Cyrurgie

Cap. 23.
¶ Van wonde(n) gescote(n) int ansichte of i(n) andre(n) steden¹⁾.

Het gevalt dicken dat .1. mensce gescoten es int ansichte [of anderswaer L] met enen gescutte²⁾. dwelke yzer heeft enen buuc daer thooft in gescut es³⁾. ende daer es die meeste hoop af optie zide ter zuut zee ende sonderlinge in romeinen in spaengiën. in vrankerike. in ingelant. in scollant ende in waelsch. ende in vlaendren brabant L]. Waerbi mine lere es ⁺alse .1. man es gescoten dat hi ⁺besie hoe hi (l: die) scoet(es) diere gescoten es. Ende vindi den scote uut getrect so sijt seker dat dyser met uut si getrect⁴⁾. ⁺Ende es hi van onder gescoten opwert so eist vreseliker. dan oft ware van boven nederwert. Dits die proeve. Alse men sciet van onder enen casteel⁵⁾ of dies gelike. ende sonderlinge int hooft. ende vanden gordele⁶⁾ tote beneden der lieschen⁷⁾. so es te duchtene dattie scote gaet toten hersenen. of toten darmen of toten andren [leeden C] die daer liggen binnen. alse levere. longere. blase. milte. mage. Nochtan en soude die wonde daer bi niet gerne sacken

want si soude hebben haren⁺ mont nederwert omme haer wel te purgeerne. Nochtan esser vrese ane om die vorseide redene. ¶ Ende oft tgescutte⁸⁾ daer in stect tote dat giere toe comt so tast oft thout⁺ wel si int yzer. ende dan so trecket ute beide te gadere so scoenkine⁹⁾ dat gi niet bi uwer haest thout uut en trect sonder dyser¹⁰⁾. Ende wacht u dat thout niet en si omme gekeert¹¹⁾. want dyser soude bliven binnen den vlesche ende dan waert tonsiene dat ment niet uut en gecrege sonder tfleesch te snidene. ende dat ware te piinlijc den gewonden: Nochtan waert beter gesneden dan dyser der in gelaten want het moeste uutwert [voren ofte nae C] want nature en maget niet gedogen in den lichame also machtech sine steket ute. Waerbi men siet dicken gescien⁺ dat .1. draget in siin lijf .1. gescutte of een ander dinc [of quarele of 1 stic van eenre spillen of ander dinc dies ghelike dat niet en was uut ghetoghen van niement die daerby was doe(t) den mensche inghinc Ende dus so blijft in den⁺ mensche onderwilen L] .1. jaer of⁺ meer. ende alse tfleesch es vertech¹²⁾ daert in stect. of dbeen

1) C Van dat een mensche wert ghescoeten int ansichte. G: Van ghescutte uten wonden te doene die ghescoten sijn. L: Van den ghescutte int aensicht of anderswaer inden lichaem is.

2) G: schichte

3) C: daer dat hout in stect

+ C 23c.

+ G 33a.

4) C: soe sijt emmer versekert dat dat iser mede hut quam

+ L 159d.

5) C: quarel; L: pijl

6) C: gorden rieme neder wart

7) G: navele

+ B 118c.

8) G: die schichte ofte quareel

+ G 33b

9) L: suverliken

10) C: dat ghi sou niet verhaest soe dat dat hout hute mocht commen ende dat iser niet

11) G: ontwee ghekarst. langhes den ysere

+ C 23d.

+ G 33c.

+ L 160a.

12) L: verrot

[p. 53]

es verdroocht of [die C] zenewe daert in stect so comt nature die uut stect ende steket van hare ende dan heeft die mensce menechwerf daeriegen grote joocte. ende crauwet so dat hijt beseft ende trecket ute. ende dan heylt die wonde wel. ¶ Of es die mensce gescoten met ingels gescutte die ⁺men maect met baerden ende .2. ane elke zide. of met ere hasescichte des gelike. so doet aldus. Men sal sloeven over die baerdekine ene ganspipe of ene swanenpipe. ende dan doet dyser ute. Ende doedijt andersins die baerden selen gaen int vleesch. ende dan sout den gewonden swerlike gaen¹⁾. entie wonde vele argere siin dan si was tevoren ende oec en gecregedijt nemmermeer uut sonder sniden de wonde bat widere. Ende men saelt trecken [met eener tanghen die subtijlic ghemaect es alsoe in deser manieren (eenvoudige schets van een getande tang) C] rechtevort opwert sonder wankelen. want daer af soude comen der wonden meskief van meer te widene ende te vernuwene. Ende men saelt trecken metter hant opdat ment gecrigen mach metten .2. vorsten vingeren ende metten dume ⁺vander rechterhant of met ere tangen²⁾. ¶ Ende eist dat tgescutte so diepe in es of iet anders. of alst gescutte es van enen boge of van ⁺enen springale diep gescoten in ⁺.1. groet led. alse .1. dye. so neme ⁺.1. tange die vaste slut gemaect met .1. vise daeran te windene ende also uuttrecken. (Zie fig. XXIII)³⁾ Ende eist te vaste. so salment uut doen bi den rade vanden vrienden behendelike. enten zieken yerst berechten heeft hijs noet. Men sal nemen die vorseide tange metten vise ende

slaense wel vaste ane tgescutte⁺ entie tange sal siin so vaste gemaect dat se niet en mach faelgieren en moete met comen. ¶ Ende⁺ eist dat .1. groet gescutte es gescoten⁺ in .1. groet led stekende ent so verre dore es dat die vederinge dore siin. of so verre datse niet weder en mogen keeren. so salment vorwert slaen.⁴⁾ [met enen hamer ende dat achter uut sal comen L] ¶ Ende of .1. mensce es gescoten met .1. gescutte alse .1. elsene⁵⁾ gedaen. ende dyser gescicht⁶⁾ es int hout alse .1. elsene es gescicht in haren hecht. datmen plegt in vele landen. alse in hongeriën ende in heydenisse. so sijt des⁺ zeker dat dyser uut come metten houte. Ende sidijs versekert so hulpt der wonden met desen dranke want hi es goet allen wonden die gescoten siin te heylene sonder wyeke. [Dit doet iser ende ghescut uut comen ter wonden. polipodium quersini ende diptannus flores fabermos cardones te gader ghesoden met olie van oliven. Noch even vele ende enciane ende alsen te gader ghestoten ende ghesoden met seem ende dat⁺

+ G 33d.

1) C en L: seer letten

+ G 34a.

2) In G afgebeeld.

+ L 160b.

+ C 24a.

+ G 34b.

3) Af beelingen in G (Zie fig. XXV) en L. In C ruimten voor teekeningen opengelaten.

+ B 118d.

+ C 24b.

+ G 34c.

4) In G ruimte voor een af beelding opengelaten.

5) L: pijl ghetant ghelijc d'alsenen

6) L: ghevest

+ G 34d.

+ L 160c.

[p. 54]

gheplastert daerop .. et (?) pyn met wijn ghedronken doet yser doern splinteren uut wonden comen zeem met spaensgroen ende met asine ghemenghet doet been uut comen dat verrot is ten gaten. Dit doet been uut comen tot wat gate dat men willen Nemt vighen te broken met wilden mancopijnzade of sape daervan dit doet yser uut comen win(?)chworte ende gaghel ziedet in witten wyn ende drinket neghen daghen. Een wonden dranc L] ¶ Nemt tente die men heet reynevane. ende gariofilate. hete netelen. rode colen. hontsrebbe. dien crop vander roder bramen. elx ene hantvol ende campsaet .½. ℔. ende ziedet al tegadere in .3. peket¹⁾ wiins tote dat die .2. peket versoden siin. Dan ziet dore .1. cleet ende tempert met gescuumden zeeme so vele dat zoete si ende bequamelijc te drinkene. ende daerna so slater in dwitte van .5. eyeren alst coel es. ende dan minget wel overeen altoes roerende ende wel blutsende²⁾ ende daerna doet zieden sonder roeren. ende dan ziet³⁾ dor ⁺.1. dic linen cleet. Ende hier af ⁺geeft drinken den gewonden nuchtens ende navens telken enen lepel vol. ende legt optie wonde rode coolbladren. dit doet heylen die wonde sonder wieke opdat si niet es gescoten sackende of gestoken met ere glaviën. of met kniven of met andren wapinen die cleyne siin. Desen dranc ordineerde avicenna ende ic hebber met gewrocht in [meneghe G] sconen curen van dorstekenen wonden die waren ⁺gesteken dore den arm. dat ter ander ziden dore quam. ende dore die dyen. Ende dese cure wert voldaen binnen .15. dagen. ¶ Desen dranc ordineerden die .4. meesters [van Salernen C] in haer tractaet op meester roelandijns surgie. Ende es dierste dranc wonden met te heylene sonder wyeke. Nemt wortele van meeden. wegebrede. hontsrebbe. camp of tsaet⁴⁾ rode coolen. apie. mer vander⁺ meeden noch also vele dan vanden andren cruden. ende minctse met wine. ende doetse zieden tote dat terdendeel versoden si vanden wine. ende daerna gieter op ander wiin also vele alse vanden iersten was. ende doet anderwerven terden

deel verzieden. dus doet .3. werven.⁺ ende dan ziet dor .1. cleet ende bestadet. Van desen dranke geeft den zieken gewonden .3. werf sdags nuchtens. te middage. ende navens. ende en stect en gene wieke in de wonde. mer legter op rode coolbladre. ¶ Een ander dranc. Nemt gariofilate. alsene. pigle. buggle. herba robberti. elx even vele. ende dit doet in wine alsoet vorseit es in den andren⁺ dranc. hi sal comen uter wonden. alsone de gewonde drinct. ¶ Een ander dranc. Nemt croppen van campe ende van bramen ende reynvane. elx .1. hantvol. entie wortel vander meeden also vele alse van alden andren. ende stampse alte⁺ gadere ende maecter af bollekine also groet alse .1. stoet⁵⁾. so dat ghi tsop niet uut en du wet. ende droochse wel ter sonnen. Ende als giere met werken wilt. so tempert .1. (?)⁺ met wine. ja en heeft de gewonde

1) L: stoepe

2) G: blusschende

3) L: seighet

+ G 35a.

+ C 24c.

+ L 160d.

4) G: kampsaet

+ G 35b.

+ B 119a.

+ C 24d.

+ G 35c.

5) C en L: haselnote.

+ L 161a.

[p. 55]

en genen corts. Ende eist dat hi corts heeft. so tempert met cyrope van vyoletten. of met watere [of suker L]. Ende hier af geeft den gewonden drinken alsoet vorseit es telken .3. lepel vol. [ende dat .3. werven daghes L] ende legt altoes optie wonde rode coolbladere. ¶ Een ander dranc. Nemt meede camp. of tsaet daeraf. tente. rode colbladere. elx even vele. Mer vander meeden noch also vele alse van al den andren cruden. ende stampet altegadere. ende tempert met wine. ende daerna ziet wel. ende geeft drinken .3. werf ⁺sdages telken .1. eydop vol. ende legt coolbladere optie wonde. Ende keert de gewonde desen dranc dats teken vander doot.

+ G 35.