Volledige werken (2 delen)

[p. 173]

IX.

Wanneer verstand en gevoel Wilbert op nieuw kwamen bezielen, lag hij in een zacht ledekant; aan zijn hoofdeinde zat een geestelijke broeder, die hem met voorkomende zachtaardigheid vroeg, of hij beter was. Op het bevestigend antwoord richtte de ziekendiener den ongelukkige voorzichtig op, stak hem een paar kussens onder hoofd en rug en ging dan henen, als om aan Wilbert de gelegenheid te laten, om te zien waar hij was.

De ziekenzaal was vierkant en door een groot glazenwerk van eene dergelijke plaats gescheiden, zoodat men op eens al de zieken in oogenschouw kon nemen. Niet, gelijk in de gewone slaapkamers des gestichts, lagen hier de gevangenen man tegen man, en in twee boven elkaar geschikte zeildoeken hangmatten; neen, elk had zijn ledekant en daar de ruiten gordijnen, waermede de bedden anders versierd zijn, nu afgenomen waren, omdat men de zaal kalkte, kon Wilbert de menschen gadeslaan, in wier midden hij zich bevond.

Daar zag hij van die fletsche gezichten, welke nog meer van luiheid dan van krankheid ziek schijnen; van die booze ineengewrongene wezenstrekken, welke bewijzen, dat de ziel dier ongelukkigen zich zelve in het genot der misdaad verknaagt.... Ook waren daar rampzaligen, die van hartewee stierven, en ouderlingen, wier hoofd getuigde, dat de lucht der gevangenis ook de haren vergrijst.

Doch hetgeen Wilbert meest van al trof, was een blozende veroordeelde, die, met eenen gemoedelijken glimlach op de lippen en met eene dwalende onzekerheid in de oogen, rusteloos op het deken van zijn bed vliegen poogde te vangen, die er, verschrikt van al zijne bewegingen, nooit opkwamen.

De rampzalige was nog jong, kloek van lichaamsbouw en gezond van gestel...... Zijn geest alleen was krank. - Was die door lijden bedwelmd?... Wilbert ijsde, als hij zich herinnerde wat in zijne cel was gebeurd; konden knagingen des gewetens, boosheid, wee, den mensch aldus?... Huiverend bedekte hij de oogen met zijne handen en begon bitter te weenen.

Niet zoodra had de broêr van liefde, door wien de zieken opgepast werden, dit bemerkt, of hij kwam hem opbeuren en troosten. Hij sprak hem van de zoetaardigheid, waarmede de Godmensch geleden heeft, en ried hem aan te pogen, zich ook aldus gedwee aan alles te onderwerpen en wel te begrijpen, dat een gevangene werktuigelijk gehoorzamen moet.

Zijne eenvoudige redeneerwijze drong tot in Wilberts hart; hij begreep, dat de goede broeder gelijk had.... Ook liet hij zich door hem behandelen als een lam, en poogde slechts dan eene wandeling door de ziekenkamer te wagen, als de broêr van liefde het hem bevolen had.

Al degenen, welke hij in die wandeling voorbij ging, bezagen hem met de verwondering eener eerste ontmoeting.... Hij aanschouwde hen met afschrik en tusschen allen vond hij niemand, tot wien hij zich geneigd gevoelde het woord te richten. Mismoedigd ging hij zich terug bij zijn ledekant plaatsen, toen hij eensklaps eenen ouderling in het oog kreeg, tot welken hij onweerstaanbaar getrokken werd.

Die afgeleefde misdadige zat midden in de kamer in eenen lederen zetel. Ware dit door

[p. 174]

zijne groote grauwe kapot niet belet geweest, zijne losse houding hadde doen vermoeden, dat hij een achtbaar burger was; zijne handen hingen achteloos over de armen des leunstoels, zijne beenen waren overeengeslagen en zijn hoofd was half ter zijde gebogen, gelijk dat van eenen welhebbende, die, onbekommerd om tijd en uur, zich rustig in gedachten verdiept.

Eene donkere slaapmuts bedekte zijnen schedel tot aan de witte wenkbrauwen, en de eenige zilveren pijlen welke uit dit deksel schoten, getuigden dat de haarsnijder dit kale hoofd niet had durven berooven van de luttele haren, door den sloopenden ouderdom erop gelaten.

Wilbert naderde vreesachtig dien onuitlegbaren man. Zonder te kunnen bevroeden waarom, gevoelde hij eene soort van eerbied voor dien mensch, wiens lichaam in het gevang vermolmd was. Hij dorst dien lijder, wiens haren grijzer geworden waren dan de livrei der misdaad, niet plotselings toespreken, en met eenigen schrik haalde hij eenen stoel en zette zich bij den ouderling neder.

Deze liet zijnen doffen blik van uit zijne diepe oogholen over den jongeling gaan; het scheen, of hij wilde doordringen tot in het diepste zijner ziel, en, alsof dit onderzoek hem met nieuw leven vervulde, zijn oog werd meer en meer helder, naarmate hij den nieuweling aanschouwde.

Eensklaps sprong hij uit zijne onbekommerde houding op en zijne witte wenkbrauwen te zamen fronsend, vroeg hij barsch:

- Zijt gij de zinnelooze, die zich in het kot heeft willen verdoen?

Neergeslagene oogen en gebogen hoofd waren Wilberts antwoord.

- Gij hebt er eer van, jonge deugeniet! - hernam de ouderling met onuitlegbare spotternij. - Ge zijt nog zeer jong; maar toch al zeer rijp voor het schelmstuk. Nauwelijks in het gevang, dadelijk in het cachot! Zulks bewijst, dat gij in de schandeleer groote vorderingen maakt.

Wilbert sidderde.

Was die ouderling ook zinneloos?

- Gewis, - hernam de grijsaard met pijnlijken lach, - gewis zijt gij geschapen om, even als ik, deken van St. Bernards te worden. Als gij ben ik begonnen, en op uwen ouderdom had ik ook reeds met de werkzaal, met het cachot en met het ziekenhuis van dit aangename klooster kennis gemaakt!

Wilbert wilde opstaan; de goddelooze onbeschaamdheid diens ouden boefs bezeerde hem; echter, met meer kracht dan men van zijne stramme leden zou verwacht hebben, hield de grijsaard Wilbert tegen en hernam:

- Vlucht niet, jongen, vlucht niet! Ik wil u eerst zeggen hoe aangenaam het hier is, wat rust men er geniet, hoe onbekommerd men hier leeft. Nooit moet men hier voor den dag van morgen vreezen; het voedsel komt er, dag in, dag uit, op kosten des gouvernements; het werk houdt volstandig aan; de rust komt na den arbeid, de arbeid na de rust, en als men dit schoone onbekommerde leven doorloopen heeft, eindigt men hier in dezen zachten lederen zetel, in gezelschap van eenige verstandige knapen, die den gemakkelijken weg der misdaad inslaan, en van eenen armen zot die vliegen vangt! - En de oude lachte afgrijselijk; want in die afschildering van rust en weelde lag zooveel wanhoop en zooveel hartzeer, dat de tranen ervan uit Wilberts oogen sprongen.

De ouderling bezag hem met eene soort van bedwelmende razernij en vroeg, terwijl zijne tandelooze berbels op elkaar knarsden:

- Maar weet ge, jongen, wat tusschen al dien gezonden arbeid, al die gemakkelijke rust, al dit streelend welzijn, ontbreekt? Weet ge dat? - Het is de vrijheid, vriend, en de eer! Ge lacht, omdat een man die in de schande vergrijsd is, van eer en vrijheid spreekt! Maar vriend, weet ge wat ik in dit gemakkelijk gevang geleden heb? Weet ge, hoe ik in den stillen nacht luid tegen mij zelven heb gesproken, om mij te overtuigen, dat ik door het stilzwijgen de menschelijke spraak nog niet verloren had!... Ach! altijd zich met zijn geweten alleen bevinden, tusschen menschen die geene menschen meer zijn. Altijd rondom u, van den opperbevelhebber af, tot den geringsten gevangene toe, zoeken, wie van hen zijnen eigen wil mag doen. Geenen mensch vinden tusschen al die menschelijke gedaanten, en tusschen al die gezellen te vergeefs

[p. 175]

trachten naar eenen gezel. Zie! jongen, uw hart afmartelen in het verteren uwer eigene vriendschap, en niemand vinden, die waardig is uw vriend te zijn.... Want, begrijp wel, dat de eene misdadiger den anderen diep veracht, en dat men niemand kan liefhebben dien men niet eerbiedigt.... U opgekropt vinden van genegenheid, en geene vrouw hebben om die te beminnen, geene kinderen om die te zegenen, geene knapen in wier oor men zijn lijden kan fluisteren, en die u troostend streelen zonder uw leed te verstaan.... Oud worden en verlaten en verstooten zijn, en niemand rond u vinden, die u de oogen zal sluiten.... O, jongen, wat is het leven hier toch ledig en de ouderdom droog!

En hij bedekte zijne oogen met zijne handen, als om zich eenen stond te bedenken; eensklaps hernam hij:

- Ge zult met recht vragen, waarom ik, die de bangheid van dit leven kende, waarom ik geen middel gezocht heb, om uit dat erbarmelijk gevang te komen? Ik ben toch nooit voor het leven veroordeeld, en menigmaal heb ik de vrije velden weergezien; waarom dan altijd in de misdaad hervallen? Waarom teruggekomen tot de plaats, waarvan men zulken afkeer gevoelt? - Uwe vraag schijnt billijk, jongeling; echter getuigt ze slechts van uwe jeugd. Zij bewijst, dat ge wel in St-Bernards zijt gekomen, maar dat gij er nog nooit zijt uitgegaan. Dit is u nog onbekend, vriend. Een gevang is gelijk een draaikolk in het water; hoe meer pogingen men doet om eruit te geraken, hoe dieper men erin zinkt, en komt men eens eventjes boven, dan sleept u de wieling weer terug ten gronde. De schande kleeft vaster op eenen mensch dan een brandmerk, en hebt ge ze van uw lichaam gewasschen, en hebt ge uw gevangenhabijt uitgedaan, dan schijnt de schande op uw voorhoofd, en als ge ze met uwen hoed bedekt, dan vertoont zij zich in het rood uwer wangen, in den glimlach uwer lippen, in de woorden uws monds. De lucht des gevangs dringt tot in het diepste uwer ziele, en al wie u nadert, vat er den bezwarenden geur van op: ge meent dat ge vervolgd wordt en ge zijt uw eigen vervolger; want uwe schande woont in uw hart en in uw verstand.... Een losgelaten gevangene is erger dan een die nog tusschen de muren zit; de laatste heeft nog hoop op vrijheid; degene die losgekomen is, heeft die niet meer.

Wilbert verstond den ouderling niet, ofschoon diens woord als een mes door zijn harte sneed. Er lag te veel overtuiging in die onbegrijpelijke spraak, dan dat ze geene waarheid zou hebben bevat, en, ofschoon hij vreesde die te doorgronden, vroeg hij met smartelijk verlangen:

- Leg uwe woord en uit, man! leg uwe woorden uit!

- Hebt ge ze dan niet verstaan, jongeling? - vroeg de oude met bijtende verwondering. - Ze zijn toch zoo dood eenvoudig!

Wilbert haalde de schouders op.

- Wel dan, - hernam de grijsaard, - wat hebt ge, voor aleer ge hier kwaamt, van eenen man gedacht, die uit het gevang kwam?... zeg het vrij! schaam u niet! ge moet daarom niet rood worden, doch zeg het rechtuit, wat hebt gij van dien boef gedacht?

Wilbert sprong op: hij liet eenen schreeuw, alsof de grijsaard hem vermoordde; de toekomst, die daar plots voor hem oprees, was ook zoo ijselijk en met wanhoop riep hij uit:

- O!... Ik heb hen veracht, verstooten en versmeten! Als er aan de hoef mijns vaders om werk kwamen, ben ik ervan gaan loopen, als van eenen razenden hond! Ha! ik heb ze, gelijk al de andere menschen doen, door mijnen afkeer, door den schrik, dien ik van hen had, door mijn wantrouwen, terug in het gevang gejaagd!

- Welnu, - hernam de onheilspellende met vervaarlijke kalmte, - welnu, die onrechtvaardigheid zal men ook jegens u plegen. Ge zult, wanneer ge uwe boete hebt afgedaan, van hier vol berouw en wee vertrekken; gevang en slavernij moede, zult gij het vast voornemen hebben u te beteren; ge zult u ergens als burger willen plaatsen en werkend uw brood verdienen. Eilaas! nergens zal men u gelooven, en overal, waar men de lucht van St-Bernards aan u zal rieken, zal men u verstooten en zelfs zonder het te weten, u toeroepen:

‘Terug! terug naar St-Bernards, gevloekte boef! ge zijt als hare schaduw aan de mis-

[p. 176]

daad geketend, en ge voert die ongeneesbare pest in u! terug! terug! - En tegen wil en dank zult gij hier eene verpoozing tegen die versmading komen zoeken, en blijde zijn hier eene bete onteerd brood te ontvangen, daar ge anders tusschen de onrechtvaardige menschen van honger zoudt sterven! - En de ouderling hernam zijne kommerlooze houding en liet Wilbert aan zijne wanhoop ter prooi.

Deze doorzag nu het heele vooruitzicht zijns levens; zijne herinnering bewees wat hem te wachten stond, en vervaard van den afgrond, waarin zijn lot hem medesleepte, riep hij vertwijfelend uit:

- Er is hier dus geen uitkomen dan de dood!

De ouderling verhief den blik op nieuw, nog eens onderzocht hij den jongeling, en toen, waarschijnlijk tevreden over zijn onderzoek, antwoordde hij:

- Ja! er is een ander uitkomen, een middel dat ik hadde gebruikt, ware het in mijne jongere jaren ter beschikking der gevangenen gesteld! Een middel dat toelachend en hoopvol is, en dat God heden bewaart als een laatste troost voor de gevangenen, die eerbaar willen zijn.

- En welk is dit middel? zeg het mij, o zeg het mij!

- De oude wereld, uw vaderland verlaten, en in Amerika arbeid, eer, rijkdom en vrijheid gaan zoeken!

En eene roode kleur zweefde als eene straal van geluk over het gelaat des ouderlings, omdat hij die troostvolle mare aan den jongen ongelukkige kon mededeelen.

Vol blijdschap vroeg Wilbert:

- Is er dan in Amerika nog eer voor eenen gevangene?

- Ja, als hij in zijn hart den moed heeft brave werkman te zijn!