Tvoyage van Mher Joos van Ghistele

(I, 4) [Het mohammedanisme]

(17r) [I]nden eersten zo staet inden alcoram, dats inder heydenen bijbel, verboden allen den ghonen die zijne wet niet en houden, oft oec houden, jeghens niemende die leven, van wat secten of state zij zijn, eeneghe argumenten oft disputacien te makene up haerlieder wet oft in contrarien van dien, ende zo wiedt dade, dat ware up de verbuerte vanden live. Ende in teeckene van dien teender figueren, zo ordonneerde Machomet alle vrydaghe bij speciale, die hij vercoren hadde omme der redenen wille vooren gheseyt, elken ter keercken te commene, al waer staen haerlieder cadijs, modones of cassijs,⁴² dat zijn hare priesters prekende haerlieder wet, in deen hand hebbende den alcoram, dats haerlieder bijbel, ende in dander hand een bloot zweert, ghenouch toeghende de criminele pugnicie over den ghonen die ter contrarien daden. Oec zo ordonneerde de voorseyde Machomet dat niement van zijnder wet, van wat state hij ware, leeren oft studeren zoude eeneghe vanden zeven consten oft andere siencien, ende datte up dlijf, mids dat hij wel versekert was, waert datmen daer useerde eeneghe doctrinen oft leeringhen, datmen bij dien claerlic verstaen ende meercken zoude zijne valscheden ende ter stont met natuerlicken redenen die contradiseren, (17v) bijden welken alle de landen daer zonder siencien zijn, uuten welken ghecommen es van ouden tijden zo menich wijs leeraer, als Aristotiles de prince der sciencien, Ypocras de medecijn, Milo de figueerder, Fabius de wel spreker, Tulius de rethorisien, Hermes de vragher, Socrates de diviseerder, Seneca de instrueerder, Apius de smeeker, Crassus de gheveinsde, Orpheus de harper, Solon de wet stelder, Argus de speculeerder, Atlas der sterren ondersouckere, Crisuppus de telder,⁴³ ende vele meer andere, te lanc om scriven. Maer nochtans hoe hij in zijne saken alle voorsienicheden ghebesicht heeft, alle lieden van verstannessen die metten kerstenen van onser wet converseren, verstaen inwendelic wel dadt al bedroch es, hoe wel niement daer af roeren en darf, ghemerct de criminele pugnicien diere toe staen, ende omme de groote bedroghen ende valscheden die daer in dien landen deen onder dander rengneren zo vooren gheseyt es. Oec zo es in dese voorseyde wet gheordonneert datmen vanghen, dooden, verjaghen ende beroeven zoude alle de ghone die van deser wet niet en zijn, of daer jeghens zegghen of leeren zullen ende in alle manieren bedeerven,⁴⁴ ten ware dat zij aflaten wilden ende hemlieden keeren toot deser wet ofte emmer gheven zekere trybuten daer toe gheordonneert. Ten anderen zo staet gheordonneert inden voorseyden alcoram dat elkerlike zal ghehouden zijn ten minsten eens binnen zijnen levene te treckene te Lamecha daer tlichaem van Machomet begraven leit,⁴⁵ ende aldaer haer peregrinaige doende ende omme gaende devotelic met

42 cadijs: onjuist: de kadhî (rechter) behoorde nagenoeg nooit tot het moskeepersoneel (Juynboll, 69). Het noemen van de îman ware correct geweest; modones: wellicht een verbastering van Ar. moe'addzin, die men ook leest bij Adorno, cap. 11; cassijs: een verbastering van Ar. chatîb, d.i. hij, die bij de vrijdagsdienst preekt (Juynboll, 68).

43 Ypocras de medecijn: Hippocrates; Milo de figueerder: De beeldhouwer Milon (cf. Plinius, XXXV, 146); Fabius de wel spreker: Fabius Quintilianus, Romeins leraar in de welsprekendheid; Tulius de rethorisien: Marcus Tullius Cicero; Hermes de vragher: Hermes Trismegistes; Seneca de instrueerder: nl. van Nero; Apius de smeeker: Appius Claudius Caecus, vermaard vanwege zijn optreden in de Romeinse senaat (280 v. Chr.) toen hij de senatoren bezwoer de vredesvoorwaarden van Pyrrhus van Epirus niet te aanvaarden; Crassus de gheveinsde: Marcus Licinius Crassus, wiens dubbelhartige houding tijdens de afwikkeling van Catalina's samenzwering weinig sympathie verwekte; Argus de speculeerder: in opdracht van Zeus moest hij met zijn honderd ogen Io bewaken (Lat. speculator: bespieder, beloerder): later zag men in hem het prototype van de empirische astronoom; Atlas der sterren ondersouckere: ook hij werd later als een wijs astronoom beschouwd; Crisuppus de telder: Chrysippos de stoïcijn, en als zodanig ook beoefenaar van de wiskundige logica op grond waarvan de Stoa meenden voortekenen te kunnen verklaren en voorspellingen te mogen doen.

44 Een onjuiste mededeling, ontleend aan Von Breydenbach, 76r. Het voorschrift tot de zg. heilige oorlog of djihâd is gebaseerd op de overlevering, niet op de koran (Juynboll, 342).

45 Deze opvatting, ook bij Von Breydenbach, 74r-74v, verwoord, was in de middeleeuwen algemeen aanvaard. Mohammed is echter begraven in Medina.

[p. 15]

onghenaeyden cleederen, weerpende steenen⁴⁶ achter waert doer haer beenen naer (18r) huerlieder usancie, zegghende dat zij datte doen in spijte vanden duvel, ende die daer niet eens binnen zijnen levene en trect, dien houden zij als verdomt ende verwaten inde andere weerelt.⁴⁷ Zij houden oec thuus van Lamecha in grooter eeren, ende zegghen dat Lamecha eerst ghemaect wart bij Adaem onser alder vader als hij uuten paradijse gheworpen was, ende bleeft met zijnen kinderen ende gheslachten houdende deen naer dander, toot den tijden dat Habraham daer quam, de welke tselve huus van Lamecha dede vernieuwen. Zegghen oec dadt daer was, daer God bootscapte Abraham te offerne Ysac zijnen zone, van welken ende oec van Lamecha hier naer breedere ghescreven sal werden. Item dit voorseyde huus van Lamecha heeft oec gheweest inden handen van Hismal ende inden handen vanden tween zonen van Loth, te wetene van Amon ende Moab, de welke daer aenbeedden twee afgoden, den eenen was ghemaect van eenen witten steene, ghenaemt Marcurium, ende den anderen van eenen zwarten steene, ghenaemt Camos. Zij eerden den ghonen die vanden witten steene ghemaect was, inde eere vander planeten Martis, ende dien ghemaect was vanden zwarten steene eerden zij inde eere van Saturnum, ende tweewaerven des jaers quamen daer diverssche persoonen omme den voorseyden afgoden sacrificie te doene.⁴⁸ Men zeyt dat datte oec eene redene was daeromme Machomet tvoorseyde huus gheboden heeft te versouckene,⁴⁹ want hij bedect ydolater was zo voorseyt es, maer alligiert ander redenen daer omme hijt heeft doen versoucken.⁵⁰ Ende als de heydenen daer trecken twelc ghesciet alle jare, zo makense (18v) de meeste vruecht, spel ende jolijt onder weghen datmen dijncken mach, voeren ghemeenlic met hemlieden huere wiven ende concubinen up dat den cost vermach, ende eyst dat zij onderweghen eeneghe vrucht ghecrighen, die zijn in dien landen ghehouden voor zeer salich, ende moghen up thoeft draghen een zwarte dwale, bijden welken mense bekennen mach. Item als de voorseyde heydenen dus versoucken de plecke van Lamecha, zo en falet nemmermeer ofte zelden, daer en zijn lieden die hemlieden bij hueren goeden wille blent doen maken⁵¹ met zekeren roocken van subst[a]ncien ende cruuden daer toe dienende, ende dat zijn persoonen die begheeren te siene de tombe ende sepultuere van Machomet huerlieder prophete, want die tombe en mach niement anschauwen, ten waren groote heeren die bij speciaelder gracien vanden souldaen dat vercreghen, zij en moeten de lucht verliesen, zegghende dat gheen dijnc ter weerelt weerdich en es gheansien te zijne vanden ooghen die zo hooghe sake als de tombe van haerlieder prophete ansien hebben; van desen esser vele in allen steden, ende zijn ghehouden over zeere helich, hebben zekere auctoriteden ende previlegen daer af noch hier naer wat gheseit zal werd[e]n. Item zijne wet verclaert dat elc man mach hebben vier ghetraude wijfs up dat hijse onderhouden can, oec van zijnder maechscepen up dat hij wille, om dat de vriendscip te meerder wesen ende bliven zoude. Zij moghen oec elc van anderen in waerscepen scheeden, datmen daer noumt batteleren,⁵² alst hemlieden ghelieft ender redenen toe zijn, daer af zijer vele hebben, maer de vrauwe beghinder zijnde, zo en es de man niet ghehouden (19r) de douwarie over te legghene, ende als de man beghinder es, zo moet hij der vrouwen vernoughen vander douwarien, ende zo saen als zij ghescheeden zijn zo mach elc weder huwen daert hem ghelieft, welverstaende

46 Deze onjuiste mededeling, ontleend aan Von Breydenbach, 74r-74v, is denkelijk te wijten aan het verwarren van Ka'bah en 'Akabah. Niet bij de rondgang om de Ka'bah worden steentjes gegooid; wel gebeurt dat enige dagen later in het gehucht Moena op de zg. steenhoop der 'Akabah (Juynboll, 145).

47 Een te absolute formulering, ontleend aan Von Breydenbach, 74r-74v: alleen als men redelijkerwijs in staat mocht worden geacht ter bedevaart te trekken, gold deelname als een onontkoombare verplichting (Juynboll, 119, n.3).

48 Een uitspraak, overgenomen van Von Breydenbach, 75v. Dat zich in de oosthoek van de Ka'bah de beroemde zwarte steen, en in de westhoek een bijzondere witte steen bevindt, schijnt verband te houden met het feit dat de Arabieren vóór Mohammeds optreden o.m. gewijde stenen vereerden (Juynboll, 119, n.3).

49 Opnieuw ontleend aan Von Breydenbach, 75v. In zijn pogingen om de Mekkanen voor zijn prediking te winnen nam Mohammed de Ka'bah en de daarmee samenhangende bedevaart in zijn religieus systeem op (Juynboll, 124).

50 Die andere redenen vindt men verwoord in de koran (Soera II, 125). Het zou een verbondsplicht betreffen, opgelegd aan Abraham en Ismael.

51 Deze mededeling heeft Zeebout kunnen ontlenen aan Adorno, cap. 11.

52 Vgl Ar. talaka: verstoten, en talâk: verstoting.

[p. 16]

dat de mans altoes niet meer dan vier wijfs nemen en zullen. Ende het zo ware dat bij tusschen sprekene van vrienden over beede zijden de voorseyde man ende wijf weder vergaderen wilden, dat en zoude niet moghen zijn dan bijder condicien die hier naer volcht. Item alst zo ghebuert, zo moeten de vrauwen die weder vergaderen willen de welke inde goede stede woonen, eerst eene reyse met ghenouchten ghezijn hebben met een vanden blenden die hemlieden hebben laten blent maken te Lamecha ende daer af goet ghetughe hebbende, al eer zij weder versamen moghen⁵³; men sietter t'Alkayeren dicwil voor der blender doren zo vele vrauwen, dat inder waerheyt die aerme blende vele te zeere verlast werden. Te velde ende up die dorpen daer hebbense een andere maniere van doene bij anderen middele. Alle de landen dore daer de wet Machomets bestrect, zo werden alle persoonen die zot ofte innocent gheboren zijn, oft oec secretelic den zot maken connen, als rebauden ende zulc volc, over santen ghehouden⁵⁴ diemen daer nomt carandolen,⁵⁵ ende zijn alle meest quade, scalcke bouven; dese doen van ghelijcken up de dorpen zo als de blende inde steden; dit en machmen den vrauwen daer niet verwijten want men houdet voor een wet. Als dit ghebuert zo werden de voorseyde blende ende carandolen wel gheloent, voorsien met goeder spijsen ende andere delicieuse confectien ende drancken. Item de zelve (19v) Machomet heeft gheconsenteert in zijne wet, dat elc mach houden alzo vele boelen, dat zijn concubinen slaven, als hij wille, zonder te sondeghen jeghens God oft der wet; maken oec meer estimacien ende hebben liever haerlieder boelen dan haer ghetraude wijfs, zegghende dadt reden es, dat zij liever hebben dat zij met haren goede ghecocht hebben, dan dat hemlieden van anderen persoonen ghegheven es. Dese slaven hebben zulc recht, zo wanneer haerlieder meesters bij hemlieden converseren ende bij avontueren bevrucht werden, alzo saen als zij gheleghen zijn, zo werden zij vranc, vry ende zijn ontsleghen van haren meesters ende van allen servituden; dusdaneghe vrauwen werden daer meest alle ghemeene vrauwen van levene, zo datmer in dien landen van over zee vele vindt om cleen ghelt. Item zij houden oec, waert dat yement van hemlieden bij avontueren converseerde bij yements ghecochte slave die noch niet vry en ware ende mens gheware worde, dat de meester vander slaven dan kuere hebben zoude, weder hijse den man laten wilde diere mede te doene gheadt hadde, hem over legghende zijne penninghen die zij hem ghecost hadde ende alle costen daer an ghehanghen vanden daghe dat hijse eerst cochte toot dien daghe toe, mids zekere pugnicien die de voorseyde mesdadeghe noch daer boven zoude moeten lijden, dits te verstane van heydenen jeghens heydenen, ofte dat hij den ghonen die de ontrauwe ghedaen hadde, zoude doen leeden achter straten, de vrauwe scherdelinghe up den hals draghende, met pijpers ende scalmeyers, ten zekeren plecken daer toe gheordonneert, daer zij met roeden van dadelboomen up de billen vanden lenderen toot den hamen vanden beenen vervaerlic ghesmeten zouden werden, ende (20r) daer naer inde vanghenesse gheleyt, alzo langhe alst den meester vander slaven ghelieven zoude; dits te verstane van slaven met slaven, maer ghebuerdet eeneghen mannen van weerdden heydenen, die zouden ontstaen metten penninghen over te legghene zo voorseyt es. Item Machomet verbiedt oec overspel buuten der ordonna[nci]e vooren verclaert die zeker ruum ghenouch es, dats te verstane bij ghemeenen vrauwen te converseerne, twelke zij nochtans niet

53 Deze passage duidt wrsch. op het zg. tussenhuwelijk. Na een derde verstoting kan de man zijn vrouw niet meer terugnemen, tenzij ze eerst ‘slechts voor een ogenblik’ (Juynboll, 206) met een tussenpersoon gehuwd is geweest en terstond ook door hem verstoten is. Maar dat, zoals de tekst zegt, oud-Medinagangers als intermediair speciaal in trek waren, staat nergens bevestigd.

54 Dezelfde mededeling bij Von Breydenbach, 79v.

55 De term ‘Carandolen’ treft men noch bij Bernhard von Breydenbach, noch bij Vincentius van Beauvais, noch bij Jacob van Vitry, noch bij Adorno aan. Het zou een eigen notitie van Van Ghistele kunnen zijn waarin misschien een samenstelling herkend mag worden van Ar. gharîb (vreemd, bizar) en 'oedoel (te goeder naam bekend staande personen die als beroeps-getuige kunnen optreden). ‘(...) hunne functiën komen in menig opzicht met die van notarissen overeen’ (Juynboll, 319). Vgl. Zeebouts zinsnede: ‘ende daer af goet ghetughe hebbende, al eer zij weder versamen moghen’.

[p. 17]

en laten, maer userent bij eender manieren de welke de wet consenteert, ende es dese. Zo wanneer yement zulc weerc doen wilt, dan gaet hij ter plecken daer de vrauwen zijn, ende maect van haerlieder live coopmanschepe, omme zekeren tacx van ghelde, tzij lettel of vele zo zijs eens werden, ende de coopmanscip vulbracht wesende, zo moghense doen met haerlieder ghecochter slaven dat zij willen, ende haerlieder wille vulcommen hebbende, zo scelden zij over beede zijden de coopmanscip quijte, ende stellen de vrauwen weder in hare vrijheden, ende daer mede dijnct hemlieden dat zij Gode wel paeyen.⁵⁶ Ende dese vrauwen en zijn daer in dien landen niet wedersien, maer ghenouch gheheert, omme dat zij haerlieder lichamen abandonneren ter contemplacien vanden mannen persoonen. Oec es den machometanen gheordonneert zo wanneer daer yement huwen wilt, dat dan de vrienden van beeden den zijden midgaders den brudegoom alle de contracten van huwelike maken zulc alst behoort, zonder dat de brudegoom de bruut noynt ghesien noch ghesproken en heeft, ende commen al ghesaemder handt ten huuse vander bruut daer zij woont, ter welker (20v) plaetsen men ghereet ghemaect heeft twee cameren deen neffens den anderen tusschen sloten, datmen vander eender in dander niet en mach, maer daer zijn zekere cleene gaten propise ghemaect daermen bescheedelic van eender camere in dandere sien mach. Daer doetmen den brudegoom in deene camere gaen, ende de bruut inde andere, hemlieden moeder naect ontcleedende, gaende staende achter de camere zonder decken, up groote peynen ende verbuerten alzo langhe alst den brudegoom ghelieft, ende als zij zoe langhe ghenouch deen den anderen wel besien hebben achter ende vooren, ende zij mallinc anderen wel ghenoughen, zo cleeden zij hem weder ende commen voort uuter camere, ende accorderen int contract vanden huwelicke bijden vrienden an beede zijden ghemaect, ende ter stont zo zendtmen om den cleerc vander contraden, dats vander prochien, diemen noumt siehet, daer de brudegoom in woont, ende dan werdet thuwelic ghesloten, ende de contracten van boven toot beneden ghescreven ende ghehandteeckent bijden voorseyden siehet of cleerc, ende inden dagheraet, zonder langher te beydene, doetmen den brudegoom ende de bruut te bedde, ende voor de camere bliven zittende alle de vrauwen, als moeders, zusters ende andere maghen van beede den zijden, hurkende ende kijckende, ende als zij beseffen ende gheware werden dat thuwelic vulcommen es, zo werdense zijnghende ende roupende met grooter blijscip naer huerlieder manieren, dat thuwelic vulcommen es, met meer anderen onabelen ende beestelicken serimonien, hier achter ghelaten te scrivene. Commen dan ter stont inde camere, doen den brudegoom ende de bruut cleeden ende bringhense zo voort ter maeltijt (21r) ende feesten daer alle de vrienden ende maghen naer verbeyden, ende naer dien dach vander brulocht zo houden zij hare vrauwen in hare cameren ghesloten zonder uut commen eenen zekeren tijt, naer de ordonnancien ende costumen van haerlieder wet, inde welke zij anders niet en doen dien tijt gheduerende, dan heten, drincken ende slapen. Item Machomet heeft oec elken bevolen, zo wanneer dat yement ghesondicht hebben zoude, inde stede dat wij ons biechten, dat hij hem ter stont wasschen, dwaden ende zuveren zal met watere, eerde oft crude, te wetene an handen, voeten, mont, nuese ende oeren ende principalic thoeft, dwelke een vanden principalen redenen es dat de machometanen thoeft gheschoren

56 Misschien is hier sprake van het zg. genotshuwelijk, een verbintenis tot concubinaat gedurende een korte, tevoren vastgestelde termijn, waarna (overeenkomstig de afspraak) verstoting volgt (Juynboll, 193-194). Dezelfde praktijk vermeldt ook Adorno, cap. 11. Ook voor de hierna volgende beschrijving van de mohammedaanse huwelijkssluiting blijkt Adorno geraadpleegd te zijn.

[p. 18]

draghen, anders zoudense den meesten deel vanden daghe thaer nat hebben, ende belyen zoe hare zonden zo zij meenen, ende daer mede zouden hemlieden alle huere sonden vergheven werden zonder meer daer vooren te doene.⁵⁷ In teeckene van dien zo hebben zij in huerlieder huusen viercandtte baden ende putten eeuwelic met watere, daer inne zij hemlieden dwaen ende zuveren van sonden. Insghelijcx zijn daer oec zulcdaneghe putten ende baden in al huerlieder gyemmen ende moskeaen, dat zijn kercken, tempels oft oratorien, welke kercken de heydenen houden in grooter eeren ende reverencien, want inden principalen buuck des tempels, dats inden midden, staen ronts omme ghemeenlic schoone alleyen ende wandelinghen daer niement in en comt ghescoeyt, maer al blooter voeten; daer en commen oec gheene vrauwen in, ten waren jonghe meyskins onder haer jaren, ofte oude (21v) vrauwen die boven den jaren van natueren waeren, omme zekere redenen hemlieden daer toe purrende, hier achter ghelaten te scrivene, ende alle de andere vrauwen commen inde ommeganghen, de welke zeere costelic verchiert zijn van scilderien, als van gaude, zelvere, aysure, ende van alrande vaerwen met vremden cnoopen, wronghen ende letteren naer die maniere, maer gheen figueren van mensschen, want Machomet dat verboden heeft. Item al huerlieder keercken zijn zo vul lampten dat wonder es om zien, de welke men alle daghe ontsteect vijf waerf ofte zeven waerf, onder dach ende nacht, z[o] men hier de keerssen ontsteect ten salve, ende huerlieder priesters die zijn ghehouden, elc in zijne kercken vijfwaerf ofte zeven waerfs sdaeghs achtervolghende, naer huerlieder ordonnancien, up de torren te gane, daer te roupene zekere orisoenen ende bedinghen te Gode waert, ende telken roupenen ontsteken zij alle de lampten inde kercken hanghende; dit doen zij inde stede van clocken te ludene, want naer huere wet en luden zij gheene clocken, ende oec zo deelen zij den dach bijden roupen ende anders niet. De woorden die zij roupen zijn dese: ‘Alla lehil lehil, alla allacobar machometo, recheeul, alla, allocabar bijs mille faudurreulle’, dats in onser spraken ghenough te zegghene: ‘God God wilt openbaren, dat maer een warachtich God en es ende dat Machomet een warachtich bode es, van Gode in dese weerelt ghesonden ende elc pijne hem te biddene’.⁵⁸ Item in dese voorseyde kercken staen ghemeenlic up deen zijde manieren van aultaren, daer up de priesters staen vertoeghende de (22r) wet ende statuten bij Machomet gheordonneert, hebbende inde een handt den bouc der wet, ende in dander handt een zweert al bloot zo vooren gheseyt es. Ende als zij adoreren willen ende bidden, zo keeren zij hemlieden ten zuuden waert⁵⁹ ende bliven recht staende metten ghedecten hoofde, metten bloten voeten ghemeenlic up eenich dijnc, tzij dwale, leer vel oft tapijts, ende als zij noumen den name Gods, dan buughen zij thooft ende dan weder gherecht zijnde, corts daer naer zo vallense neder up beede haer knyen, cussende de eerde, ende daer naer zonder knielen zo rechtense hem weder uppe, ende als zij de tweeste reyse noumen den name Gods, zo bughense tweewaerven thooft achter ganc, vallen up haer knyen ende cussen tweewaerf de eerde, zo als te vooren, ende insghelijcx de derde reyse zo achtervolghende, ende zoe doen zij haerlieder bedinghe ende divocie. Item daer es oec gheordonneert dat alle vrydaghe als de heydenen ter kercken gaen omme te anbedene, dat dan alle kerstenen moeten in hare huusen bliven, want zij bevinden in hare boucken ende coronijken, dat in die wijle als de

57 De sterke nadruk die Zeebout legt op de noodzakelijke belijdenis der zonden en op de naar zijn idee (te) gemakkelijke vergiffenis is denkelijk gebaseerd op Vincentius, Spec. Hist., XXIII, 58, die zich in gelijke zin daarover uitlaat, maar ook Adorno, cap. 11, kan hier de bron zijn geweest.

58 De oproep tot gebed luidt aldus:
Allahû Akbar (Allah is groot) (4x)
Ashadû en lâ ilâha illa 'llâh (Ik getuig, dat er geen god is dan Allah) (2x)
Ashadû ennâ Muhammadu 'rrasûlu 'llah (Ik getuig, dat Mohammed Allah's gezant is) (2x)
Hajja al es salât (Komt tot de salât) (2x)
Hajja al el falâh (Komt tot het heil) (2x)
Allahû Akbar (Allah is groot) (2x)
Lâ ilâha illa 'llâh (Er is geen god dan Allah).

59 Dat is natuurlijk alleen juist, als de moskee zich ten noorden van Mekka bevindt. Zeebout heeft deze onnauwkeurige voorstelling van zaken ontleend aan Von Breydenbach, 79v.

[p. 19]

heydenen in haerlieder kercken gheweest hebben ende vander straten, de kerstenen van dien plecken midsgaders andere kerstenen die bedect laghen in schepen, diverssche plaetsen ghewonnen ende ghepilliert hebben, bijden welken zij niet wel en ghedooghen, dat de kerstenen in die wijle achter strate gaen. Voort zo es gheordonneert bijden voorseyden Machomet dat alle modones of cassijs, dat zijn hare priesters, cadijs of raijs,⁶⁰ dat zijn ghenouch prelaten oft hueverste van eeneghen gheselschepen of (22v) collegen, ende oec huerlieder religieusen ende gheestelike persoonen huwen moghen zo de weerlike doen, uuteghedaen eene maniere van religieusen, ghenaemt morabitos,⁶¹ die hem ghemeenlic houden te velde bijden goeden steden, makende schijn van heremijten, de welke inden landen van over zee voor zeere helich zijn ghehouden; zij draghen ghemeenlic lanc haer onghecamt, dat nochtans gheene heydenen en doen, ende eenen langhen palster inde hand. Commen heten ende drincken metten lieden zonder yet te ghevene, ongheroupen, ende gaen zonder adieu, ghevende de benedictie den mans met oerflabben zo men hier tvoremsel gheeft⁶² ende den vrauwen met omme helsinghen ende smeeckelicken manieren, ende die persoonen tzij mans tzij vrouwen die dat ghebuert, die houden hem als dien dach bescheeremt van allen quade, mids der benedictien vanden vorseyden morabitos; ende zijn ghemeenlic alle bouven ende quade scalcken,⁶³ gaen oec costumelic ghecleedt met langhen, grauwen cleederen ende met grauwen dwalen an thooft. Item den heydenen wart oec bij Machomet verboden wijn te drijncken, zegghende dat hem bijden inghel Gabriel van Gode ghebootscipt was, zo wie wijn droncke in dese weerelt, zoude dien moeten deerven inde ander weerelt in dat lustich paradijs. Maer inder waerheyt hem purrender ander redene toe, want wiste wel dat vele lieden van diversschen nacien up zijne valssche wet murmureerden, hoe wel niement spreken en dorste omme de criminele statuten, oec dat hij tvolc heet kende van natueren, dlant in hem zelven heet mids den schijne (23r) der zonnen, ende den wijn steerc; uut dien zo vreesde hij, dat tvolc hem daghelicx droncken drincken zoude, duchtende dadt in dronckenschepen eer openbaren zoude tghuent diest int herte droughe dan nuchteren zijnde, want een meinssche bij drancke vreest niet, daer hij nuchteren groot weerc ende zwarichede af maken zoude, dwelc men dicwilt in dese landen ziet ghebueren, ende dit was de principale redene daer omme hij verboot wijn te drijnckene. Maer hoe zeere dat hemlieden verboden wart, inder waerheyt den meesten deel drinckene als zijen secretelic vanden kerstenen ghecrighen connen, drinckene oec ghulsichlic zonder mate. Verclaert oec haerlieder wet, zo wanneer bij avontueren eenich kersten man ofte jode heyden werden zoot daer dicwilt ghebuert, want als yement zijn lijf verbuert heeft omme eeneghe mesdaet ende hij steerven zoude, wilt hij zijne wet loechenen ende heyden werden, men machen niet doen steerven, bij dien ghebueret daer dicwilt, ende alst zo ghevalt, zo moeten alle huere kinderen, tzij knechtkins of meyskins, weder zij willen ofte en willen, heyden werden. Eist datter eeneghe vrauwen loechenen haerlieder gheloeve, tzij kersten ofte joden, alle huere kinderen moeten oec heyden werden up dat de vrauwe begheert, ende up dat zijt niet en versouct noch begheert, zo bliven de kinderen kerstin, ende men mach hemlieden daer toe niet bringhen bij eeneghen bedwanghe van wetweghen. Item Machomet verclaert oec in zijnen alcoram, daer hij van Jhe-

60 Hoofdman, chef, overste.

61 Ar. al-Mûrabitûn, ‘sorte de moines-guerriers habitant un ribât ou couvent plus ou moins fortifié’ (Enc. de l'Islam, s.v. Almoravides). Wat Zeebout over hen meedeelt, leest men ook bij Adorno, cap. 11.

62 Bedoeld is de rituele kaakslag bij de toediening van het sacrament van het vormsel.

63 In deze zo sterk negatief geformuleerde passage komt eigenlijk een der vijf grondslagen van de islam, de zakât (weldadigheid, het geven van aalmoezen) ter sprake. Onvermogenden, maar ook wetgeleerden en anderen die voor de godsdienst werkzaam zijn, kunnen aanspraak maken op deze liefdegaven, welke verleend kunnen worden in de vorm van maaltijden waaraan een behoeftige geestelijke aanzit (Juynboll, 86 en 155).

[p. 20]

sus spreect, dat Hij een zeere goet man was, ende een prophete van Gode ghesonden (23v) up dese weerelt omme den volke vele goeder mierakelen te toeghene, ende ter salicheyt des mensschen; gheloeven oec alle de mierakelen diemen leest, die Jhesus Christus ghedaen hebben zoude in zijnder joncheyt,⁶⁴ daer af men vele boucken vindt niet auctentijc ghehouden. Maer vanden teeckenen ende gheweercken bij Onzen Heere ghedaen die verhaelt staen inde ewangelien of vanden gheweercken der apostelen, daer of en makense gheen weerc oft lettel verhaels. Dat Jhesus Christus Gods zone was en gheloeven zij niet, maer zegghen dat Hij was dwoort Gods, den geest Gods ende de ziele Gods; van dat Hij ghecruust was ende verrees ten derden daghe en gheloeven zij oec niet, maer zegghen datten God bij Hem haelde daer Hij bliven sal tooter comst van antkerst. Dan zallen God weder neder senden omme jeghen antkerst te predeken ende mierakelen te toeghene, ende zal antkerst verwinnen.⁶⁵ Zij zegghen oec dat als de joden meenden Jhesum ghecruust thebbene, dat God doe eenen maufaiteur veranderde inde ghedaente van Jhesum, den welken zij cruusten, want ten zoude oec niet betamen dat God zoude laten steerven eenen zo goeden man zoe vylaine doot, ende hebben ons te leedere dat wijt gheloeven, zegghende wij behoordent zelve texcuseerne. Item Machomet stelt oec in zijnen alcoram, dat de goede prophete Jhesus van hem gheprofeteert heeft zo Hij seyt in eene ewangelie, daer in staet: ‘Ic condeghe u vanden bode Gods die naer Mij comt ende zijnen name es Machomet’, den welken name hij zeyt ghescreven wesende inder eeuwicheyt inden troone Gods int upperste ter rechter hand.⁶⁶ Maer omme dieswille datmen dat ewangelie nieuwers (24r) vinden en can inde Oude Scriftuere nocht inde Nieuwe, zo seyt de voorseyde Machomet, dat de joden Moeysesse ghevalscht hebben, ende die kerstenen hebben ghevalscht die ewangelien, bijden welken de zelve Machomet seyt dat hij niet anders in zijne wet ghestelt en heeft bij bevele Gods, dan de rechtveerdeghe ende puere pointen die hij in beede de voorseyde wetten bevonden heeft.⁶⁷ Item huerlieder wet verclaert oec, dat de meeste salichede der meinschen gheleghen es in wel heten, drincken ende met vrauwen te doene hebben omme de weerelt te versteerckene.⁶⁸ Item zij besnijden hem oec alle ten xiii jaren oft daer naer, twelc zij houden van Hismael den bastaerden zone van Abraham. Vander zonden jeghens natuere en makense gheen weerc, zegghende dat hemlieden dat bij harer wet gheconsenteert es in een capittele daer staet: ‘ende elc zal moghen doen met zijnen goede dat hem ghelieft ende dat ghebruucken naer zijnen wille’, daer af niet vele en behoort gheseyt te zijne.⁶⁹ Item den heydenen werdt verboden veerkin vleesch tetene, want zij zegghen dat onzuver vleesch es, ende dat bij deser redenen: als de deluvie vergaen was ende Noe uuter arcken commen daer hij alle de dieren vander weerelt in hadde zonder tveerkin, dat te diere tijt God tveerkin maecte vanden fienten van eenen kemel dwelc onzuver dijnc es zo zij zegghen.⁷⁰ Maer andere zegghen dat Machomet verboot te etene, omme dat tveerkin hem eens confusie dede, daer hij eens up eenen tijt in deerde ghedolven hadde vele diverssche substancien als wijn, zeem, suker ende andere specerien, ende den volke (24v) hem volghende doen te verstane, dat hij hemlieden toghen zoude bijden bevele Gods tghuent dat zij vinden zouden in dander weerelt, ende als hij quam ter plecken daer hij dat secretelic ghedolven hadde, meenende bij yement onnoosels dat on-

64 Volgens de koran zou Jezus reeds in de moederschoot (Soera XIX, 24-26) en daarna in de wieg (Soera XIX, 30-33) tot Maria gesproken hebben. Ook het zg. Arabische jeugdevangelie vermeldt allerlei wonderdaden van de jonge Christus.

65 Overgenomen van Von Breydenbach, 79r.

66 Eveneens ontleend aan Von Breydenbach, 79v.

67 Opnieuw ontleend aan Von Breydenbach, 80r.

68 Deze voorstelling van zaken eveneens bij Von Breydenbach, 80v; alleen de laatste zinsnede (‘omme de weerelt te versteerckene’) is een toevoeging van Zeebout.

69 Uit Von Breydenbach, 76v. Enige zinspeling op, laat staan toestemming tot sodomie schijnt men in de mohammedaanse wetgeving trouwens vergeefs te zullen zoeken; cf. Juynboll, 236 en 305-306.

70 Ontleend aan Von Breydenbach, 76r.

[p. 21]

voorsien te doen zouckene, zo was daer een veerkin commen dat de voorseyde substancien vonden hadde ende al omme ghewroedt, bijden welken hij gram zijnde, condampneerdet ende vermaledijddet zo voorscreven es. Item onder andere saken zo verhalen de heydenen twee schoone mieraclen die Machomet binnen zijnen levene ghedaen heeft. Deen es dat hij eens quam rijdende up eenen wech daer hij jeghens hem sach commen gheloepen eenen haze, ende alzo zaen als Machomet den haze sach, zo hief hij up zijne drie vingheren jeghens den haze, ende dat de hase vernemende, ter stont keerde weder ende liep ten bossche waert in.⁷¹ Dander was, dat hij eens quam rijdende metten scoens de hielinghen achter af ghesteken ghelijc pantoufels ende met den zweynen vanden voete, zo viel den schoe af, den welken hij drie waerften riep, maer wat hij riep den

71 Men kan zich afvragen wat er zo bijzonder is aan het verjagen van een haas! Zeebout blijkt hier echter zijn bron, Jacob van Vitry, Hist. Orient., I, 5, slordig gelezen te hebben: niet een haas (lepus), maar een wolf (lupus) zou door Mohammed op de vlucht zijn gejaagd.

[p. 22]

doodende; de vellen vanden voorseyden dieren die droghense ende bewarense al tgheel jaer overe voor groot helichdom, ende waer zij trecken ghemeenlic voerense de zelve vellen met hemlieden, daer up zij ghemeenlic ligghen ende zitten, ende de groote personnaigen die legghense up hare tapijtserien in manieren van grooter weerdicheden. Dese feeste beghint altoes den neghensten of den tiensten dach vander mane van wedemaent; de souldaen ende andere princen ghevender dan zo groot ghetal den ammieralen, den deodarden, den bassas, den aagas, den mammelucken, den flambolen ende genissers,⁷² de welke zijn alle (26r) groote heeren, princen, capitainen ende lieden van orloghen, dadt onzegghelic es. De feeste, de ghenouchte diemen daer in dien landen bedrijft, en ware oec niet moghelic om scriven; binnen desen tijden zo can mer qualinc achter straten ghegaen vanden grooten stancke vanden vullichede die alomme leyt, want men ruumter niet voor dat de feeste leden es. Dander feeste es haerlieder vastene die zij noumen leromadan, ende beghint altoes den dach dat zij eerst sien de nieu mane vander maent van maerte; dan houdense wonderlicke groote feeste ende hanghen dan up elken torre tien, twalef oft meer lampten al bernende van dat de zonne ondergaet toot datmen de zonne weder siet rijsen, dat alte wonderlic een dijnc es om zien bij nachte daer vele torren staen zo als te Alkayeren, Damasco oft in zulke plecken doen, ende cost al te zwaer een goet; desen vastene duert alzo langhe als de mane van maerte duert, binnen den welken vastene zij en moghen van dat de zonne up gaet toot dat zij ondergaet noch eten noch drincken noch met vrauwen converseren up criminelic ghepugniert te zijne. Maer van dat de zonne onder gaet, al den nacht duere toot datse rijst, zo moghen zij eten, drijncken vleesch, zuvel van al dat hemlieden belieft, bij vrauwen converseren, ende maken alle de ghenouchte ende vruecht die zij willen ende finalic hebben bat haerlieder wille in dien tijt omme huerlieder bouverien te oorbuerne dan in anderen tijden; al den nacht loepense achter straten dansende, springhende, ro[u]pende ende crijsschende. Alle de oude mannen ende vrauwen boven natueren, jonghe kinderen, siecke persoonen (26v) ende vrauwen bevrucht wesende en zijn in dese vastenen niet ghehouden, ende hier mede dijnct hemlieden dat zij Gode eenen grooten dienst doen; elc meinsche van onsen kerstenen moet hem dan wel wachten dat hij niet en hete dat zijt zien. De derde feeste es de gheboorte van Machomet, twelke es den xxiiii^en dach van april⁷³ naer onse rekeninghe. Zij useren daer nemmermeer baerden te scheerne, maer scheeren alle haerlieder hoofden in contrarien van onslieden kerstenen; ooc zo wij scriven metter hand voorwaert henen leedende, zo scriven zij van achter voorwaert zo de joden doen ende elke lettre es een silbe.⁷⁴ Item de mannen hebben daer alle usancien dat zij den meesten deel gaen zonder caussen ende nedercleederen, ende zo wanneer zij yet doen willen dat bijder eerden te doene es, haer handen dwaen of water maken, zo hucken zij ter eerden zo als de vrauwen doen, twelke al te infame omme sien es; ende de vrauwen die draghen daer alle de neer cleederen ende broucken, de welke meest alle zo costelic ghemaect zijn dat wonder es. Den meesten deel vanden vrauwen verschilden hem oec daer in dien landen an aermen ende beenen, ende hanghen costelicke hexelen in huerlieder oeren; an aermen ende beenen draghen zij rijnghen van goude, zelvere oft van anderen materien naer dat zij macht hebben ende van afcomsten zijn. Zij draghen up thoeft eene maniere van

72 ammieralen: Ar. Amîr: emir, chef, kapitein; deodarden: Elders gespeld: denda(e)rden. Ar. djândârîya of djanâdira: lijfwachten aan het hof der mammelukken. Hun functie omvatte echter meer: arrestaties verrichten, martelingen toepassen en doodvonnissen voltrekken. (Enc. de l'Islam, s.v. Djândâr). Cf. voor hun beulstaak Tvoyage VI, 18 en VIII, 1; bassas: dragers van de hoogste (militaire) eretitel bâshâ (later pasha) aan het Turkse hof; aagas: dragers van de titel ag(h)a (heer) aan het Turkse hof door hoge militairen en andere hoogwaardigheidsbekleders; flambolen: in Tvoyage II, 4 omschrijft Zeebout deze bevelhebbers als tenminste een soort honderdmannen. Du Cange, s.v. Flamburum, neigt ertoe over flamburum op te vatten als ‘regiment’ met aan het hoofd ervan een leenman uit de klasse der zg. Timarioten; genissers: Tu. yeni-ceri: nieuwe troep. Het zijn de Janitzaren, het bekende keurkorps der Turkse infanterie dat werd samengesteld uit oorspronkelijk buitgemaakte christen-jongens.

73 Deze datum conform de mededeling in de eerste zin van Tvoyage I, 3. De geboortedag van Mohammed wordt echter gevierd op 29 augustus (Dinet, 27). Bij het voorgaande relaas over de twee andere - wél verplichte - feesten zou Zeebout wel enkele gegevens hebben kunnen ontlenen aan Adorno, cap. 11, maar zijn eigen beschrijving is veel uitgebreider én levendiger.

74 Dezelfde (overigens onjuiste) uitspraak bij Adorno, cap. 11.

[p. 23]

eender tamboeren, ront ende boven plat, maer den scheel es boven breedere dan de tamboere ondere zo als eene dyademe; thaer hanct achter in twee vlechten (27r) ghewonden dat redelicken wel voughende es; altoes als zij achter straten gaen, zo draghen zij eene schoone groote faelge van witten lijnwade, tfijnste datmen dincken mach, ende hebben altoes voor taensichte een zwart zijden stic daer zij wel duer sien, maer men mach hemlieden niet sien; eeneghe zegghen dat zij dit houden van Moeyses tijden, die altoes naer dat hij de glorie Ons Heeren ghesien hadde up den beerch van Oreb, drouch een cleet voor zijn aensichte zo dat hem niement naerderhandt bloot anschauwen conste. Maer andere zegghen dat zij zo ghestopt gaen omme der redenen vooren daer af gheseyt. De vrauwen vanden lande waert, die draghen een cleet voor haerlieder aensichte met tween ronden gaten daer zij duer sien, ende als zij haer weerc doen zo slaen zijt up, ende als zij yemende sien zo laten zijt neder vallen. Zij zegghen oec dadt Machomet also ordonneerde zijnen wijfs ende slaven, bijden welken zijt alnoch useren. De vrauwen van dien lande zijn meest zeer bevallic, van maten groot, winnende int brune, schoone van coluere ende meest alle wel ghevleescht, zeere reynelic van huerlieder antieringhen in alle saken. Maer zo wanneer zij passeren den dertich jaren, zo werdense met allen onsien mids den baden die zij useren van drien daghen te drien daghen daer inne gaende ende met hemlieden leeden de jonghe kinderen van eenen jare zo dat haerlieder vleesch duer mautert es vanden stovinghen. De vrauwen vanden kerstenen hebben in previlegen, dat zij moghen ghecleet (27v) gaen in alder manieren als de heydenen vrauwen doen, ter causen dat de kerstenen van dien lande eens verrieden de kerstene princen van onsen gheloeve ende leverden inder heydenen handen, daer bij al dlandt meest weder quam inden handen vanden heydenen. De kerstenen hebben ooc in previlegen te diere causen, dat zij altoes moeten clercken ende scriveren wesen vanden jugen, steden ende dorpen. Item Machomet stelt oec eene wet vanden pugnicien, datmen recht doen zal ooghe om ooghe, hand om hand, tant om tant ende zo voort.⁷⁵ Ende van dieften om deerste reyse ende der tweestere zo en zalmen niement dooden maer slaen met dadel roeden naer de costume; ter derder reyse werdt hem zijne handt af ghehauwen, ter vierder reyse den voet, ende de vijfste reyse zalmen dooden. Men doeter noch vele meer ander justicien zo hier naer volght. Eerst pugnicien daer tlijf niet an en cleeft: eeneghe die smijdtmen metten dadel gheerden up de vingheren oft up de teeden vanden voeten dat de naghelen af zweeren. Andere smijdtmen up de billen, up den rugghe, up den buuc oft onder de ocxelen, dat tvleesch ande gheerden blijft hanghende ende datmen binnen inder meinschen lichamen siet. Andere pugnicien criminele: men rect den meinsche tusschen twee staecken an handen ende voeten, ende men smijdt hem met eender baerdaecxen, daer toe ghemaect, inden middewaert dweers af ende laten tlichaem zo up tvelt ligghen. Noch ander pugnicien diemen noumt eugauseren (28r) gaen te weercke bijder manieren, hier naer verclaert. Men hanct twee sceerpe haecken in coorden an eenen balcke, elken haec onttrent een vierendeel lanc, ende die steectmen achter onder des menschen schauder bladeren; ande voeten hanctmen eenen steen, de handen up den rugghe ghebonden, ende alzo blijftmen hanghende dusentich dooden steervende, toot van tselfs de doot comt. Daer zijn noch andere pugnicien, ghenaemt in paleren. Men maect eenen langhen,

75 Ontleend aan Von Breydenbach, 80v.

[p. 24]

steercken staecke, den welken men wel vast inde eerde plandt dat hij van gheender zijden wijcken mach, ende daer steltmen de lieden up metten fundamente, ende men trecse daer in toot beneden toe, zo dat hemlieden den staecke ten hoofde of ter zijden vanden halse uut comt. Oec zo villense de maufaiteurs al levende, ende als zij ghevilt zijn zo neemt men tvel ende vullet met oeye, gherst oft yewers anders mede, ende dan steectmer eenen staecke in ende zo steltment te velde; men doet hem quade cleederen an, ende men stelter ande handt eenen scacht oft een javerijne ware, ende alzo blivet tvel daer te velde staende, zo langhe toot van tselfs te nieuten gaet. Alle dese onmeinsschelicke justicien useert men in dien landen up den ghonen principalic die quaet doen ende niet en hebben te ghevene, maer up die wat hebben te ghevene zijn zeere compassieus zomen in diversschen landen es. Item als dese voorseyde Machomet alle zijne saken vulbracht hadde metgaders zijnen (28v) medeghesellen, ende zijne wet int langhe ghedeclareert was, ende zo vele meinsschen mesleedt dat jammer es, want bij zijnen valscheden es ontsteken gheel Affrijcke dat Barbarien oft Libien heedt, een groot deel van Egipten, gheel Arabien, gheel Surien, gheel Turckyen, al gheheel Perssen ende Meeden, Trepesonden ende Armenien, Mesopotanien ende Caldeen, een groot deel van Griecken als nu, ende oec veel deels in Tartarien, twelke Gode wel te claghene es, zo heeft hij int hende gheseyt: ‘Allen den ghonen die mijne wet in eeren houden ende crancken zullen met allen manieren van saken diere jeghens gaen of zegghen willen, dien belove ic dat eeuweghe paradijs te besittene naer dese weerelt, dwelc eene plaetse es vul van allen weelden ende ghenouchten zonder verganc; elc zal daer eene woonste vinden royale, verchiert van gouden, zelveren, peerlen, ghesteenten ende allerande costelicheden naer zijne betaemte. Daer zal oec elc vinden rivieren vanden delecaetsten wijnen diemen peinsen mach, fonteynen eenpaerlic loopende met zeem, wijne, huenich ende suuckere; van alderande spijsen diemen dijncken mach, zal elc ghenouch hebben; zal oec daer elc ghedient zijn vanden inghelen; elc zal vinden in zijne huusen zulcdaneghe cleederen als hij weinschen ende begheeren can. Nemmermeer zal daer hitte noch cauwe wesen maer altoes ghetemperthede; daer zal schauwe wesen van velen wel rieckenden boomen van alrande natueren, also wel vruchten draghende als andere. Men zalder hooren eenpaerlic zoete (29r) gheluut van allen instrumenten ende sanghe, den voghelkins lustich zinghen; nemmermeer zal daer ghekijf, ghevecht oft onghenouchte wesen maer eeuwelic paeys; elc zal daer eeuwelic bliven inden pointe van dertich jaren, ende moghen hebben also vele vrauwen als hem belieft, die boven der zonnen ende manen claer blijnckende zijn zullen, de welke eeuwelic bliven zullen inden pointe van maechdekins van achtien jaren’, ende vele meer andere diverssche sotte ende beestelicke redenen stelt hij in zijne boucken, te lanc om sciven. Alle tghuent voorscreven bij hem Machomet ghedaen ende vertoocht zijnde, zo wart hij van Gode gheplaecht met eenen vallenden evele dat zeer fel was, vanden welken hij dicwilt bestaen wart ende te lijdene hadde, emmers zo menichfuldich ghebuerende, datter tvolc zeere up begonste te murmureerne ende sprekene, principalic Cadigam zijn eerste wijf.⁷⁶ Als hij datte vernam, vant remedie daer jeghens, zegghende dat God dicwilt bij hem sant den inghel Gabriel omme hem te troostene ende te informeerne vander wet, ende mids der claerheit des inghels, zo en conste hij hem niet onthouden

76 In dit tijdsverband geplaatst is deze opmerking natuurlijk onjuist: zijn eerste vrouw Chadîdja was al ruim tien jaar daarvoor gestorven. De passage is gebaseerd op Von Breydenbach, 72v, of rechtstreeks op diens bron, Vincentius, Spec. Hist., XXIII, 39.

[p. 25]

als hij bij hem quam, hij en moeste ter eerden vallen, ende wart alzo berooft van zijnen sinnen. Met welken redenen hij zijn wijf ende anderen meinsschen paeyde ende te vreden stelde, niet meerckende zijne bouverien. Ende naer dat de zelve Machomet alle zijne saken vulbracht hadde zo voorseyt es, ende gherengneert hebbende onttrent xxiiii jaren, zo wart hij van eenen zijnen viant vergheven,⁷⁷ als hij oudt was onttrent (29v) vier ende tsestich jaren. Ende onder dandere in zijnre siecten ligghende dat maer zeven daghen en duerde, zo ordonneerde hij ende zeyde diverssche saken. Eerst zeyde hij toot zijnen discipulen: ‘Siet dat ghij niet bedroghen en wordt, want ten was noynt prophete hij en wart beloghen van zijn selfs volcke, overmeerct alle andere die voor mij ghesijn hebben, ende dus en wilt niet gheloven dat de lieden van mij zegghen als ic doot zijn zal. Ic weet wel dat mijn selfs volc naer mijn doot mij valscheyt imponneren zullen, zo den anderen propheten van ghelijcken gheschiet es.’ Oec zeyde hij dat hij binnen eenen zekeren tijde meende weder te commene up dat hij oorlof van Gode ghecrighen conde, omme den volcke noch bat ende breedere te instrueerne, ‘ende eist zo, dat ic gheoccupeert bem bijder gotheyt dat ic niet commen en mach, als dan zo consentere ic, dat ghijlieden gheloven zult zulc gheloeve als de ghone die hulieden God dan senden zal’, ende vele meer andere pointen die hij seide, te lanc om scriven. Item binnen dat Machomet dus lach, zo wart hij zo bestaen up eenen zekeren tijt, dat hij langhe lach buuten den zinnen. Omme dwelke een van zijnen princen ghenaemt Alij,⁷⁸ zone van Abitalibes, die meende te domineerne naer Machomet, zeere tonvreden was, versmadende Machomet ende zijne gheweercken. Ende als Machomet weder becommen was, hij hem schamende, beval datmen niement meer in zijn camere en zoude laten commen dan zijns ooms zone, ghenaemt Alahabet,⁷⁹ den welken hij dede (30r) te verstane, dat zo wanneer hij doot wesen zoude, hij binnen den derden daghe upghevoert zoude werden ten hemele.⁸⁰ Maer hij Machomet wiste wel inder waerheyt dat zijne valscheyt zo groot was, dat hij ghemeent hadde datten de duvel wech ghedreghen zoude hebben met huude ende met hare, ende tvolc dan ghewaent datten God ghehaelt hadde. Dus was hij zijn quaetheit tooghende toot in zijn hende. Ende omme zijne valscheit elken te tooghene zo wilde God dat tlichaem eenen zekeren tijt ombegraven bleef. Corts naer dat hijt dus gheseyt hadde, zo starf hij onsalichlic. Ende als hij doot was zo en hildene zijne vrienden niet iii, vi, viii of x daghen, nemaer hildene twalef daghen boven der eerden, in zulker wijs dat dat onreyn valsch lichaem zo zeer stanc, dadt onmoghelic was om riecken, ende wierpent ten hende zo alst was met alder vulicheden in eenen put inde zelve camere, want niement en wildet roeren. Als dese fame begonste onder tvolc te loopene, zo wart elc verwondert ende begonsten te murmereerne, in zulker wijs datter vele keerden van zijnder wet, ende vielen weder int zelve gheloeve daer zij te vooren in gheweest hadden.⁸¹ Maer eeneghe van zijnen gheslachte ende eeneghe die de wet wel ghenouchden mids dat zij zo ruum ende zo licht es, oec eeneghe princen die meenden te domineerne inde stede van Machomet met dat hij noynt hoyr en hadde, die nament bijder handt daert Machomet ghelaten hadde. Ende onder dandere zo (30v) wasser een zeer clouc, subtijl, wijs man, vroom ende rijcke, hebbende grooten voys onder tvolc, ghenaemt Ebuber,⁸² de welke hem zelven stelde inde gheheele possessie, nietjeghenstaende datter een

77 De vergiftiging van Mohammed, zijn ziekte van zeven dagen en de daaropvolgende gebeurtenissen i.v.m. zijn teraardebestelling staan vermeld bij Von Breydenbach, 73r-73v.

78 'Ali ben Aboe Tâlib, neef en schoonzoon van Mohammed, gehuwd met diens dochter Fâtima.

79 Bedoeld is Aboe Bekr Abdallah, Mohammeds opvolger en eerste kalief van 632 tot 634. Het hier verhaalde incident is ook te lezen bij Vincentius, Spec. Hist., XXIII, 47.

80 Dit vermeldt ook Vincentius, Spec. Hist., XXIII, 47.

81 Ontleend aan Von Breydenbach, 73r, of rechtstreeks aan diens bron Vincentius, Spec. Hist., XXIII, 48.

82 Opnieuw is Aboe Bekr Abdallah bedoeld.

[p. 26]

was die oec tregement hebben wilde, ghenaemt Haly, Abitalibs zone, maer Ebuber behildt mids zijnder subtijlheyt, daer naerderhand vele differencien inder heydenen wet af ghecommen es, zo hier naer volghen zal. Ende emmer Ebuber ghecreech binnen corten tijden weder themwaerts met minnen, sommeghe met bedwanghe, sommeghe uut vreesen, andere uut ghiften ende eeneghe met fortsen van wapenen die vander wet Machomets ghekeert waren, ende rengneerde zo, dat hij wart ghenaemt califfe ende was deerste califfe naer de doot van Machomet. Dese zelve dede maken eenen tempele inde stede van Lamecha, daer dede hij in maken eene schoone tombe inde eere van Machomet den prophete, daer menne als noch met grooter reverencien versouct, want Machomet ooc eer hij starf begheert hadde, datmen den tempel ende plecke eeren zoude, ende also nam hende dat vermalendijde lichame Machomets. Item int jaer duust vier hondert ende tachtentich, zo quam te Lamecha zo groot een tempeest van dondere, blicxem, reghen ende onghetemperthede van winde, dat bicans de gheheele stede ende principalic den tempel metter tomben wel naercans gheheel verbrandt ende ghedestrueert wart, in zulker wijs dat daer thenden noynt meer de voorseyde tombe ghevonden heeft ghesijn, zo eeneghe (31r) mammelucken dat secretelic zelve zegghen.⁸³ Den voorseyden mammelucken vraghende wat vanden tempel es daer de tombe Machomets inne staet, zeyden: ‘Den tempel es zeere costelic ghewracht van metselrien, ende costelicken steenen van allen soorten. Maer de cappelle daer de tombe in plach te stane, die en es binnen anders niet dan verschilt met vaesschen wit, root ende zwart’, ende stont de voorseyde tombe inden middewaert, ende daer in hanghen altoes lampten zonder ghetal, zoot ooc inde zelve keercke doet, zegghende: ‘Dit heeft een blende gheseyt diet ghesien heeft, als hij hem zelven blent dede maken, zo zij moeten die tsien van dien begheeren’, zo voorseit es. Item den voorseyden ooc vraghende oft waer was dat de tombe plocht te hanghene inde lucht zo men seyt, andwoordden dat zijt niet en wisten, maer haddent wel hooren zegghen dadt zo was in ouden tijden.⁸⁴

83 Gelet op de volgende zinsnede ‘Den voorseijden mammelucken vraghende’ is het enerzijds goed mogelijk dat deze mammelukken identiek zijn aan die, welke in het tweede boek van dit reisverhaal als gesprekspartners en informanten van Joos van Ghistele optreden. Anderzijds echter vertoont de passage bij Von Breydenbach, 73v, te sterke overeenkomst met Zeebouts fragment, dan dat men van louter toeval zou mogen spreken. Het lijkt erop, dat Zeebout hier bij het redigeren van Van Ghisteles reisverslag liever Von Breydenbachs tekst navolgde dan geheel zelfstandig de aantekeningen van zijn opdrachtgever uit te werken.

84 Dit verhaal over de in de lucht zwevende tombe én dat over de verwoesting van de moskee, beide ontleend aan Von Breydenbach, 73v, komen in Tvoyage IV, 18 opnieuw ter sprake.