Wiekslag om de kim. Deel 2. Commentaar en apparaat

[BM19] Thans gaan de wateren den hemel kleeden

Overlevering

C: Carnet H-90, p. 13r, 15v, 16r, 16v, 17r.

M^1: Manuscript H-101,42-43.

^M^2: Manuscript H-102,[2-3].

M^3: Manuscript H-104,15-16.

T: De gids 92.iii (september 1928), p. 314-315. /36/

P: Drukproef D H-105,51-52.

D: Het berg-meer, p. 51-52.

Datering

26 september 1927 en kort daarna.

Ontwikkelingsgang

I

Bij de totstandkoming van het gedicht heeft Van de Woestijne afwisselend anilinepotlood en zwarte inkt gebruikt; hierdoor is niet steeds met zekerheid te zeggen hoe de verschillende stadia en fasen zich chronologisch tot elkaar verhouden.

Boven een eerste schets voor de openingsstrofe (C:A) op p. 16r van het tweede carnet van 1927 plaatste Van de Woestijne de datum ‘26 Sept.’.

	C:A^+
1			Thans gaan de wateren den hemel kleeden

2		a	[	ø		]	wazem van haar klaart
		b	met peerlen	weem	[	]	[	]

3

ik lig: [

ø

]

mijn leden

4

[

ø

]

doorreden

+ [→B, 1-5; →E^I, 1-5; →1-5]

[p. 639]

5	a	met	de eerste vuren [	ø	] aard
	b	< ø >	[] jonge [			]
	c	{[				]}
	c	{En alles wat vermoordt en alles wat vergaert}
		[Fase c in r. 5 valt samen met een later, niet nader te bepalen stadium]

Onder deze schets trok Van de Woestijne een lijn en hernam hij de regels, ze aanvullend tot drie strofen (C:B). Daar verwerkte hij in r. 7 mogelijk een losse notitie die iets eerder in het carnet geschreven werd. Op p. 13r, onder enkele fragmenten die behoren tot de genese van ‘Nog vóor de glans van een dagen’ [bm18], werd met zwarte inkt genoteerd:

	C: paralipomenon 1^+
(1)		a	Vlakke effenheid die baart		den		werl
		a	[			]	[werjeld
		a	[	]	[de]		[	]

	C:B^+
1			Thans gaan de wateren den hemel kleeden

2

bij 't peerlen-vonkig waezmen van haar klaart

3		a	Ik lig; de dag		vervaalt me		;	mijne leden
		b	[	]	{[	]}		[	]
		b	[	]	{en ik zijn vaal}		[		]

4

zijn log en strak, maar wriemelend doorreden

5		van jong de vuren der ontwakende aard.
		[strofewit]

6	a	Nog		komt	geen zucht door		[	ø	]	pijpen
	b	[	]	rilt	[	]	prille	hemel[pijpen]

7

Vlakke effenheid bereikt vlakke effenheid

8

in de onbewogen leêgte van den tijd

9	a	Maar		'k voel		[	ø	]		op[?] [streep] rijpen
	b	[	]	[	]	roerend				[	]
	c	[	]	[roerend] [voel]					'k	[	]

10	a	't gegons	der aard dat door mijn leden rijdt
	b	[] geronk	[	]
		[strofewit]

11	a	Mijn		[	ø	]	wangen gaan		verkoelen:
	b	[	]	nachtelijke			[	]	be[koelen:]

+ [→B, 7?; →7?]

+ [1-5←A; 1-15→E^I, 1-15; 1-15→1-15]

[p. 640]

12

a

mijn

[

ø

]

de

holte

van

zijn

spond'

b

[

]

rug

verrijkt

[]

warmte

[

]

een

[

]

c

[

]

holte

[

]

13	a	en 'k ligge als zonk ik		[	ø	]	te voelen
	b	[	]	zompig[?] om			[	]

14	a	[				ø	]	zoelen
	b	een		holle	warmte om mijn gestalte			[	]
	c	[	]	nauwe	[				]

15		gelijk het zuigen van een liefde-mond
		[strofewit]

16

Zoo voel 'k me zompig zinken in de dalen

Op de linkerpagina (15v) schreef Van de Woestijne verscheidene tekstfragmenten, met open ruimten daartussen. Ze kunnen deels of alle zowel tijdens als na voltooiing van stadium B geschreven zijn; dit blijft onzeker. De betreffende regels worden in éen synopsis gegeven (C:C). De eerste aanzet werd aanvankelijk met zwarte inkt gedaan maar de pen haperde: boven het eerste woord (‘Mijn’) is ternauwernood de moet in de vorm van de hoofdletter M zichtbaar, met wat zwarte inkt.

	C:C
(1)		a	Mijn voeten		[	ø	]	't lichaam van den dood^+
		b	[	]	kneuzen			[	]
			[open ruimte]

(2)

[

ø

]

verwarmt

(3)

[

ø

]

omarmt[?]

(4)			[	ø	]	verarmt
			[open ruimte]

(5)

Ik weet: ik zal geen menschen meer ontmoeten^+

(6)		a	in[?]^+
		a	aan 't zieke		zoeken
		a	[	]	of zacht getuur van blik in blik
			[open ruimte]

(7)

meermin die blinkt van zoutce^+

(8)		a	w^+
		a	ga 'k worden zwaar beeld van goud
			[kleine open ruimte]

(9)

[

ø

]

opteren^+

+ [→E^II, 23; →23]

+ [→E^II, 21; →21]

+ [→E^II, 22; →22]

+ [→D, 3; →28]

+ [→D, 2; →27]

+ [→D, 4; →E^II, 29; →29]

[p. 641]

(10)			Neen: opgaan in het licht
			[r. 2-4 met een lijn onder r. 16 in B geplaatst]

Hierna schreef Van de Woestijne een strofe en enkele schetsmatige regels over een gedeelte van C heen (C:D); r. 8 werd onbepaalde tijd later met zwarte inkt aangevuld.

	C:D^+
(1)			Geen beelden meer die vangen en verteêren

(2)		a	zwarte aarde,		[	ø	]	zwaar van goud^+
		b	[	]	worstelaren			[	]

(3)

meerminnen, wateren, die blinkt van zout^+

(4)		a	Uw gloed		[	ø	]	om	te verteren^+
		b	[	]	om de	assche-zelve			[	]

(5)			Vuur, machtig vuur dat me in uw armen houdt
			[strofewit]

(6)

Want ik voel [

ø

]

(7)

[

ø

]

(8)		a	[		ø	]
		d	[	] ....	waarin ik geur

(9)		a	[		ø	]	om te vergaan
		b	[	]	om te vergaan,		[	]
		c	[			]	o vuur [om te vergaan]
			[Fase d in r. 8 valt samen met een later, niet nader te bepalen stadium]

Laag op de rechterpagina, onder B, is met zwarte inkt een notitie gemaakt waarvan de relatie met het gedicht niet duidelijk is. Opnieuw is ook het moment waarop dit paralipomenon geschreven werd, onzeker.

	C: paralipomenon 2
(1)		Het allerhoogste is buiten alle zinnen

Na het omslaan van het blad nam Van de Woestijne het resultaat met zwarte inkt in netschrift over en breidde hij het uit in een samenhangende vorm (p. 17r). Hij schreef eerst met pen vier strofen (C:E^I), later nog twee strofen (C:E^II).

	C:E^I^+
1		Thans gaan de wateren den hemel kleeden

2

in 't peerlen-vonkig waezmen van haar klaart.

+ [1-5→26-30]

+ [←C, 8]

+ [←C, 7]

+ [←C, 9]

+ [1-5←A; 1-15;←B, 1-15; →1-20]

[p. 642]

3

Ik lig. De dag en ik zijn vaal. Mijn leden

4

zijn log en strak, maar wriemelend doorreden

5			van jong de vuren der ontwakende aard.
			[strofewit]

6

Nog rilt geen zucht door ijle hemel-pijpen.

7

Vlakke effenheid bereikt vlakke effenheid

8

in de onbewogen leêgte van den tijd.

9

Maar roerend voel ik rommelen en rijpen

10			't geronk der aard dat door mijn schonken rijdt.
			[strofewit]

11

Mijn nachtelijke wangen gaan bekoelen:

12

mijn' rug verrijkt de holte van een spond'

13		a	en	'k	ligge	als zonk ik, zompig, om te voelen
		b	[	]	[lig]	[	]

14

een naauwe warmte om mijn gedaante zoelen

15		a	gelijk het zuigen	van een liefde-mond.
		b	als aangezogen	[	]
			[strofewit]

16		a	Gezonken	in uw weeke en woelige armen,
		b	[Gez]egen	[	]

17

Vuur, voel 'k in mij de ziekte van uw zoen

18		a	[	ø	]
		b	Mijn aangezicht gaat zich aan 't Licht verarmen

19		a	[	ø	]
		a	maar uwe wanden gaan mijn wanden warmen

20		a	[	ø	]	die mijne	oogen lachen doen
		b	die	mijne wakende			[	]

	C:E^II^+
21			Ik weet: ik zal geen menschen meer ontmoeten^+

22		a	aan 't zilt of zacht getuur van blik		aan[?]		blik;^+
		b	[	]		in	[	]

23

ik kneus het lijf des doods bij mijne voeten,^+

24

en 'k zal het lokkend leven niet meer groeten

+ [→21-30]

+ [←C, 5]

+ [←C, 6]

+ [←C, 1]

[p. 643]

25	a	bij greetge vraag of		danken van een snik
	a	[	]	't [danken van een snik]
		[strofewit]^+

26

Geen beelden meer die vangen of verteêren:

27	a	zware		aarde,		worstelaren zwaar van goud;^+
	b	[	ø		]	aard die worstelt zwaar van goud;
	b	o schonkige				[	]

28	a	meerminnen,	wateren die blinkt van zout...^+
	b	vrouwlijke	wateren die blinkt van zout,
	c	meerminnen	[	]

29	a	- uw gloed om de assche-zelve te verteren,^+
	b	{[		]}
	b	{- [	ø	]}

30	a	Vuur, machtig vuur dat me in uwe armen houdt
	b	[	];
		[Fase b in r. 27-30 valt samen met stadium F; fase c in r. 28 valt samen met stadium G]

Direct daaronder ontwierp Van de Woestijne later, nu weer met anilinepotlood, een nieuwe strofe (C:F); tevens bracht hij veranderingen aan in de laatste strofe van E^II.

Vervolgens nam hij opnieuw de pen met zwarte inkt ter hand; hij haalde de strofe van F door, herzag in de laatste strofe van E^II een variant (r. 28) en schreef een nieuwe versie van de strofe van F (C:G^I). Onderaan op de linkerpagina werd bovendien een grove strofeschets genoteerd die onbepaalde tijd later werd aangevuld met anilinepotlood (C:G^II); ook wijzigde Van de Woestijne de regelvolgorde.

C:F, C:G^I^+

31

C:F

a

zelf vuur,

'als

vuur zich

naar de

lucht

te welven

b

[

]

voor[?]

't

heelal

[

]

c

[

]

naar

[]

H[eelal]

[

]

C:G^I

|

|

als

|

|

heelal

|

|

;

32	C:F	a	[			ø	]
		b	tot		[xxx]
		b	[	]	daad geboren uit de blijde pijn
	C:G^I	a	t
		a	tot daad geboren uit de laatste pijn,

33	C:F	a	[	ø	]
		b	zwellen in tongen	die mijn woorden zijn
	C:G^I		|			|	;

34

C:F, C:G^I

neen: als het vuur verzaken aan zich-zelven

+ [26-30←D, 1-5]

+ [←C, 8]

+ [←C, 7]

+ [←C, 9]

+ [→31-35]

[p. 644]

35	C:F		[ontbreekt]
	C:G^I		om zich in louter klaarte te bevrij'n;
			[Stadium F werd doorgehaald in stadium G^I]

	C:G^II
36		a	[	ø	]^+
		c	En te verliezen	wat men wint
		c	[verplaatst, wordt r. 38]
		d	[En te verliezen wat men] vurig [wint]

37		a	neen:	om de klaarte-zelve te verzaken
		b	en	[	]	;
		c	[wordt r. 36]

38		a	[	ø	]^+
		c	niet als wie klaart	tot duisternis ontgint
		c	[wordt r. 37]

39

[

ø

]

te ontwaken^+

40		a	van	Wat niet eindigt daar Het niet begint
		b	in	[	]
			[De fasen c en d zijn onbepaalde tijd later met anilinepotlood toegevoegd]

+ →38]

+ [→37]

+ [39-40→39-40]

II

M² is kopijhandschrift voor (de proef P van) D geweest; M³ is kopijhandschrift voor T geweest.

Varianten en correcties

			(C niet opgenomen)^+
12	M^1, M^2		mijn'	rug verrijkt de holte van een spond',
	M^3-D		mijn	|	|

13	M^1		en 'k lig als		zonk	ik, zompig, om te voelen
	M^2	a	|	|	zonke	|	|
		a	[	]	[zonk]	[	]
	M^3-D		|				|

19	M^1		maar		uwe	wanden gaan mijn wanden warmen,
	M^2		|				|	◦
	M^3-D		|	|	úwe	|		|^+

21	M^1-M^3		- Ik weet: ik zal geen menschen meer ontmoeten^+
	T		◦ |	|
	P, D		- |	|

+ [1-5←A; 1-15←B, 1-15; 1-20←E^I]

+ [21-30←^II]

+ [←C, 5]

[p. 645]

22	M^1, M^2		aan 't zilt of zacht getuur van blik		in	blik;^+
	M^3	a	|	|	en	|	|
		b	[	]	i[n]	[	]
	T-D		|				|^+

25	M^1, M^2		bij		greet'ge	vraag of 't danken van een snik.
	M^3, T		|	|	geer'ge	|	|
	P, D		|	|	greet'ge	|	|^+

28	M^1		Sireen'ge wateren die blinkt van		zout;...^+
	M^2	a	|	|	g
		a	[	]	zout;...
	M^3-D		|			|

29	M^1, M^2		- úw gloed om de assche-zelve te		verteren,
	M^3-D		|	|	^* verteeren,

30	M^1		Vuur,		machtig	Vuur dat me in		uw	armen houdt;
	M^2	a	|				|	Uwe	|	|
		b	[	]	naarstig	[				]
	M^3	a	|	|	machtig	|	|	uw	are
		a	[					]	[ar]men houdt;
	T		|								|
	P, D		|				|	Uwe	|		|^+

31	M^1, M^2		zélf vuur,		als	vuur zich naar 't heelal te welven;
	M^3, T		|	|	'als	|	|
	P, D		|	|	als	|	|

34	M^1, M^2		neen:		als	het vuur verzaken aan zich-zelven
	M^3, T		|	|	'als	|	|
	P, D		|	|	als	|	|

36	M^1, M^2		en om de		klaarte-zelve	te verzaken,^+
	M^3-D		|	|	klaarte-zélve	|	|^+

38	M^1		en te verliezen wat hij vurig		wint;^+
	M^2	a	|	|	m[?]
		a	[	]	wint;
	M^3-D		|			|^+

40	M^1	a	in Wat niet eindigt daar		het
		a	[	]	H[et] niet begint.
	M^2	a	|	|	het
		a	[	]	H[et] niet begint.
	M^3-D		|			|

+ [←C, 6]

+ [23←C, 1]

+ [27←C, 8; 26-30←D, 1-5]

+ [←C, 7]

* [lees: verteren,] [←C, 9]

+ [31-34←F; 31-35←G^I]

+ [←G', 37]

+ [37←G^II, 38]

+ [←G^II, 36]

+ [39-40←G^II, 39-40]

[p. 646]

Zetfouten

T	r. 4: Zijn | zijn

Noten

^1	Met uitzondering van M^1 en M^2 gebruikte Van de Woestijne in r. 29 in alle bronnen ‘verteeren’ in plaats van de juiste spelling ‘verteren’. Daarom is deze lezing in het variantenapparaat opgenomen en in de leestekst gehandhaafd.
^2	F. van Elmbt heeft bij dit gedicht gewezen op mogelijke invloed van het zevende visioen van Hadewijch. Zie Van Elmbt, ‘Karel van de Woestijne en Hadewijch’, p. 244-245.