Wiekslag om de kim. Deel 2. Commentaar en apparaat

[BM17] Aarde, over-oude, ik ben van u gescheiden

Overlevering

C: Carnet H-90, p. 10r, 10v, 11r, 12r.

M^1: Manuscript H-94,11-12.

T^1: De gids 91.iv (november 1927), p. 189-191. /33/

P: Drukproef D H-99,45-47.

M^2: Manuscript H-101,36-38.

M^3: Manuscript H-104,11-12.

T^2: De gids 92.iii (september 1928), p. 310-311. /36/

D: Het berg-meer, p. 45-47.

Datering

6 of 7 september en 8 september 1927.

Ontwikkelingsgang

I

De stadia die tot de genese van het gedicht gerekend kunnen worden, volgden elkaar met geringe tussenliggende tijd op. Op of na 6 september 1927, maar uiterlijk op 8 september, schreef Van de Woestijne een reeks notities op p. 10r van zijn carnet (C:A). Tijdens de stadia A-D gebruikte hij anilinepotlood.

	C:A^+
(1)		a	Aarde,		aarde, het van u gescheiden
		b	[	]	over-oude, ik ben [van u gescheiden]

(2)			de oogappel van den nacht draait door mijn oog
			[kleine witruimte]

+ [1-2←C^I, 1-2; 1-2→1-2]

[p. 623]

(3)			[	ø	]	gallem Gods^+
			[kleine witruimte]

(4)			de seizoenen^+
			[kleine witruimte]

(5)			gij waart het Paradijs^+
			[kleine witruimte]

(6)

Maar als de zee van u gescheiden^+

(7)

die dor is maar de keest van 't leven is

Direct hieronder ontwierp Van de Woestijne een strofe, en iets daaronder noteerde hij nog een losse regel. In stadium E werd met zwarte inkt de vierde versregel aangevuld (fase c).

	C:B^+
(1)			zieke herder [ ø ] ik mocht verzaken

(2)		a	[	ø	]	der liefde en		[	ø	]	vl
		a	[							]	trots
		b	schapen			[	]	honden			van den [trots]

(3)

[

ø

]

o

[

ø

]

wake

(4)		a	[			ø	]	gallem		gods^+
		a	[						]	G[ods]
		c	en talmend		wake [						]
		c	[	]	wachten op den			[			]
			[open ruimte]

(5)			Hoe heb ik u bemind met zweetende oogen
			[Fase c in r. 4 valt samen met stadium E]

Na het omslaan van de bladzijde begon Van de Woestijne op de rechterpagina (11r) aan een eerste uitwerking van de voorgaande aanzet (C:C^I). Onderaan gekomen ging hij laag op de linkerbladzijde verder, daarbij de slotregel van C^I hernemend (C:C^II).

	C:C^I^+
1			Aarde, overoude, ik ben van u gescheiden.

2		a	de oog-appel van den nacht		draait	door	mijn hoofd
		b	[	]	[door]	[draait]	[	]

3		a	de geur verwaait der overkauwde		heide,
		b	[	]	w[eide]n[,]

+ [→B, 4; →28]

+ [→C^II, 6; →D, 5; →37]

+ [→C^I, 17; →C^II 7; →D, 8; →40]

+ [→C^II, 1; →D, 1; →33]

+ [1-4→25-28]

+ [←A, 3]

+ [1-2←A, 1-2; 1-8→1-8]

[p. 624]

4		a	de tand		verleert de raspe van het ooft
		b	[	]	[verleer]de 't [raspe]n [van het ooft]
			[strofewit]

5		a	Mijn oogen		zijn geteisterd van de vaalte
		b	[	ø		]	de reep der wegen
		b	diep onder	mij verveegt			[	]

6

a

geen

fluiste

a

[

]

[fluist]rend

hasplen

van

bewogen

graan

b

het

[

]

[hasp]elen

[

]

huivrend

[

]

7		a	en welt[?]	den smaak van 't brood mijn lippen tegen
		b	[ ] wuift	[	]

8		de blik der dieren is mijn blik vergaan
		[strofewit]^+

9

Toch, waar 'k belandde in streken zonder paden

10

waar 'k wade

[

ø

]

in zeeën zonder strand

11

is het [

ø

]

waden

12			is het in u [	ø	]	beland
			[strofewit]^+

13

De nacht zal mijn [

ø

]

bekijken

14

maar uit den spiegel van zijn oog

15

kunt gij [

ø

]

niet wijken

16			[	ø	]	curve boog
			[open ruimte]

(17)

Gij waart het Paradijs, die wordt het graf^+

	C:C^II
(1)			Van U gelijk de zee van U gescheiden,^+

(2)

onvruchtbaar als de zee, maar die de maat[?]

(3)

[

streep

]

slaat

(4)			[	streep	]	verzoenen^+
			[strofewit]

(5)		a	IJzige zwaart	der peer als zonne-dans van 't kaf^+
		b	ijs-[zwaart]	[	]

(6)

gij blijft de wending der seizoenen^+

(7)

gij waart het Paradijs dat wordt het graf^+

+ [9-11→17-19]

+ [13-16→9-12]

+ [←A, 5; →C^II, 7; →D, 8; →40]

+ [←A, 6; →D, 1; →33]

+ [→D, 7; →39]

+ [→D, 6; →38]

+ [←A, 4; →D, 5; →37]

+ [←A, 5; ←C^I 17; →D, 8; →40]

[p. 625]

Hierna gebruikte Van de Woestijne links de bovenste bladhelft om drie strofen in klad verder uit te werken (C:D); dit was opnieuw deels een herneming van het voorgaande stadium.

	C:D^+
(1)			Van U gelijk de zee van U gescheiden,^+

(2)		a	ben	'k	|
		a	[	]	ebbe-en-vloed die door uw adem streeft,

(3)		a	maar 'k wete hoe		geuren [ ø ]	van uw getijden
		b	[	]	't [geuren]d	glanzen der [getijden]

(4)			over 't gelaat van tij en wijke leeft.
			[strofewit]

(5)		a	o felle	en donkre	wentling der seizoenen,^+
		b	[]	schelle	[	]
		c	gewielde	en will'ge	[	]

(6)

ijs-zwaart der peer als zonne-dans van 't kaf^+

(7)		a	o wisslend teeken, aarde, van 't verzoenen;^+
		b	[aarde,] [wisslend teeken] [van] [verzoenen;]

(8)			die waart het Paradijs en wordt het graf:^+
			[strofewit]

(9)		a	gij wordt het graf den dankbren derver, die men
		b	gij [	]

(10)		a	zal bergen		[	ø	]	in uw schoot
		b	[	],	onbewogen,			[	]

(11)

om daar voor aarde en hemel weêr te ontkiemen

(12)		a	tot dubbel		leven	[	ø	]	en schoone	dood
		b	[	]	[leve]',	o brooze,		o	vruchtb're	[	]

Van de Woestijne ging voort met zwarte inkt. Hij bracht eerst een variant aan in r. 11 van A (p. 10r), schreef daaronder in de witruimte een losse regel (paralipomenon) en maakte onderaan de bladzijde een schets voor de achtste strofe. De regel die hij in eerste instantie noteerde (C:E^I), schrapte hij om de strofe opnieuw op te zetten (C:E^II). Het paralipomenon en C:E zijn vermoedelijk op dezelfde dag geschreven.

	C: paralipomenon
(1)		Hij heeft mijn hart gevat binnen zijn riem

	C:E^I
(1)		Gij waart geboort van [	ø	]	en 't gebaar^+

+ [→33-44]

+ [←A, 6; ←C^II, 1]

+ [←A, 4; ←C^II, 6]

+ [←C^II, 5]

+ [←C^II, 4]

+ [←A, 5; ←C^I, 17; ←C^II, 7]

+ [ →E^II, 1; →30]

[p. 626]

(2)

[

ø

]

(3)			[	ø	]	beurend baar^+
			[Geheel doorgehaald in stadium E^II]

	C:E^II^+
(1)		a	Gij waart		gebaar^+
		a	[	]	[geb]oort waar ik me-zelf uit baar

(2)		a	[ontbreekt]
		b	gij waart de wiege van het		weten
		c	[	]	rijzend [weten]

(3)			gij waart het beuren van mijn hoofdgebaar^+
			[r. 2 werd met een lijn ingevoegd]

Op de rectopagina die volgde op de beide pagina's waar B-D werden geschreven, schreef Van de Woestijne tot slot met zwarte inkt een netversie van de regels 1-32 (C:F, p. 12r), gedateerd ‘8 Sept.’ De regels 33-44 waren kennelijk in D voldoende afgerond. C:F is in de gecombineerde synopsis opgenomen.

+ [→E^II, 3; →32]

+ [→30-32]

+ [←E^I, 1]

+ [←E^I, 3]

II

M¹ is kopijhandschrift voor T¹ geweest; M³ is kopijhandschrift voor T² geweest.

Varianten en correcties

			(C:A-E niet opgenomen)^+
2	C:F	a	de	oog-appel van den nacht doordraait mijn hoofd;
		a	D[e]	[	]
	M^1-D		|		|

3	C:F-T^1		de geur verwaait		der				overkauwde	weiden;
	P	a	|								|
		b	[			]		[overka]a[uwde]		[	]
	M^2		|			|			overkauwde	|	|
	M^3		|	|	van de				|		|
	T^2		|				|		overkaauwde	|	|
	D		|	|		der			|		|

8	C:F, M^1		de blik der dieren is		mijn	blik vergaan.
	T^1		|	|	mijn'	|	|
	P-D		|	|	mijn	|	|^+

10	C:F	a	den hollen		spiegen
		a	[	]	[spiegejl van zijn glanzend oog
		b	[de] [holle]		[	]
	M^1-D		|			|

+ [1-2←A, 1-2; 1-8←C^I, 1-8]

+ [9-12←C^I, 13-16]

[p. 627]

11	C:F	a	en kan		^* een	wijde beeltenis ontwijken
		b	[	]	úw	[	]
	M^1-D		|				|

12	C:F-P		die		de einder eindloos naar zijn curve boog.
	M^2	a	die		ei
		a	[	]	de einder eindloos naar zijn curve boog.
	M^3-D		|			|

13	C:F-M^2		Ik kan niet openen, ik kan niet		luiken
	M^3, T^2		|	|	sluiten
	D		|	|	luiken

14	C:F	a	het		wezend	zien van mijn gekeerd		gelaat
		a	[	]	[we]t[end]	[	]	[ge]zicht:
	M^1, T^1		|						|
	P	a	|						|
		b	[	]	[w]é[tend]	[			]
	M^2-T^2		|	|	wetend	|			|
	D		|	|	wétend	|			|^+

17	C:F-^T^1		En hoe 'k belandde in streken zonder paden,
	P	a	|		|
		b	[	]	;
	M^2		|	|	,
	M^3-D		|	|	;

18	C:F	a	waar 'k wade, naakt, in		zeeën	zonder strand		,
		b	[	]	meren	[		]
	M^1, T^1		|					|
	P	a	|					|
		b	[				]	:
	M^2		|				|	,
	M^3-D		|				|	:

20	C:F	a	mijn		ziele	in	blijde of droef van úw verstand	,
		b	[	]	[ziel]	[i]s	[	]
	M^1-D		|					|

21	C:F		Beperkte!	En toch,			en mocht ik niet verlaten
	M^1	a	beperkte! -	|	|	;
		a	[		]	,	en mocht ik niet verlaten
	T^1		|					|
	P	a	|					|
		b	[bep]é[rkte! -]	[				]
	M^2-T^2		beperkte! -	|				|
	D		bepérkte! -	|				|

* [of: den]

+ [17-19←C^I, 9-11]

[p. 628]

22	C:F	a	[				ø	]
		b	een		warr'ge	wil die weigert en verlangt?
	M^1-M^2		|					|
	M^3, T^2		|	|	war'ge	|		|
	D		|	|	warr'ge	|		|

23	C:F	a	de	honig bloedt vergeefs aan alle raten;
		a	D[e]	[	]
	M^1-D		|		|

24	C:F-T		de vrucht is beursch die naar mijn		lippen	langt.
	P-D		|	|	lippe	|	|^+

25	C:F-M^2		o Zieke herder, zoude ik niet		verzaken
	M^3	a	|	|	verlaten
		b	[	]	[ver]z[a]k[en]
	T^2, D		|			|

27	C:F-T^1		Ik ben de zatte, en		mijne wilde	wake
	M^2-D		|	|	mijn gewilde	|	|

28	C:F-P		is talmend wachten op den gallem		Gods;^+
	M^2	a	[	]	g
		a	[	]	Gods;
	M^3	a	|	|	Go[x]
		a	[	]	[Go]ds;
	T^2, D		|			|

29	C:F		maar, oude		moeder	,	'k zoude u niet vergeten.
	M^1-D		|	|	Moeder	|		|^+

30	C:F-M^2		Gij waart geboort waar ik mezelf uit baar		;^+
		a	[	]	;
	T^2, D		|		|

31	C:F-M^3		gij	waart de diepe schoot van 't rijzend weten	;
	T^2		Gij	|	|
	D		gij	|	|

32	C:F		gij	waart het beuren van mijn hoofd-gebaar^+
	M^1-M^3		|		|	.
	T^2		Gij	|		|
	D		gij	|		|
			[Hier eindigt C]

+ [25-28←B]

+ [←A, 3]

+ [30-32←E^II]

+ [←E^I, 1]

+ [←E^I, 3]

[p. 629]

	M^1, T^1, P, M^2, M^3, T^1, D r. 33-44^+
34	M^1-M^2		ben	'k	ebbe-en-vloed die door	uw adem streeft,
	M^3	a	|	|	[x]
		a	[	]	ebben
		a	[	]	[ebbe]-en-vloed die door		Uw	adem streeft		;
	T^2		|							|
	D		|			|	uw	|	|	,

35	M^1-T^1		maar 'k weet hoe	't	geurend glanzen	der getijden
	M^2		|	|	geurend-glanzen	|	|
	M^3-D		|	|	geurend glanzen	|	|

36	M^1, T^1		over 't gelaat van tij		en	wijke leeft.
	P	a	|				|
		b	[	],	van	[	]
	M^2-T^2		|	|◦	en	|	|
	D		|	|,	van	|	|

37	M^1-M^2		Gewielde en		will'ge	wending der seizoenen,^+
	M^3, T^2		|	|	wil'ge	|	|
	D		|	|	will'ge	|	|

38	M^1, T^1		ijs-zwaart der peer als zonne-dans van 't kaf		:^+
	P		|	|	;
	M^2		|	|	:
	M^3-D		|	|	;

39	M^1T^1		mijn	aarde, wisslend teeken van verzoenen^+
	P, M^2		mijne	|	|
	^M^3, T^2		mijn	|	|
	D		mijne	|	|^+

41

M^1T^1

gij

wordt het graf den

^* dankren

derver,

die'

men

P

|

|

dankb'ren

|

|

die

|

|

M^2

|

|

die'

|

|

M^3

|

|

◦

die

|

|

T^2

Gij

|

|

D

gij

|

|

,

|

|

43	M^1-M^3		om dáar	voor aarde en hemel weêr te ontkiemen
	T^2		| | daar	|	|
	D		| | dáar	|	|

44	M^1, T^1		tot dubbel leve',	o	brooze	,	o vruchtb're		dood.
	P	a	|							|
		b	[					]	D[ood.]
	M^2, M^3		|					|	dood.
	T^2		|	|	broze	|		|	Dood.
	D		|	|	brooze	|				|

+ [33←A, 6; ←C^II, 1; 33-34←D]

+ [←A, 4; ←C^II, 6]

+ [←C^II, 5]

+ [←C^II, 4]

+ [40←A, 5; 40←C^I, 17; 40←C^II, 7]

* [lees: dankbren]

[p. 630]

Zetfouten

T^1	r. 3: over kauwde | overkauwde r. 30: baar: | baar; r. 41: dankren | dankbren

Noten

^1	In T^2 staat in de tegels 31, 32 en 41 ‘Gij’ waar de kopij (M^3) ‘gij’ heeft. Omdat Van de Woestijne de proeven corrigeerde en bovendien in de regels 34 en 44 kapitalen zijn ingevoegd, is ‘Gij’ in r. 31, 32 en 41 als variant beschouwd.
^2	De variant in P, r. 36 ontstond door een foutieve correctie van Van de Woestijne: hij corrigeerde ‘van tij-en wijke’ tot ‘van tij, van wijke’.
3^2	De juiste spelling in r. 44 is ‘broze’ (als in T^2) maar ‘brooze’ is als variant opgenomen omdat Van de Woestijne hier in meerdere bronnen aan deze spelling vasthield en haar ook elders gebruikte.
^4	F. van Elmbt heeft bij dit gedicht gewezen op invloed van het 39e lied van Hadewijch. Zie Van Elmbt, ‘Karel van de Woestijne en Hadewijch’, p. 240-241.