Wiekslag om de kim. Deel 2. Commentaar en apparaat

[p. 518]

[GZ45] Uitvaart van den bedelaar

Overlevering

C^1: Carnet H-67, p. 55r.

C^2: Carnet H-72, p. 4v, 5r, 15r, 22v, 23r, 38r, 39r, 40r, 41r.

M^1: Manuscript H-75.

M^2: Manuscript H-76,71-76.

P^1-3: Drukproeven D H-78,73-78.

D: God aan zee, p. 73-78.

Datering

4 augustus 1925; 6 maart tot uiterlijk 23 september 1926.

Ontwikkelingsgang

De reconstructie van de genese van dit lange gedicht wordt bemoeilijkt door de omstandigheid dat de onderdelen verspreid in de carnets voorkomen, en door de deels erg globale datering; het is lastig te bepalen in welke chronologische volgorde die onderdelen geschreven zijn.

Twee momenten uit de genese echter zijn precies gedateerd. In het carnet van 1924-1925 (C¹, p. 55r) schreef Van de Woestijne in 1925 onder de datum ‘4 Aug.’ een titel die dan nog afwijkt van de eindversie: ‘Begrafenis van den blinde’. Na enig wit volgt een voorloper van de eerste versregel:

	C^1:A^+
(1)		De stilte galmt den toren over.

In de witruimte tussen de titel en deze regel schreef Van de Woestijne tegen de rechtermarge een motto: ‘et fortium dividet spolia, et cum sceleratis reputatus est. Isaïas’. Een tweede motto schreef hij iets lager: ‘In Te projectus sum ex utero Psalm xxi’. Met een lijn gaf hij aan dat het onder het eerste motto hoorde. Klaarblijkelijk bedoelde Van de Woestijne dit fragment als aanzet tot het gedicht, maar het blad bleef verder leeg. Zie voor de herkomst van de citaten noot 1.

In het carnet van 1926 (C²) zijn de overige kladfragmenten opgetekend. Het is van belang op te merken dat de beoogde opeenvolging van de (voorlopig) afgeronde gedeelten door Van de Woestijne niet is aangegeven. Het vroegste dat tot de genese van ‘Uitvaart van den bedelaar’ behoort, is daarvan als enige gedateerd: ‘5 Jan’ (B). Het werd geschreven met blauwe inkt en heeft het karakter van een schets.

	C^2:B
(1)		a	Het		brood, de dood, het bloed en 't bloote water^+
		b	[	]	wassend [brood, de dood, het bloed en 't bloote water]

(2)

Arme oogen, op bezoek bij deze oneindigheid

(3)			Ik ben gewicht en warmte van het lood^+
			[witregel]

(4)

Wat kan me nog [

ø

]

beroeren?

+ [→C, 1; →H, 1; →1]

+ [→I^II, 6/7; →56/57]

+ [→I^II, 10; →60]

[p. 519]

	[witregel]
(5)	Hoeveel heb ik gezien aan havens en gelaten^+

De overige fragmenten van ‘Uitvaart van den bedelaar’ in het carnet zijn niet gedateerd. Er zijn op grond van andere dateringen in het carnet slechts globale markeringen mogelijk. Als terminus ante quem kan gelden 23 september 1926, de datum die zowel op het handschrift M¹ als op het manuscript voor A.A.M. Stols (M²) voorkomt. De latere gedeelten (stadium H en daarna) zijn zeer waarschijnlijk niet lang vóor die datum geschreven: Van de Woestijne voltooide het gedicht pas nadat met Stols de afspraken voor uitgave van de bundel gemaakt waren (zie de Drukgeschiedenis, § 2.1).

Het volgende kladfragment is een duidelijk herkenbare, onvoltooide versie van de eerste strofe, geschreven met potlood op p. 15r tussen 6 maart en 21 april.

	C^2:C^+
1			Geen klokke omkranst den dooven toren^+

2

met [

ø

]

klank

3

in [

ø

]

ontberen

[

ø

]

geboren

4

heeft hij thans de armoe-zelf verloren

5		a	en [	ø	]	zonder dank
		b	[] is verscheiden			[	]

Over de witruimte die onder deze regels op de bladzijde overbleef, schreef Van de Woestijne na het carnet een kwartslag gedraaid te hebben een notitie: ‘Je t'ai dit que je suis né plusieurs et que je suis mort un seul (het eenzaam worden... in God)’. Dit werd geschreven na de eerste strofe (stadium C), waar het ook uiteindelijk min of meer bij aansloot: de woorden vertonen overeenkomst met r. 6-7. Het is niet bekend of het hier een citaat betreft.

Op de pagina's 22v en 23r komen opnieuw herkenbare flarden tekst voor, geschreven met potlood en omgeven door regels die niet in ‘Uitvaart van den bedelaar’ voorkomen. Telkens is er een duidelijke scheiding door witruimte, zodat niet alle tekst op deze pagina's door Van de Woestijne als (mogelijke) onderdelen van het gedicht bedoeld zal zijn geweest. De niet teruggekeerde fragmenten worden beschouwd als paralipomena. De vroegste fragmenten op p. 23r (stadium D) vallen tussen 21 april en 12 mei; de overige gedeelten zullen kort na D geschreven zijn.

Het eerst schreef Van de Woestijne bovenaan p. 23r een versregel (C²:D). Daaronder een zeer grove schets (paralipomenon 1) die weinig meer is dan een reeks rijmklanken, en een zeer incomplete strofe-aanzet die geen duidelijke aanknopingspunten bij het gedicht toont (paralipomenon 2). Tussen deze paralipomena kwam de latere vijfde strofe (C²:E). Op de linkerpagina noteerde Van de Woestijne nog een eerste poging voor de zesde strofe (C²:F).

+ [→I^I, 1; →46]

+ [→H, 1-5; →1-5]

+ [←A]

[p. 520]

	C^2:D^+
(1)		a	Ik ben	de zieke aan boord der		groote			booten
		b	Hij was	[	]	[	ø	]	[	]

	C^2: paralipomenon 1
(1)			o frissche en kalme, rijke en zachte

(2)

[

ø

]

nacht

(3)

die van [

ø

]

alle wachten

(4)

[

ø

]

verwachten

(5)		a	[	ø	]	sameb
		a	[		]	[same]nbracht
			[witregel?]

(6)

[

ø

]

delven

(7)

[

ø

]

(8)

[

ø

]

zelven

(9)

[

ø

]

schelven

	C^2:E^+
(1)			Alle geheugen zou hem falen

(2)

en 't zitten aan een langen disch

(3)		a	[	ø	]	malen
		b	waarbij de tanden voedzaam			[	]

(4)		a	en	duizend visschen boven-halen
		b	wel	[	]

(5)

en 't nutten van geen enklen visch

	C^2: paralipomenon 2
(1)			o God! [streepjes]

(2)

[streepjes]

(3)

[streepjes]

(4)

Gij zijt een zoete geur van hout

	C^2:F^+
(1)			Hij was de honger en de dorst van vele,

(2)

hij was de zatheid van [

ø

]

begeer

(3)

[

ø

]

met borsten te streelen

+ [→H, 8; →8]

+ [→H, 21-25; →21-25]

+ [1-2→H, 26-27; →26-27]

[p. 521]

Aanzienlijk verder in het carnet (p. 38r) schreef Van de Woestijne met blauwe inkt een fragment dat later in de negende strofe verwerkt werd:

	C^2:G^+
(1)			Hij had geen mond om veel te loven

(2)		a	hij die		g
		a	[	]	den geur slechts van den^* over

(3)

mocht kennen als zijn daaglijksch brood

Op de volgende rectopagina's (p. 39r en 40r) maakte Van de Woestijne, nu weer met potlood, een definitief begin, als gezegd waarschijnlijk begin september. De eerste strofe (stadium C) werd hernomen en aangevuld met ruim vijf strofen en de aanzet tot een zesde (C²:H).

	C^2:H^+
1			a	Geen klok		omgalmt	den dooven toren.^+
			b	[	]	[omg]olft	[	]

2

Wat galmende aarde als een'ge klank

3

In 't holst ontberen naakt geboren,

4

heeft hij thans de armoê zelf verloren

5				en is gestorven zonder dank
				[strofewit]

6

Hij, 't kind van duizend wilde schooten,

7

werd lam ten laatsten schoot gebracht,

8		α	a	eenzame zieke aan boord der booten,^+
		β	a	zoo wordt^* de [zieke aan boord der booten,]

9		α	a	wordt hij, gevree
		β	a	besmette en lijdelijke vracht

10				der zee gegeve', een zoeten nacht
				[strofewit]

11			a	Geen liefde om ouders zonder
			a	Hij was allang, allang verscheiden

12

Geen liefde om ouders zonder brood

13

kan duurzaam 't kinderhart verblijden

14

die de eerste les in 't onderscheiden

15				de vrage van den honger^* boodt,
				[strofewit]

+ [→43-45]

* [lees: oven]

+ [1-5←C; 1-30→1-30]

+ [←A]

+ [←D]

* [of: een]

* [lees: bood,]

[p. 522]

16

En wij, de Vader en de Moeder,

17

wij zagen hem als wandlaar gaan

18

de leêge wegen van zijn waan,

19	a	met		geene hoop		dat
	a	[	]	d'	[ho]pe	[	]	hij, moede en moeder

20		dra weêr voor onze stulp zou staan
		[strofewit]^+

21

maar neen: 't geheugen zou hem falen

22	a	als 't zitten		al
	a	[	]	[a]an een langen disch

23

waarbij de^* tande langzaam malen:

24	a	wel
	a	ontal'ge visschen boven-halen

25		en 't nutten van geen enklen visch.
		[strofewit]^+

26	a	En	honger	hij, en dorst van velen,
	b	[]	vraatzucht	[	]

27	a	werd zatheid dra hij van		bez
	a	[	]	[be]géer.

28

Wie nimmer ate en dronk mag deelen,

29	a	vergeet de dorheid van zijn kele,
	b	[	]◦

30	a	en kent		zijn hardste n
	a	[	]	den nood zijns monds niet meer.
		[strofewit]^+

31

Hij was de bedelaar geworden

32

wien niemand geeft en nooit meer vraagt

33

[

ø

]

morde

34

[

ø

]

dorde

35

[

ø

]

leeft

In het carnet resteren nu nog twee stadia (I en J) die tot de voorbereidingen van ‘Uitvaart van den bedelaar’ behoren. Ze bevatten respectievelijk vier en drie strofen, samen de laatste zeven van de eindversie. Beide stadia zijn geschreven met dezelfde blauwe inkt, maar in het carnet liggen ze betrekkelijk ver uiteen. Of ze in aansluiting op elkaar danwel met een tussenliggende periode geschreven zijn, blijft onzeker.

+ [21-25←E]

* [lees: tanden]

+ [26-27←F, 1-2]

+ [31-35→36-40]

[p. 523]

Van de Woestijne voegde, zeker bij de langere gedichten, soms later strofen tussen, maar omdat het langere passages betreft en de chronologische volgorde in grote lijnen meestal overeenkomt met de uiteindelijke tekstvolgorde, is de verdeling over de stadia I en J onder voorbehoud als volgt bepaald. Op pagina 5v, onder stadium B, schreef Van de Woestijne een nieuwe strofe (I^I); ernaast drie strofen (I^II).

	C^2:I^I^+
(1)			[xxx] die in havens en gelaten^+

(2)

alleen[?] afwezigheid mocht zien;

(3)		a	neen:[?] hij die buiten allen		baa[?]
		a	[	]	[ba]te,

(4)

van[?] liefde los en allen hate,

(5)			zich-zelve niet meer zag, misschien;
			[De eerste woorden van de regels zijn slecht leesbaar door een inktvlek]

	C^2:I^II^+
(1)		a	Gij, die tot beedlaar ons laat		worden,
		b	[	]	groeien[,]

(2)

o God, als deze bedelaar,

(3)

'dat we in ontstentenisse bloeien

(4)

en 'dat we alleen nog zullen gloeien

(5)		a	als in Uw zon		het
		a	[	]	't onschuldig aar;
			[strofewit]^+

(6)

Gij die van 't bloed en 't bloote water

(7)

van 't wassend^* tijd en 't wassend brood

(8)		a	onthoudt, ons will'gen, 't hoog		gekla
		a	[	]	[ge]schater,
		b	[			]◦

(9)		a	voor hen[?]
		a	tot vreugd van 't onbekende later,

(10)			en laat ons zwaar en warm als lood:^+
			[strofewit]

(11)		a	Geheime		gij, o
		a	[	]	G[ij,] en zéekre		n
		a	[			]	zaaier

(12)

die kiemen laat uit duisternis

+ [→46-50]

+ [←B, 5]

+ [→51-65]

+ [6/7←B, 1]

* [lees: tij]

+ [←B, 3]

[p. 524]

(13)

alleen, en uit ons rijk gemis:

(14)	a	maakt Ge mijn^* beeldlaar		dan[?]		den waaier
	b	[	]		tot	[	]

(15)	a	de
	a	een zeegning over onzen disch?

De drie slotstrofen staan direct achter stadium H (p. 41r): eerst éen strofe (J^I), daaronder, mogelijk na enige tussentijd, de herneming daarvan en de aanvulling met nog twee strofen (J^II).

	C^2:J^I, C^2:J^II r. 1-5^+
(1)	C^2:J^I	a	o Klare		veger	der		woestijne
		a	[				]	woestijnen,
		b	[] Blijde		[					]
	C^2:J^II	a	|						|	◦
		b	[	]	V[eger]	[				]

(2)	C^2:J^I		maar		zaemlaar	van den versten straal:
	C^2:J^II		|	|	Zaemlaar	|	|,

(3)	C^2:J^I	a	laat		hij	,	zijn vader,		mij	verschijnen
		b	[	]	mij	[		]	[ø]	[	]
	C^2:J^II		zal ik, zijn				Vader,	weer verschijnen

(4)	C^2:J^I	a	gezuiverd van de		wetens-pijnen?
		b	[			]	,
	C^2:J^II	a	|				|
		b	[	]	pijn der schijnen[,]

(5)	C^2:J^I		omglans[?] [				ø			]
	C^2:J^II	a	zijn		moeder	blank van			moeder-pral
		a	[					]	[moeder-pra]al?
		b	[	]	M[oeder]	[					]
			[J^I werd doorgehaald bij begin van J^II]

	C^2:J^II r. 6-15^+
(6)			- Wij hebben hem vandaag begraven,

(7)

gebaard uit onze onwetendheid;

(8)		a	doch,		wij		die hem zijn armoê gaven,
		b	[	]◦	[	],	[	]

(9)		a	wij weten		dat wie van ons lijdt
		b	bevroeden		[x] [dat wie van ons lijdt]
		b	[	]	[dat wie van ons lijdt]

(10)		a	misschien ons	dankbaar loon bereidt.
		b	ons thans een	[	]

* [lees: beedlaar]

+ [→66-70]

+ [→71-80]

[p. 525]

		[strofewit]
(11)		Ons werk is krank nog vóor ons handen

(12)	a	het moe beginnen		't	eigen leed;
	b	[	]	te	[	]

(13)

maar

wien 't gebed der offerande

(14)

komt schroeiend op de lippe^* brand

(15)

o Vinn'ge en zachte God: hij wéet.

Resumerend kan nog geconstateerd worden dat van de zevende strofe (r. 31-35) geen voorstadium in de carnets is opgetekend.

* [lees: branden]

Varianten en correcties

			(C^1 en C^2 niet opgenomen)
titel	M^1		[ontbreekt]
	M^2	a	Uitvaart van den		Beed
		a	[	]	[Be]delaar
	P^1-D		|			|^+

1	M^1		Geen klok omgolft den dooven		toren.^+
	M^2	a	[	]	toore
		a	[	]	[to]ren.
	P^1-D		|			|

3	M^1		In 't holst ontberen naakt geboren
	M^2-D		|	|	,

4	M^1		heeft hij thans de		armoê zelf	verloren
	M^2-D		|	|	armoê-zelf	|	|

5	M^1	a	en is gestorven zonder		danken.
		b	[	]	[dank][.]
	M^2-D		|			|

7	M^1	a	werd lam ten		laatset
		a	[	]	[laats]ten	schoot gebracht.
	M^2		|				|
	P^1-D		|	|	laatste	|	|

8	M^1		Zoo wordt de zieke aan boord der booten,^+
	M^2-D		|	|	◦

9	M^1		- gelaten		maar gevreesde vracht,	-
	M^2-D		|	|,	|	|

13	M^1-P^1		kan duurzaam 't kinder-hart verblijden
	P^2	a	|	|
		b	[	]	,
	P^3, D		|		|

+ [1-5←C; 1-30←H, 1-30]

+ [←A]

+ [←D]

[p. 526]

14	M^1	a	dien	de eerste les in	't	onderscheid
		a	[		]	[onderscheid]en
		a	w[ien]	[			]
	M^2-D		|				|

15	M^1	a	de [x]
		a	[] vrage van den honger		^* boodt.
		a	[	]	[bood][.]
	M^2-D		|			|

18	M^1	a	de leêge wegen van zijn waan		-,
		b	[	]	◦,
	M^2-D		|	|.

19	M^1	a	o hope,			dat hij, moede en moeder,
		b	[] H[ope][,]			[	]
	M^2-D		|	|	◦	|	|

20	M^1	a	weldra weêr		vóor	ons		[x]
		a	[				]	deur zou staan.
	M^2, P^1		|						|
	P^2-D		|	|	voor	|			|^+

21	M^1		Maar neen		,	't geheugen zou hem falen
	M^2-D		|	|	:	|	|

24	M^1	a	ontal'ge	visschen boven-halen
		b	[ontal]l'[ge]	[	]
	M^2-D		|		|^+

27	M^1	a	werd dra hij zatheid van		begée[x].
		a	[	]	[begée]r[.]
	M^2-D		|	|	begeer.

28	M^1		Wie nimmer ate en dronk mag deelen
	M^2-D		|	|	,

30	M^1	a	en kent den nood		[x]
		a	[	]	zijns mond niet		meer.
	M^2		|			|	^* meer
	P^1-D		|			|	meer.

32	M^1	a	De mensch is zwaar;		de	God is licht.
		a	[	]	maar	[	]
		a	[	]	de	[	]
	M^2-D		|				|

* [lees: bood.]

+ [21-25←E]

+ [26-27←F, 1-2]

* [lees: meet.]

[p. 527]

35	M^1		't bezoek gekregen van Uw		licht?
	M^2		|	|	Licht?
	P^1, P^2		|	|	licht?
	P^3	a	|			|
		b	[	]	L[icht?]
	D		|				|^+

38	M^1, M^2		die niet verlangde en		niet en	morde.
	P^1	a	|				|
		b	[				]	-
	P^2-D		|	|	die niet	|		|

39	M^1	a	Kent		hij thans 't liefde-woord der		orde
		a	[			]	O[rde]
	M^2	a	- Kent		|	|	orde
		a	[			]	O[rde]
	P^1-D		◦	|		|	orde

41	M^1, M^2		De zoon der dood, die van		zijne	oogen
	P^1-D		|	|	zijn	|	|^+

43	M^1	a	hij hag
		a	[] [ha]d geen mond om veel te loven,
	M^2-D		|	|

44	M^1		hij die den		géur	slechts van den oven
	M^2-P^2		|	|	geur	|	|
	P^3	a	|				|
		b	[	]	[g]é[ur]	[	]
	D		|				|

45	M^1	a	genieten mocht als		daaglijsch brood;
		a	[	]	[daaglij]k[sch] [brood;]
	M^2		|			|
	P^1	a	|			|
		b	[	]	[da]e[glijksch] [	]
	P^2-D		|			|^+

46	M^1,M^2		hij,	die in havens en gelaten^+
	P^1-D		| |◦	|	|

48	M^1, M^2		neen: hij,		die buiten allen bate,
	P^1-D		|	|◦	|	|

50	M^1	a	zil
		a	[zi]ch-zelven met meer zag, misschien;
	M^2-D		|	|^+

+ [36-40←H, 31-35]

+ [43-45←G]

+ [46-50←I^I]

+ [←B, 5]

+ [51-65←I^II]

[p. 528]

51	M^1, M^2		- Gij, die tot		beedlaar	ons laat groeien,
	P^1	a	|				|
		b	[	]	[beedlaar]s	[	]
	P^2-D		|				|^+

56	M^1		Gij, die van 't bloed en 't		bloote water,
	M^2	a	[	]	bo
		a	[	]	[b]loote water,
	P^1-D		|			|

58	M^1, M^2		onthoudt, ons will'gen,		't hoog	geschater
	P^1-D		|	|	hoog 't	|	|

59	M^1	a	tot		van[?]
		a	[	]	[v]reugd van 't onbekende Later;
	M^2-D		|			|^+

61	M^1	a	Geheime	Gij,		en	zéekre		zaaier
		a	[					]	Z[aaier]
	M^2		geheime,	|						|
	P^1		|							|
	P^2	a	|							|
		b	[		];	de	[			]
	P^3, D		|							|

64	M^1		maakt Gij mijn		^* beeldlaar	tot		den	waaier
	M^2, P^1		|	|	beedlaar	|				|
	P^2-D		|				|	een	|	|^+

67	M^1, M^2		maar Zaemlaar van den		versten	straal:
	P^1	a	|				|
		b	[	]	[v]é[rsten]	[	]
	P^2-D		|	|	versten	|	|

68	M^1-P^1		zal ik, zijn		vader	,	weêr verschijnen
	P^2	a	|					|
		b	[	]	V[ader]	[		]
	P^3, D		|					|

69	M^1		gezuiverd van		de pijn der schijnen,
	M^2-D		|	|	den schijn der pijne,

70	M^1		zijn		moeder		blank van moeder-praal?
	M^2, P^1		|					|...
	P^2	a	|						|
		b	[	]	M[oeder]		[		]
	P^3	a	|						|
		b	[			],	[		]
	D		|						|

+ [56/57←B, 1]

+ [60←B, 3]

* [lees: beedlaar]

+ [66-70←J^I; 66-80←J^II]

[p. 529]

73	M^1, M^2		Doch wij, die hem		zijne	armoê gaven,
	P^1-D		|	|	zijn	|	|

76	M^1	a	-	Ons werk is krank, nog		vóor	ons handen
		b	[		]	[v]o[or]	[	]
	M^2		◦	|				|
	P^1	a	|					|
		b	[		]	[v]ó[or]	[	]
	P^2-D		|					|

77	M^1-P^1		het		moe	beginnen te eigen leed.
	P^2	a	|				|
		b	[	]	[mo]ê	[	]
	P^3, D		|				|

80	M^1		o Vinn'ge en Zachte	God: hij wéet.
	M^2-D		|| vinn'ge | | zachte	|	|

Zetfouten

D	r. 1: toren | toren.
P^2-3, D	r. 20: voor voor | voor; in P^1 stond op deze plaats ‘vóór’ maar bij het opnieuw zetten van de tekst (zie noot 1) werd foutief ‘voor voor’ gezet; het werd door Van de Woestijne niet opgemerkt.
P^2-3, D	r. 78: offerende | offerande

Noten

^1	‘In Te proiectus sum ex utero’ is afkomstig uit psalm 21:11 van de Vulgata. In de moderne Statenvertaling (psalm 22:11) is dit: ‘Op U ben ik geworpen van de baarmoeder af’. Uit de profeet Jesaja citeert Van de Woestijne niet volledig; het betreffende gedeelte (53:12) luidt: ‘et fortium dividet folia pro eo quod tradidit in morte animam suam et cum sceleratis reputatis est’. In de moderne Statenvertaling is dit: ‘en Hij zal de machtigen als een roof delen, omdat Hij Zijn ziel uitgestort heeft in de dood, en met de overtreders is geteld geweest’.
^2	De tekst in D is cursief gezet. De eerste proef van de bundel (P^1) werd romein gezet, terwijl Van de Woestijne een cursief wilde. Hij heeft dat op P^1 aangegeven, maar de tekst daarvan wel eerst geheel gecorrigeerd.
^3	In P^2, r. 38 ontstond de variant doordat Van de Woestijne de zetfout ‘en niet morde’ verbeterde in ‘en die niet morde’ in plaats van het oorspronkelijke ‘en niet en morde’; in r. 61 ontstond de variant ‘de’ in P^2 doordat Van de Woestijne de zetfout ‘die zéekre’ verbeterde in ‘de zéekre’ in plaats van het oorspronkelijke ‘en zéekre’.
^4	F. van Elmbt suggereert bij dit gedicht invloed van F. Aubanel, ‘La messo de mort’. Zie Van Elmbt, ‘E(rik) M(onk) lezen’, p. 243.