lijm had gezeten, zou ik eraan vastgezeten hebben zoals Cesare Bocardo uit het verhaal “De Grauwe Vliegenvanger”. Die is op de grond gaan zitten toen hij, eindelijk, de vogel met die naam had gevonden: om hem de gelegenheid te geven op zijn hoofd te gaan nestelen.’ (p. 60)

Het is de enige keer dat er in De chauffeur verveelt zich expliciet aan passages in ander werk van Krol gerefereerd wordt. De overige referenties zijn impliciet: suggesties, allusies. Zo krijgt de lezer die Over het uittrekken van een broek en De laatste winter kent, in de paragraaf over de vakantie in Egypte een knipoog met de opmerking dat al vaker beschreven is hoe een kameel overeind komt, hoe je erop zit en hoe het is, als hij loopt (p. 55).² Nog meer verborgen zijn de

1 Helmholtz’ paradijs, p. 83.

2 In Over het uittrekken van een broek staat het gedicht ‘De kameel’: ‘De kameel heet wel / het schip van de woestijn, / daar kan ieder over meepraten / die op zo’n beest gezeten heeft. / Je zit hoog op een stoel / als het ware, je gaat / wel heen en weer, maar je voelt / je daarbij op je gemak, / terwijl in de diepte de / kop van het beest / gelijkmatig naar voren glijdt / als de boeg van een / roeiboot, met schokjes.’ (p. 28). De passage in De laatste winter luidt: ‘De kameel. De kameel heet wel het schip van de woestijn. John Ax heeft op zo’n beest gezeten. Je zit, zegt hij, als het ware op een stoel, die gaat wel heen en weer, maar je voelt je op je gemak, terwijl in de diepte de kop van het beest gelijkmatig naar voren glijdt, als de boeg van een roeiboot, met schokjes.’ (p. 67)

[p. 177]

toespelingen op De zoon van de levende stad (de beschrijving van religieuze fanatici in Israël; p. 61) en op De laatste winter (de suggestie dat Gerrits verhaal ‘De eerste zomer’ zal heten; p. 60). Een andere vorm van referentie, namelijk aan het soort boeken dat Krol schrijft, is te vinden in een duidelijk poëticale pericoop (p. 117).

De verwijzing naar Cesare Bocardo is dus van een andere orde dan andere verwijzingen naar eigen werk. Om te kunnen vaststellen wat Gerrits gedachten over hem waard zijn, zal ik allereerst nader ingaan op het verhaal ‘De Grauwe Vliegenvanger’.¹

1 ‘De Grauwe Vliegenvanger’. In: Kwartslag, pp. 124-151. Geciteerd naar de tweede druk in: Halte opgeheven, pp. 76-100.