Tvoyage van Mher Joos van Ghistele

(II, 58)

[A]ls de voorseyde dus weder te Jherusalem commen waren, mids vriendscepen vanden voorseyden mammelucken ende mids kennessen die zij voort maecten an andere persoonen, so wart de voorseyde gardiaen ende dandere gheleedt binnen Jherusalem in een palais, dat zeer uutnemende costelic ende schoone was, dwelc de souldaen daer nieuwelic hadde doen maken, de mueren buuten en binnen ende oec tpavement ende alle de balken en rebben zo costelic verchiert elc naer tsijne van ghepolisserden (149r) marber steenen van allen colueren, root, wit ende zwart, met cnopen, letteren ende compassen naer de heydensche manieren, verschilt met alderande vaerwen als gout, zelver ende aysuer, dat onmoghelic ware wel te deviserene. Men seidt daer dat de souldaen in meeninghen was daer te commen ligghene alst al vulmaect zoude wesen. Item dit zelve palais comt met den eenen muere ande plaetse vanden tempele,⁴⁵³ daer inne ghemaect staen diverssche scoone, viercantte veinsteren met yserin traillen, zeere constelic ghewracht ende costelic verchiert en verguldt, door de welke men bescheedelic sien mach een groot deel vander gheleghentheden des tempels van Salomons, zoore hier naer wat

453 Het lag, zoals ook blijkt uit het vervolg, aan de oostkant van het tempelplein.

[p. 143]

af gheroert zal worden.⁴⁵⁴ Item eerst zalmen weten dat den tempel staet in eene viercantte, groote plecke die met eender zijden comt toot an dit voorseyde palais. Dese plaetse, alzo verre als men ghesien mach, es al ghepaveert met witten, blijnckenden marber steenen, zo datmer nauwe up ghesien en mach mids der blinckentheden der zonnen; ooc zo eist daer zo zuver ghehouden, dat mer niet een vuulkin up vinden en zoude. In midden ghenouch van deser plaetsen zo staet den tempel, diemen noumt den tempel van Salomon. Niet dat den zelven es die Salomon dede maken, want dien was ghedestrueert bij eenen capitain vanden coninc Nabugodonosor, gheheeten Nabussardan, alzoomen daer af leest ten vierden boucke vanden Coninghen in dleste capittele. Item onttrent twintich jaer daer naer wart noch eenen anderen begonst ter zelver plecken (149v) bijden capitainen vanden volcke van Ysrael, die ghenaemt waren Neemias, Esdras ende Sorobabal, ende datte ten bevele vanden coninc van Babilonien, Servis ghenaemt, zoomen daer af leest ten eersten boucke van Esdras int derde capitele. Desen tweesten tempel heeft ooc verbrant ende ghedestrueert ghezijn bijden keysers van Roome Titus ende Vespasianus omtrent veertich jaer naer dat God ghecruust was, also daer af Josephus scrijft int leste bouc De Bello Judayco.⁴⁵⁵ Item naer dat Jherusalem weder up ghemaect was bijden keyser ghenaemt Adrianus Heleus, zo heeft weder eenen derden tempel ghemaect gheweest ter plecken daer de twee ander ghestaen hadden bijder helegher Helena, moeder vanden keyser Constantinus, ghelijcmen daer af leest int leven vander voorseyder Helena,⁴⁵⁶ ende es den zelven diere als nu noch staet.⁴⁵⁷ Item desen voorseyden tempel es ront, costelic verschilt ende met loode ghedect; ooc zo staet up den zelven eene vergulden mane, ghelijc dat daer int landt doet up meest alle de moskeaen ende oratorien der heydenen, want de mane es daer teecken vander gheestelicheyt. Item het schijnt ooc datmen met trappen met witten marberen van buuten up de plaetse inden tempel gaet, die ghewrocht zijn up de maniere van Griecxschen werke, inden welken de heydenen houden altoos berrende zeven hondert lampten. Item ter luchter hant zo staet eene maniere van eender langher keercken,⁴⁵⁸ ooc met loode ghedect, ghenaemt Porticus Salomonis, niet datse Salomon dede maken, maer daer plach te stane de oratorie van Salomon. Ende als de kerstenen Jherusalem in handen hadden, zo plach de zelve keercke (150r) te heetene Onser Liever Vrauwen keercke; ter zelver plaetsen zo houden de heydenen altoos berrende acht hondert lampten. Men seit daer dat de voornoemde keercke onder zo hol es, datmer wel stallen zoude acht hondert paerden. Item ter plecken daer Salomon den tempel stichte ende daer nu ter tijt den tempel staet, zo zijn gheschiet vele scoonder, grooter saken in tijden voorleden, beede int Oude Testament ende int Nieuwe. Eerst zo zegghen eeneghe dat daer was, dat Melchisedech Abraham offerde broot ende wijn, waer af dat ghescreven staet inden bouc van Genesis int xiiii^e capittele. Oec zegghen eeneghe dat daer gheschiede, dat Jacop, ligghende rustende, sach de leere vander eerden toot inden hemele gaen, daer dinghelen up ende neder ghinghen ende daer Onse Heere up leende, also daer af staet ten zelven boucke int xxviii^e capittele. Item ooc zo leestmen inden tweesten bouc vanden Coninghen int xxiiii^e capittele, dat David te dier plaetsen sach den inghel Gods zijn bloedich zweert up stekende naer dat tvolc van Ysrael omme der sonde van David met steerften gheplaecht ghezijn hadde. Item

454 Nagenoeg alles wat in dit hoofdstuk over de tempel en de bijbelse gebeurtenissen aldaar wordt verhaald, is overgenomen uit Ludolf van Suchem, cap. 38. Slechts enkele mededelingen komen uit een andere bron. Zie de desbetr. aant.

455 Bedoeld is Boek VII, cap. 1 van dat werk.

456 Cf. Vincentius, Spec. Hist., XXXI, 64.

457 Bedoeld is de beroemde Omar-‘moskee’ in het centrum van het tempelplein, eind 7^e eeuw door kalief Omar gebouwd en sindsdien vaak veranderd. Ook de befaamde gouden koepel is - zoals ook uit de tekst blijkt - van latere datum. In de kruisvaarderstijd werd dit gebouw een kerk: Templum Domini (Vilnay, 140).

458 De Aksa-moskee.

[p. 144]

‘...een maniere van eenen cappellekin daer eene schoone, springhende fonteyne in staet...’ (p. 146)

[p. 145]

ooc zo gheboot God in d'Oude Testament den kinderen van Ysrael, doen zij waren commen uut Egipten te Jherusalem ende int lant van beloften, langhen tijt te vooren eer daer noynt tempel ghemaect was, dat zij alle jare driewaerf te Jherusalem commen zouden ende te diere plecken die daer God vercoren hadde, sacreficie doen ende hare bedinghe spreken, dwelc was ter plecken daer den tempel ghemaect was naerderhant (150v), alsomen dat claerder bevindt ten boucke van Exodus int xxxiii^e capittele. Item men leest ooc ten derden boucke vanden Coninghen int viii^e capitele, dat als Salomon den voorseyden tempel hadde doen maken ende hij ghewijt was naer de joodsche maniere, dat Onse Heere seide toot Salomon dat Hij de plecke vercoren hadde ende zoude ansien ende anhooren tghebet van alden ghonen die daer commen zouden haer ghebede spreken.⁴⁵⁹ Item ooc zo gheschiede ter zelver plaetse, alsomen daer af leest ten tweesten boucke vanden Macabeen int ii^e capittele, dat de prophete Jeremias ter tijt eer den tempel eerst ghedestrueert was, daer in bracht ende besteedde de aerke Gods met al haren helichdomme zo heymelic ende subtilic, dat zij ter tijt van nu noch daer es ende dat zij noynt tzindert ghevonden en heeft ghezijn. Item ooc int Nieuwe Testament zo ghebuerdet daer, somen leest inde historie vander Helegher Maghet Maria van harer gheboorten,⁴⁶⁰ dat de roede van Joseph bloeyende wart, als bij welken mirakele hij Maria traude tzijnder huusvrauwe; ooc ten zelven tempel zo wart Maria gheoffert doen zij zeven jaer oud was, ende bleef daer dienende ende weerckende toot dat zij oudt was vijftien jaer. Item ter zelver plecken zo waest ooc dat den oultaer stont daermen de sacreficie up leide in ouden tijden, die metten hemelschen viere verslint wart. Item in desen zelven tempel zo wart dat vraukin haer overspel vergheven, zegghende: ‘Si quis ex vobis est’ et cetera.⁴⁶¹ Item ooc zo ghebuerdet up tupperste vanden voorseyden tempel (151r) dat de viant Onsen Heere voerde omme te tempteerne; ooc zo wart Sente Jacop, deerste bisscop van Jherusalem, vanden tempel van boven neder ghewoorpen. Item gheschiede ooc ter voorseyder plaetsen dat Maria de Moeder Ons Heeren ten veertichsten daghe naer de gheboorte haers Zoons haren keercganc dede, ende dede daer offerande voor haren ghebenedijden Zone naer duutwijsen der joodscher wet inden handen van Symeon, de welke doen maecte ‘Nunc dimittis servum tuum domine’ et cetera.⁴⁶² Item ter zelver plecke zo disputeerde ooc Onse Heere, twalef jaer oud zijnde, jeghens de meeste gheleerde doctueren vander wet, alzomen van desen leest in devangelie van Sente Luuc int tweeste capitele. Item ter zelver plaetsen zo heeft Onse Lieve Heere dicwilt ende menichwaerf menich mirakel en disputeren ghedaen, ende menichwaerf ghepreect den jooden. Item ooc zo leestmen in devangelie, dat Ons Behauder Jhesus tweewaerf den coopers ende vercoopers ende ooc de wisselaers uuten tempel ghejaecht heeft, zegghende dat Hij daer af gheen coophuus noch roofhuus ghemaect en wilde hebben, maer dat Hij wilde dat altoos een huus van bedinghen zoude wesen. Item ooc zo heeft men altoos bevonden dat alle de ghone die onweerdichede den tempel boden oft daden, dat zij alle gheplaecht worden, ghelijcmen daer af leest ten tweesten boucke vanden Macabeen int derde capittele van Eliodorus die inden tempel doorsleghen ende duer gheeselt wart vanden inghel Gods, ende int zelve bouc inde v^e (151v) vi^e ende ix^e capittelen zo leest men vanden coninc Antiochus, die den tempel gherooft hadde ende doen onteeren, dat

459 Deze mededeling niet bij Ludolf van Suchem, wel echter bij Jan van Mandeville, kol. 73.

460 Leg. Aurea, cap. 1 29.

461 ‘Als er iemand onder u is...’. Vgl. echter Joh. 8:7.

462 Lucas 2:29: ‘Nunc dimmittis servum tuum Domine, secundum verbum tuum in pace’ (‘Laat nu, Heer, Uw dienaar volgens Uw woord in vrede gaan’).

[p. 146]

hij zo glieplaecht wart, dat den stanc van zijnen lichame niement verdraghen en conste. Ooc van gheliken zo leestmen van Pompeyus, de welke altoos een victorieus prince ghezijn hadde, maer naer dat hij den tempel onteert hadde en wan noynt strijt, ende int hende wart zelve in Egipten versleghen.⁴⁶³ Ende omme dat dexperiencie leert, zo houden de heydene den voorseyden tempele in zo grooter eeren ende weerden, dat zij altoos haer schoen uut doen eer zij daer in gaen, ende commer zo in met grooter reverencien naer haerlieder maniere. De mammelucken zegghen⁴⁶⁴ dat binnen inden tempel staet de maniere van eenen steenrootskin, steil, niet zeer groot zijnde noch hooghe, met eender yserin traillen rondsomme ghemaect, dwelc zij daer noumen den helichsten steen. Dit voornoemde steenrootskin es binnen hol; men seyt dat daer in es de aerke Gods daer vooren af ghescreven es, ende daer en es gheen eyden zo stout noch zo coene die dat zelve steenrootskin darf ghenaken, maer watter af es dat weet God, want lettel kerstenen hebbere in ghezijn. Item zijlieden en ghedooghen ooc niet datter eeneghe kerstenen incommen, ende waert dat zijt wisten, die zouden moeten steerven oft loochenen tkersten gheloove. Daer omme eist sorghelic dat te avontuerne, ende uut diere causen es gheordonneert vanden pausen van Roome, dat de kersten meinsschen die daer zijn inden staet van gracien ende den tempel anschauwen, dat zij (152r) daer mede verdienen moghen aflaet a pena et a culpa, alzo wel oft zij daer binnen hare bedinghe daden. Item als vanden inganghe vander plaetsen daer den tempel up staet, zo sietmen wel datter vele diverssche poorten toe dienen, staende ten diversschen plaetsen. Van welken poorten men den meesten deel wel sien mach, ghelijcmen seit de Gulden Poorte daer Ons Behouder Jhesus duer quam up den heleghen Pallem Sondach; de poorte die ghenaemt es Porta Ferria⁴⁶⁵ de welke up ghinc alleene, doe Sente Pieter ende Sent Jan ghevanghen gheweest hadden ende bijden wille Gods verlost worden, alsomen daer af leest ten Weercken vanden Appostelen int xii^e capittele. Item daer es ooc noch eene poorte die ghenaemt es Poorta Speciosa⁴⁶⁶ voor de welke dat een man sat die cruepel gheboren was, daer aelmoesenen biddende, tooten welken man Sente Pieter seide, daer commende met Sent Jan: ‘Wij en hebben gheen gout noch gheen zelver, maer tghuent dat wij hebben dat gheven wij u. Inden name van Jhesus staet up ende wert ghesont’, ende ter stont wart hij ghenesen, alsomen daer af leest ten zelven boucke int derde capitel. Item noch esser eene andere poorte dienende ten inganghe vanden tempel, ende was de poorte daer de pissine an stont daermen alle de beesten in plach te wasschene eer mense inden tempel offerde in doude wet.⁴⁶⁷ Item ooc zo sietmen noch eene andere poorte, ghenaemt de Groote Poorte oft Poorta Major, de welke es den principalen (152v) inganc vanden tempel,⁴⁶⁸ ende recht buuten dier poorten ter rechter handt zo staet een maniere van eenen cappellekin daer eene schoone, springhende fonteyne in staet,⁴⁶⁹ commende vanden watere dat Salomon met conduten van buuten der stede binnen dede leeden in ouden tijden, zo vooren daer af breeder ghesproken es.⁴⁷⁰ Ende dit es al tghuent datmen vanden tempel bevinden ende ghesien can, ende dat eeneghe kerstenen zegghen dat zij inden tenpel ghesijn hebben in abituacien van heydenen, het es al wel mueghelic, maer zonder groot dangier en eist niet te doene want den voorseyden tempel zeere nauwe ghewacht es. Nietmin watter af es dat salmen Gode laten scheeden diet al weet.

463 Dit bericht heeft Zeebout kunnen opdiepen uit Flavius Josephus, De bello Judaica, I, 152.

464 Natuurlijk heeft Van Ghistele de mededelingen in de vorige, in deze én in de volgende zin van hem begeleidende mammelukken kunnen krijgen, maar Zeebout heeft ze evenzeer kunnen halen uit Ludolf van Suchem, cap. 38, of uit Bernhard von Breydenbach, 44v, en deze twee auteurs zeggen eveneens dat mammelukken voor deze berichten hun zegslieden waren!

465 Cf. Matth. 21:1-12 en Hand. 12:10.

466 Cf. Hand. 3:10. Tegenwoordig is deze poort El-Baha genaamd (Laurent, n. 528).

467 Bedoeld is Birket Israel, al ter sprake gekomen in Tvoyage II, 21. Deze vijver ligt bij de zg. Poort der stammen (Bab el Asbat).

468 Bab el-Qattanin.

469 De zogeheten ‘Fontein van Kâ'itbey’. Deze Kâ'itbey was ten tijde van Van Ghisteles reis de sultan der mammelukken.

470 Zie Tvoyage II, 48.