Wiekslag om de kim. Deel 2. Commentaar en apparaat

[BM20] Me-zelf voorbij; me-zelven tegen

Overlevering

C^1: Carnet H-90, p. 17v, 18r, 18v, 19r, 19v, 20r.

C^2: Agenda H-95, 16 januari.

M^1: Manuscript H-101,44-47.

M^2: Manuscript H-102,[2-3]

M^3: Manuscript H-104,17-19.

T: De gids 92.iii (september 1928), p. 315-317. /36/

P: Drukproef D H-105,53-56.

D: Het berg-meer, p. 53-56.

Datering

Tussen 26 september en 30 december 1927; 16 januari 1928; daarna?

Ontwikkelingsgang

I

Op de pagina's 17v en 18r in het tweede carnet van 1927 (C¹) noteerde Van de Woestijne met anilinepotlood enkele korte en schetsmatige fragmenten. Die werden aangevuld, zowel met aniline als met zwarte inkt. Over het chronologisch verband tussen de fragmenten onderling is weinig met zekerheid te zeggen. Bij de presentatie wordt de volgorde aangehouden waarin de betreffende gedeelten mogelijk op papier zijn gekomen.

Het grootste gedeelte van het gedicht moet tot stand gekomen zijn tussen 26 september en 30 december 1927. Hieronder zal blijken dat Van de Woestijne het in begin 1928 nog niet volledig voltooid kan hebben; een precieze afbakening van de ontstaansperiode is echter niet mogelijk.

De eerste aanzet is een schets voor het begin van het gedicht:

	C^1:A^I^+
1			Me-zelf voorbij; me-zelven tegen...

2

Hoe zijn me wonderbaar de wegen

3		a	[	ø			]
		b	die 'k nimmer en betrad, en			bén[?]^+
		b	[		]	k[én]

4		a	[	ø	]
		b	Wie richt den teen die treedt? Wie gaat er

+ [1-5→E, 1-5; 1-5→1-5]

+ [→A^II, 2]

[p. 647]

5	a	[	ø	]
	b	het pad dat 'k van geen teen en schen?^+

6		en 'k weet niet of ik ben, en 'k ben.^+
		[strofewit]^+

7	a	Wie heeft den droom, wie heeft de sponde
	c	<	ø	>

8	a	[	ø	]	ontbonden
	c	[		]	<	ø	>
		[Fase c in r. 7-8 valt samen met stadium A^IV]

Op de linkerbladzijde hiernaast noteerde Van de Woestijne een alternatieve schets voor een deel van de strofe:

	C^1:A^II
(1)		En al mijn bloed is dun als water^+

(2)

[

ø

]

ken^+

(3)

[

ø

]

schen^+

Eveneens op de linkerpagina, naast de doorgehaalde regels 7 en 8 uit A^I, werd een gedeelte van de tweede strofe geschreven (C¹:A^III), dat vervolgens ónder A^I tot een volledige strofe werd samengevoegd met de herneming van die doorgehaalde regels (C¹:A^IV).

	C^1:A^III^+
(1)			En de gezondheid van onze oogen

(2)		a	[	ø	]
		b	ziet weêr de wereld blank en bloot

(3)

Wij zijn aan God nog niet bedrogen

(4)

Wij zijn der liefde nog niet dood

	C^1:A^IV^+
(1)			Wie heeft den droom van de oude sponde

(2)		a	geslaakt en aan hem-zelf		ontb[xx]
		a	[	]	[ontb]onden?

(3)

Een blik is, die mijn blik ontsloot,

(4)

en de gezondheid van mijne oogen^+

(5)

ziet weêr de wereld blank en bloot.

(6)

Wij zijn^* van God nog niet bedrogen

+ [→A^II, 3]

+ [→E, 7; →7]

+ [7-8→A^IV, 1-2; 7-8→E, 8-9; 7-8→8-9]

+ [→E, 6; →6]

+ [←A^I, 3; →E, 3; →3]

+ [←A^I, 5; →E, 5; →5]

+ [→A^IV, 4-7; →E, 11-14; →11-14]

+ [1-2←A^I, 7-8; →E, 8-14; →8-14]

+ [4-7←A^III]

* [of: aan]

[p. 648]

(7)	Wij zijn der liefde nog niet dood

Hieronder opnieuw een schetsmatig gedeelte in anilinepotlood, vermoedelijk in stadium D aangevuld met een regel in zwarte inkt:

	C^1:B^+
(1)		c	o reiken, reiken! Neen, bezwijken

(2)		a	de	vlerke	gaat	haar vlucht		bereiken
		b	toch	gaat de	[vlerk]	[	]	verrijken

(3)		a	met zaal'ge		loomheid tot	haar loon
		b	[	]	loomheid van	[	]
			[kleine open ruimte]

(4)		a	thans	deze paden		[	ø	]	Ze scheiden
		a	En	[	]	thans:			[	]

(5)

nog nauwlijks liefde van verblijden

(6)			en lijden nauwelijks van zon
			[Fase c in r. 1 valt vermoedelijk samen met stadium D]

Ter hoogte van de laatste regels van B op de linkerpagina een schets in aniline (C¹:C), in stadium D met twee regels in zwarte inkt aangevuld:

	C^1:C^+
(1)			gij waart verzopen en verheven;

(2)		a	gij waart de waterblink'ge		teeven
		a	[	]	[te]v[en]

(3)		a	met modder uit	[	ø	]
		b	h[et][?] [modder uit] naar 't licht gehescht

(4)		a	[	ø	]
		c	om aarde en hemel gloed en gallem

(5)		a	[	ø	]
		c	hebt ge u te zeer aan waan gelescht

(6)		a	maar gij
		a	de degen brak in		uwe vuiste
		c	[	]	[uwe]n pallem

(7)			ge omsluit nog altijd het gevest
			[Fase c in r. 4-6 valt samen met stadium D]

Boven deze strofe werd met zwarte inkt een volledige strofe geschreven (C¹:D); in de eerste regel ervan bracht Van de Woestijne later met anilinepotlood een variant aan.

+ [1-3→E, 15-17; 1-3→15-17]

+ [→E, 29-35; →29-57]

[p. 649]

	C^1:D^+
(1)		a	Gij zoudt uw vriend een	dank betalen
		c	Toen zoudt gij vriendschap	[	]

(2)		a	met wrok; gij zoudt		uw	woning halen
		b	[	]	een	[	]

(3)		a	waar nooit een huis van		liefde	gonst:
		a	[	]	handel	[	]

(4)

maar te uwen rugge zouden branden

(5)

^* te dieper teeken van uw bronst

(6)

deze aard, dit vuur, en uwe handen

(7)			zijn aller wateren verslonsd
			[Fase c in r. 1 valt samen met een later, niet nader te bepalen stadium]

Hierna ging Van de Woestijne op de volgende rectopagina over tot een afschrift van het resultaat tot dat moment (C¹:E). Bij de regels 16 en 17 werden varianten op de linkerpagina geschreven; op enkele plaatsen werden bovendien met anilinepotlood later veranderingen aangebracht (fase d). Toen Van de Woestijne later met het slot van het gedicht bezig was en met blauwe inkt werkte, heeft hij de regels 24 en 25 nog gewijzigd (fase e).

	C^1:E^+
1			Me-zelf voorbij; me-zelven tegen...

2

Hoe zijn me wonderbaar de wegen

3

die 'k nimmer en betrad, en kén.^+

4

Wie richt de teen die gaat; wie gaat er

5

de baan die 'k van geen teen en schen?...^+

6

- Mijn bloed is dunner dan het water,^+

7			en 'k weet niet of ik ben, en 'k ben.^+
			[strofewit]^+

8		a	Wie heeft den droom		van de oude	sponde
		d	[	]	[de]r kranke	[	]

9

geslaakt en aan hem-zelf ontbonden?

10

Een blik is, die mijn blik ontsloot,

11

en de gezondheid van mijne oogen^+

12

ziet weêr de wereld blank en bloot:

13

wij zijn aan God nog niet bedrogen;

+ [→E, 22-28; →22-28]

* [of: 't?]

+ [1-5←A^I, 1-5; 1-35→1-35]

+ [←A^II, 2]

+ [←A^II, 3]

+ [←A^II, 1]

+ [←A^I, 6]

+ [8-9←A^I, 7-8; 8-14←A^IV]

+ [11-14←A^III]

[p. 650]

14		a	wij zijn der liefde nog niet dood.
		a	[	]...
			[strofewit]^+

15		a	- o, 't Oude reiken!... Neen: bezwijken.
		b	[	]	en [bezwijken]!

16		a	De vlerke		zou	haar vlucht verrijken
		b	[	]	kon	[	]
		c	Nooit zou de vlerk haar vlucht verrijken

17		a	met de een'ge		loonheid	tot haar loon
		a	[	]	[loo]m[heid]	[	]
		c	en de een'ge loomheid was			haar loon.

18

Gij zoudt u-zelven 't leven leeren,

19

geduldig ziek en vlijtig schoon.

20		a	En gij zoudt gaan.		En	gij zoudt keeren,
		d	[	]	Maar	[	]

21		a	en	vond	geen vriend en vondt geen woon.
		a	[]	[vond]t	[	]
			[strofewit]^+

22

Toen zoudt gij vriendschap dank betalen

23		a	met wrok; gij zoudt een		woning	halen
		d	[	]	woonste	[	]

24	α	a	waar nooit een huis van handel gonst;
	β	e	[	].

25	α	a	maar	te uwen rugge zouden branden,
	β	e	En	[	]

26		a	te	dieper teeken van uw bronst,
		d	[te]n	[	]

27

deze aard, dit vuur; en uwe handen

28			zijn aller wateren verslonsd.
			[strofewit]^+

29		a	Gij waart		verzoke
		a	[	]	[verzo]pen en		verheven		;
		d	[			]	{[	]} [;]
		d	[			]	{ontbonden!} [;]

+ [15-17←B, 1-3]

+ [22-28←D]

+ [29-35←C]

[p. 651]

30	a	gij waart		den		waterbuik	der		teven
	b	[			]	dooden [buik]	[			]
	c	[	]	[de]		[doode] [buik]	[			]
	d	[						]	{teven}
	d	[						]	{honden}
	d	[gij waart de]				[buik] [der] [doode]			{[teven]}
	d	[gij waart de]				[buik] [der] [doode]			{[honden]}

31	a	het modder uit naar licht gehescht.
	d	{[	]}
	d	{h	}
	d	{[het modder uit naar licht gehescht.]}
	d	{die 't hes[?]	}
	d	{[het modder uit naar licht gehescht.]}
	d	{[die 't] lucht uit moer en modder hescht}

32

Van aarde en hemel gloed en gallem,

33

hebt ge u te zeer aan waan gelescht:

34	a	de degen		brak in uwen pallem;
	d	{[	]}	[	]
	d	{het lemmer}		[	]

35		ge omsluit nog altijd het gevest.
		[Fase d valt vermoedelijk samen met stadium F of G; fase e valt samen met stadium I of N]

Op de linkerpagina naast E (p. 18v) werkte Van de Woestijne hierna met anilinepotlood in hoofdzaak twee strofen uit: bovenaan de latere aansluiting bij E (C¹:F) en lager, met een gedeeltelijke herneming, de regels 43-49 (C¹:G^I en C¹:G^II). Tevens werden varianten in de tekst op de rechterpagina aangebracht. Of Van de Woestijne al besloten had waar deze passages in het gedicht moesten komen, is niet te beoordelen.

	C^1:F^+
(1)			En 't wijze meer en zou u loonen,

(2)

waar zelfs geen wuiv'ge wieren wonen

(3)

of 't ruischen van een luistrend lisch

(4)

gij zoudt uw eigen beeld ontbeeren

(5)		a	in de		[	ø	]	beeltenis
		b	[	]	ijl-gekeerde			[	]

(6)		a	en	[	ø	]	moest u leeren
		b	[]	dat ge alleen waart			[	]

(7)		a	dat	eenzaamheid geen weelde en is
		b	hoe de	[	]

+ [→I, 36-42; →36-42]

[p. 652]

	C^1:G^I^+
(1)		a	Want geen		[	ø	]	zal^* waten
		b	[	]	ontstentenis			[	]

(2)		a	[	ø	]	de eigen liefde	laten
		b	die de eigen liefde niet				[	]

(3)

in al de vuren van 't bezit

(4)		a	Wat dat ge in		[	ø		]^+
		b	[	]	element?
		b	[	]	[element]en?
		c	<	ø			>

(5)		a	dat ge	[	ø	]	God	[	ø	]	zit
		c	<				ø				>

(6)		a	[		ø	]
		b	[	] in	zijne dichte tenten
		c	<		ø	>

(7)		a	die niet dan om	zich-zelven bidt
		c	<	ø	>
			[Fase c in r. 4-7 valt samen met stadium G^II]

	C:G^II^+
(1)		a	wat baat dat,		bloei	der elementen
		b	[	]	[bloe]m	[	]

(2)		a	gij, ver[?]	,	aan
		a	als 't bloed	[		]	Godes lippen zit

(3)

als ge in uw dicht-gesloten tente

(4)

niet dan [ ø ] om u-zelven bidt

Laag op de linkerbladzijde komt nog een losse, slordig geschreven regel voor, waarvan de samenhang met de genese van dit gedicht onzeker is:

	C^1: paralipomenon
(1)		Nog altijd zijt ge... Neen

Deze regel staat ter hoogte van de laatste regel van E (‘ge omsluit nog altijd het gevest’), en hoewel E als een semi-defmitieve versie gezien kan worden, is het mogelijk dat het paralipomenon als variant bij die regel begrepen moet worden.

Verticaal in de linkermarge werd, waarschijnlijk als laatste op deze pagina, een regelpaar geschreven (C¹: H). Het vormt een voorloper van het slot van de uiteindelijke voorlaatste strofe, die verder een herhaling van de eerste strofe werd en in het carnet verder niet werd bewerkt.

+ [→I, 43-49; ←43-49]

* [lees: baten]

+ [4-7→G^II]

+ [←G^I, 4-7; →I, 46-49; →46-49]

[p. 653]

	C^1:H^+
(1)		a	Ik ben		de	[	ø	]	man[?],	die[?], later
		b	[	]	in	de	ijlte		de ijlt	[	]

(2)

en later, niet en ben, en ben

Na ten tweeden male naar een schone bladzijde te hebben omgeslagen, schreef Van de Woestijne rechts (p. 20r) met blauwe inkt de hierboven ontworpen strofen af: dit fragment vormde de directe voortzetting van de tekst in E.

	C:I^+
36			En 't wijze meer zou u niet loonen,

37

waar zelfs geen wuiv'ge wieren wonen

38

of 't ruischen van een luistrend lisch.

39

Gij zoudt uw eigen beeld ontberen

40

in de ijl-gekeerde beeltenis,

41		a	en dat		gel
		a	[	]	[ge] alleen waart moest u leeren

42		a	dat
		a	hoe de eenzaamheid geen weelde en is.
			[strofewit]^+

43

Want geen ontstentenis zal baten

44

die de eigen liefde niet kan laten

45

in de eêlste vuren van 't bezit.

46

Wat baat dat, bloem der elementen,^+

47		a	als 't bloed aan Godes lippe zit,
		b	ge [als 't bloed aan Godes lippe zit,]

48		a	al
		a	waar ge in uw dicht-gesloten tente

49			niet dan om de eigen liefde bidt
			[strofewit]

50		a	[ ø ]	Licht, o licht^+
		b	Maar	[	]

In zijn agenda van 1928 (C²) noteerde van de Woestijne op 16 januari een korte passage die hierop aansluit:

+ [→62-63]

+ [36-42← F; →36-50]

+ [43-49←G^I]

+ [46-49←G^II]

+ [→J, 1; →M, 50]

[p. 654]

	C^2:J^+
(1)		Maar Licht, o Licht! Ik ben geheven^+

(2)

waar zelfs geen beelden mogen leven

Uit de datering van deze regels moet worden afgeleid dat Van de Woestijne geruime tijd later aan het gedicht gewerkt heeft, zelfs nog toen het jaar waarvoor carnet C¹ bedoeld was (1927) voorbij was.

Op de linkerbladzijde in het carnet (p. 19v) schreef Van de Woestijne eerst met anilinepotlood de losse regel:

	C^1:K^+
(1)		Ik zeg adieu: ik ben geboren

Vlak eronder varieerde hij daarop met blauwe inkt:

	C^1:L^+
(1)		Zoo zeg 'k adieu: ik ben geboren

Dan volgt weer met anilinepotlood een nieuwe strofe, die de voortzetting van stadium I is (C¹:M), tot slot gevolgd door een strofe in blauwe inkt (C¹:N).

Het is onduidelijk in welke volgorde deze gedeelten op de linkerpagina geschreven werden. Wel lijkt Van de Woestijne in deze fase de strofen uit de stadia M en N als slotstrofen te hebben beschouwd.

	C^1:M^+
50			Maar Licht, o Licht! Ik ben geheven^+

51

waar nimmermeer nog beelden leven

52

Ik ben het eigen lijf ontgaan

53		a	maar	alle winst is blij verliezen
		b	daar	[	]

54

en elk verlies verzaêmd ontvaên

55

't verhit krystal is vloedend vriezen

56		a	en	elke	dwaalspoor is de baan
		b	[]	[elk]	[	]

	C^1:N^+
57			Zoo zeg 'k adieu: ik ben geboren^+

58

in 't onverdeelbaar niet van 't gloren.

59

Een blik is, die mijn oog verwijdt,

60

en de gezondheid van mijn ooren

+ [→M, 50-51; →50-51]

+ [←I, 50]

+ [→L; →N, 1; →64]

+ [←K; →N, 1; →64]

+ [50-56←J; 50-56→50-56]

+ [←I, 50]

+ [→64-70]

+ [←K; ←L]

[p. 655]

61	a	[			ø				]
	b	is der		volmaaktste		[	]	gewijd.
	c	[	]	ver[xx]		[			]
	c	[	]	[ver]voldste		stilt		[	]

62

Wij hebben God nog niet verloren;

63

wij zijn alleen ons eigen kwijt.

II

M² is kopijhandschrift voor (de proef P van) D geweest; M³ is kopijhandschrift voor T geweest.

Varianten en correcties

			(C^1 en C^2 niet opgenomen)^+
4	M^1, M^2		Wie richt de teen die gaat;		wie gaat er
	M^3	a	|	|	wiet
		a	[	]	[wie] gaat er
	T-D		|			|^+

6	M^1, M^2		- Mijn		bloed is dunner dan het water^+
	M^3	a	|	|	bo
		a	[	]	[b]loed is dunner dan het water,
	T-D		|			|

7	M^1, M^2		en 'k weet niet of ik ben, en 'k		ben.^+
	M^3-D		|	|	bén.^+

14	M^1		wij zijn der		Liefde	nog niet dood...
	M^2	a	|	|	liefde	|	|
		a	[	]	L[iefde]	[	]
	M^3-D		|				|^+

17	M^1-T		en de		een'ge	loomheid was haar loon.
	P, D		|	|	éen'ge	|	|

18	M^1		Gij zoudt		U-zelven	't leven leeren,
	M^2-D		|	|	u-zelven	|	|^+

25	M^1, M^2		En	te	uwen rugge zouden branden,
	M^3, T		||	^* 't	|	|
	P, D		||	te	|	|

+ [1-5←A^I, 1-5; 1-35←E; 3←A^II, 2]

+ [5←A^II, 3]

+ [←A^II, 1]

+ [←A^I, 6]

+ [8-9←A^I, 7-8; 8-14←A^IV; 11-14←A^III]

+ [15-14←B, 1-3]

+ [22-28←D]

* [lees: t']

[p. 656]

27	M^1		deze aard, dit vuur; en		uwe handen
	M^2	a	|	|	h
		a	[	]	uwe handen
	M^3-D		|			|^+

33	M^1		hebt ge		U	te zeer aan waan gelescht:
	M^2-D		|	|	u	|	|^+

36	M^1		En 't wijze meer zou		U	niet loonen
	M^2		|	|	u	|	|
	M^3-D		|				|,

40	M^1-M^3		in de ijl-gekeerde beeltenis,
	T		|	|;
	P, D		|	|,

41	M^1		en dat	ge alléén waart zoude		U	leeren
	M^2	a	dat	|	|	u	|	|
		a	en [dat]	[				]
	M^3, T		|					|
	P, D		|		|	U	|	|^+

44	M^1		die de		eigen-liefde	niet kan laten
	M^2		|	|	eigen liefde	|	|
	M^3-D		|	|	eigen-liefde	|	|^+

46	M^1, M^2		Wat	winst, dat, bloem der elementen,
	M^3		Wát	|	|
	T		Wat	|	|
	P, D		Wát	|	|

47	M^1		ge als 't bloed aan Godes lippe zit,
	M^2	a	gl
		a	[g]e als 't bloed aan Godes lippe zit,
	M^3-D		|	|

49	M^1	a	niet dan om ei
		a	[	]	de eigenste armoê		bidt?...
	M^2	a	|			|	bie
		a	[			]	[bi]dt?...
	M^3-D		|					|^+

51	M^1, M^2		waar		nimmermeer	nog beelden leven.
	M^3, T		|	|	nimmer-meer	|	|
	P	a	|	|	nimmermeer	|	|
		b	[	]	[nimmer]-[meer]	[	]
	D		|				|

+ [29-35←C]

+ [36-42←F; 36-50←I]

+ [43-49←G^I]

+ [46-49←G^II]

+ [50-51←J; 50-56←M]

[p. 657]

52	M^1			Ik ben het		^* zeekerst	zijn ontgaan,
	M^2-D			|	|	zekerst	|	|

55	M^1, M^2			't Vergloeid krystal is		vloeiënd	vriezen,
	M^3			|	|	vloeiend	|	|
	T-D			|	|	vloeiënd	|	|

56	M^1			en elke dwaal-spoor is de baan
	M^2	α	a	|	|	.
		β	b	[	]	◦
	M^3-D			|		|

57	M^1			me-zelf	voorbij, me-zelven tegen...
	M^2	α	a	Me-zelf	|	|
		β	b	m[e-zelf]	[	]
	M^3-D			|		|

59	M^1-M^3			die 'k nimmer en betrad, en kén.
	T			|	|	!
	P, D			|	|	.^+

62	M^1, M^2			Ik ben in de ijlte de ijlt^* die		,	later
	M^3-D			|	|	'k, later^+

65	M^1		a	in 't		ont
			a	[	]	[on]verdeelbaar		niet	van 't gloren.
	M^2			|						|
	M^3-D			|			|	Niet	|	|

66	M^1, M^2			Een		blik	is, die mijn blik verwijdt,
	M^3, T			|	|	Blik	|	|
	P, D			|	|	blik	|	|

67	M^1-T			en de gezondheid van		mijne	ooren
	P, D			|	|	mijn	|	|

68	M^1		a	is der		verb
			a	[	]	[ver]voldste		stilt	gewijd.
	M^2-T			|						|
	P		a	|						|
			b	[			]	[stilt]'	[	]
	D			|						|

* [lees: zekerst]

+ [62-63←H]

* [lees: die 'k]

+ [64←K; 64←L: 64-70←N]

Zetfouten

T	r. 25: 't | t'
	r. 30: Gij | gij
P, D	r. 62: ijlte die | ijlt die

Noten

^1	Literatuur: Minderaa, ‘Me-zelf voorbij; me-zelven tegen...’