Wiekslag om de kim. Deel 2. Commentaar en apparaat

[p. 468]

[GZ29] Gelijk het gonzend bliksmen van motoren

Overlevering

M^1: Manuscript H-12.

C^1: Agenda H-53, 12 februari en 15 maart 1919.

M^2: Manuscript H-54.

C^2: Carnet H-58, p. 2v, 3r, 8r, 9v, 10r.

M^3: Manuscript H-59,[3].

T: Elsevier's geïllustreerd maandschrift 31.i (april 1921), p. 243. /19/

M^4: Manuscript H-74,19-20.

M^5: Manuscript H-76,48-50 (p. 49/50 is éen pagina).

P^1-3: Drukproeven D H-78,50-51.

D: God aan zee, p. 50-51.

Datering

1911(?); 15 maart 1919 en kort daarna; 2, 15 en 18 februari 1921.

Ontwikkelingsgang

I

In zijn agenda van 1919 schreef Van de Woestijne enkele fragmenten voor een gedicht ‘Doode karpers’. Het bleef onvoltooid, en Van de Woestijne gaf een gedeelte ervan een plaats in de derde strofe van ‘Gelijk het gonzend bliksmen’, zodat ‘Doode karpers’ met de genese verband houdt.

De fragmenten in de agenda zijn geschreven op de pagina's van 12 februari 1916 en 15 maart 1916, maar het is vrijwel uitgesloten dat ze ook in die volgorde genoteerd werden: de volledige strofe die bij 12 februari tweemaal bewerkt werd, vertegenwoordigt duidelijk een later stadium dan de rudimentaire schets die bij 15 maart als titel ‘Doode karpers’ meekreeg:

	C^1:A^+
titel		Doode karpers

(1)

Bezie ze, o mijne ziel; van uit de diepste drabben

(2)

[

ø

]

(3)

[

ø

]

peerlemoeren schabben

(4)

[

ø

]

hun peerlemoeren buik

Deze schets werd met zwarte inkt over de lengterichting van het blad geschreven. Op dezelfde pagina stond al een notitie (die hier verder niet van belang is) en de tegenoverliggende pagina is blanco; toch heeft Van de Woestijne het fragment op de bewuste pagina willen schrijven. 15 maart 1916 is daarmee de voor de hand liggende ontstaansdatum.

De schets werd uitgewerkt tot een volledige strofe bij 12 februari in dezelfde agenda, maar dit is dus niet de reële datum. Omdat de agenda in deeltjes per kwartaal is verdeeld, vond het uitwerken vermoedelijk wel vóor eind maart plaats. Opnieuw met zwarte inkt en over de lengterichting van het blad schreef Van de Woestijne de strofe uit (C¹:B^I), om die vervolgens door te halen en met enkele varianten opnieuw te noteren (C¹:B^II).

+ [→B^I; →B^II; →C^I; →C^II; →F^I, 9-12; →9-12]

[p. 469]

	C^1:B^I, C^1:B^II^+
(1)	C^1:B^I, C^1:B^II		Gerezen uit den pap der slappe en sloome drabben,

(2)	C^1:B^I	a	glanst als opalen		,		aan het vijver-vlak dat sluik
		b	[		]	-	[	]
	C^1:B^II		|	|	op het vlak der vijvren - sluik

(3)	C^1:B^I	a	na 't luië schommlen ligt der			peerlemoeren schabben,
		b	[				]	-
	C^1:B^II		||	lui	geschommel van de	|		|

(4)	C^1:B^I, C^1:B^II		het lijk der visschen en de ovalen van hun buik.
			[Stadium B^I werd geheel doorgehaald in stadium B^II]

Op een los manuscript bewerkte Van de Woestijne op gelijke wijze dezelfde strofe (M²:C^I en C^II), zij het dat nu niet telkens bij herneming het voorafgaande werd doorgehaald. Het is niet geheel zeker hoe het manuscript zich chronologisch verhoudt tot stadium B; de varianten bieden geen uitsluitsel, zodat het mogelijk is dat de stadia B en C in werkelijkheid in omgekeerde volgorde tot stand kwamen. Ze zullen wel in dezelfde periode, dus omtrent maart 1919, geschreven zijn.

	M^2:C^I, M^2:C^II^+
(1)	M^2:C^I, M^2:C^II		Gerezen uit den pap der slappe en sloome drabben,

(2)	M^2:C^I	a	glanst als opalen aan het		vlak der	vijvren
		a	[	]	vijver-vlak,		dat, sluik
	M^2: C^II	a	|			| ◦	|	|
		b	[			], -	[	]

(3)	M^2:C^I		verbreedt het schommlen van de peerlemoeren schabben
	M^2:C^II	a	|	|	,
		b	[		] -

(4)

M^2:C^I

a

het lijk der karpers,

en

hun

ovalen van

haar[?]

buik.

a

[

]

de

[

]

hun

[

]

M^2:C^II

|

| ◦

|

|

+ [←A; →C^I; →C^II; →F^I, 9-12; →9-12]

+ [←A; ←B^I; ←B^II; →F^I, 9-12; ←9-12]

II

Van de Woestijne begon aan het gedicht ‘Gelijk het gonzend bliksmen van motoren’ door op ‘2 Februari 1921’ op p. 3r van zijn carnet een schetsmatige versie te schrijven (C²:D), die deels bedoeld was om de lijn uit te zetten waarlangs het gedicht zich zou moeten gaan ontwikkelen, en deels woordelijk in het gedicht verwerkt werd. Boven de datum schreef hij: ‘“Als een goed instrument” (Wilhelmus)’. Later werd dit het motto bij de tijdschriftpublikatie; zie hiervoor noot 2.

[p. 470]

Kladstadia van ‘Gelijk het gonzend bliksmen van motoren’ [gz29] in het carnet van 1921 (H-58, p. 2v en 3r).

[p. 471]

	C^2:D
(1)		a	Gelijk een		peil
		b	[	]	[p]ij[l]

(2)

(in de ondoorgrondlijke ijlte van het licht)

(3)			Gelijk een [puntjes] (overgang)
			[witregel]

(4)		a	Gij
		a	Gelijk de visschen [puntjes]^+
			[witregel]

(5)		a	Gij
		a	Gelijk
		b	< ø >

(6)

b

Maar neen, maar neen, gelijk aarde en metalen^+

(7)			(diep in de aarde krystal)^+
			[witregel]

(8)			Neen: gelijk een dood stuk vleesch^+
			[kleine witruimte]

(9)

God, God, gelijk dit alles,

(10)

och God, ik weet niet meer^+

Iets verder in het carnet (p. 8r) begon Van de Woestijne aan wat later de tweede strofe werd. De varianten doen vermoeden dat dit, na de schets hierboven, het volgende tekstfragment is in de ontstaansgeschiedenis; het werd geschreven tussen 7 en 15 februari. Van de Woestijne schreef in eerste instantie éen regel:

	C^2:E^I^+
(1)		Neen: gelijk klein licht in groot licht, een kaarse

Hij schrapte dat en schreef erboven een onvolledige strofe (C²:E^II). Het geheel werd later doorgehaald, vermoedelijk toen de strofe verwerkt werd in stadium F.

	C^2:E^II^+
(1)		neen, gelijk klein licht in groot licht: een kaarse^+

(2)

zóo karig, dat de zonne haar doorvreet

(3)

[

ø

]

+ [→F^I, 9; →9]

+ [→F^I, 13; →F^II, 13; →F^III, 13; →13]

+ [→F^I, 16; →F^II, 16; →F^III, 16; →16]

+ [→F^I, 17; →17]

+ [→21-22]

+ [→E^II, 1; →5]

+ [→F^I, 5-8; →5-8]

+ [←E^I]

[p. 472]

(4)	maar die haar eigen onverdoofbaar weet
	[Stadium E werd geheel doorgehaald, vermoedelijk in stadium F]

De strofe bevat reminiscensies aan een losse notitie op een manuscript waarvan de datering onzeker is maar dat mogelijk al van juli 1911 is. Het is niet uit te maken of deze notitie Van de Woestijne voor de geest heeft gestaan bij het ontwerpen van ‘Gelijk het gonzend bliksmen van motoren’. Temidden van aantekeningen van uiteenlopende aard schreef hij:

	M^1: paralipomenon
(1)		God: een licht zóo sterk dat het alles eromheen onzichtbaar maakt

Bijna twee weken na stadium E keerde Van de Woestijne terug naar het eerste plan, dus naar D. Op de nog lege pagina ernaast (2v) schreef hij ‘15 februari’ en kwam toen tot een nog onvolledige uitwerking van het gedicht.

	C^2:F^I^+
1		a	Gelijk het gonzend		schitt
		a	[	]	bliksmen der motoren

2		a	waaraan een menschen-wil		zich-zelf
		a	[	]	[zich-zel]ven riemt,

3

en

[

ø

]

uw ondoorgrondlijk gloren

4			[	ø	]	doorpriemt
			[strofewit]^+

5		a	Neen: gelijk		in licht; gelijk een		kaarsl
		a	[			]	[kaars]e
		b	[	]	licht [in licht; gelijk een kaarse]

6		a	zóo karig, dat de zonne haar		doorwreet
		a	[	]	[door]v[reet]

7

van 't ochtend-groenen tot het avond-paarsen,

8

a

maar die

[

ø

]

klein

en

[

ø

]

weet

b

haar

eigen

[

]

doch

onverdoofbaar

[

]

[strofewit]^+

9

Neen: gelijk karpers die, ter diepste drabben^+

10

leven doorgapen, tot de dood ze treft

11		a	die dán eerst door de peerlemoeren		schappen
		b	[	]	[scha]bb[en]

12		a	hun		witte buit naar 't dag	[		ø	]	heft
		b	[	]	blinden [witte]n [bui]k		[naar 't]			plechtend [dag]en [heft]
			[strofewit]^+

+ [1-16→1-16]

+ [5-8←E^II]

+ [9-12←A; 9-12←B^I; 9-12←B^II; 9-12←C^I; 9-12←C^II]

+ [←D, 4]

+ [13-16→F^II; 13-16→F^III]

[p. 473]

13	a	Maar		neen, maar neen:		gelijk		aarde en metalen^+
	b	[ ø	]	[neen, maar neen:]		[ ø	]	[	]
	b	{[					]}	[	]
	b	{Neen:		gelijk	diep}			[	]
	b	{[[ø]		neen, maar neen: [ ø		]]}		[	]
	b	{[Neen: gelijk]			ongenaakbaar}			[	]
	c	{[[ø]		neen, maar neen: [ ø		]]}		[	]
	c	{[Neen: gelijk]			[ongenaak]t}			[	]

14	a	gedrukt door	[	ø	]	van 't heelal
	b	zengend verdicht in 't		drukken		[	]

15

nooit de

[

ø

]

vertalen

16		de on	[	ø	]	krystal^+
		[strofewit]^+

17	a	Neen:		als	een dood stuk vleesch^+
	a	[	]	'lijk	[	]
	b	[	]	[dood stuk vleesch], met		sous begoten
	b	[					]	dunne [sous begoten]

18	a	[	ø	]	deugdlijkheid
	b	noch eigen smaak noch			[	]	bekent;
	b	[				]	[beken]d[;]

19	a	[			ø			]
	b	dood zonder		leven, zonder weten,		zonder klooten,
	c	[	]	doodse[?] gevoels dood		[	]

20

a

[

ø

]

u-zelf

en

't eindloos

[

ø

]

gewend:

b

dood aan

[

]

de [eindloos]heid

[

]

c

[

]

als

een goed instrument[:]

Onder het plan op de rechterpagina hernam Van de Woestijne toen de vierde strofe. Hij gaf met een lijn over de pagina's aan dat die strofe op de plaats moest komen van de vierde strofe in E, zonder dat die werd doorgehaald (C²:F^II). Onder het gedicht op de linkerpagina hernam hij toen dezelfde strofe nogmaals (C²:F^III).

C^2:F^II, C^2:F^III^+

13

C^2:F^II

b

Neen,

gelijk

ongenaakt,

aard

en

metalen,^+

b

[

]

bronst van

[

]

van [metalen,]

C^2:F^III

|

|

:

|

|

aarde

|

|

14	C^2:F^II	a	zengend verdicht in duwe' en zuigen van 't Heelal
		a	[verdicht] bij		dringe' [en zuigen van 't Heelal]
	C^2:F^III	a	|	|	we
		a	[	]	duwe' en zuigen van 't heelal,

+ [←D, 6]

+ [←D, 7]

+ [17-20: fasering?]

+ [←D, 8; →17]

+ [←F^I, 13-16; →13-16]

+ [←D, 6]

[p. 474]

15	C^2:F^II	a	de	ooge	van	God	geniepelijk		vertalen
		b	{[					]}	[	]
		b	{onnaakbaar-diep			het oog van god}			[	]
	C^2:F^III		de ooge van God geniepelijk vertalen

16	C^2:F^II	a	in	harde	en	blinde	glinstring van krystal
		b	[]	doode	[			]
		b	[]	schrille	[]	doode	[	]
	C^2:F^III	a	||	dood	||	blinde	|	|
		b	[]	[dood]e	[			]

Op ‘18 Febr.’ ging Van de Woestijne op p. 10r over tot een voorlopige netversie. Bij regel 16 gekomen, haalde hij de vierde strofe door, schreef haar opnieuw en voltooide het gedicht tot het einde van dat moment, r. 23 (respectievelijk C²:G^I en G^II). Hij schrapte toen echter de laatste drie regels (r. 21-23, een rijmloze drieregelige strofe) en schreef een tweeregelige variant van die regels op de linkerpagina (C²:G^III). C²: G^I en G^II worden in de gecombineerde synopsis opgenomen; deze wordt onderbroken voor een afzonderlijke presentatie van C²:G^III.

III

M³ is kopij handschrift voor T geweest.

Varianten en correcties

(C^1, M^2 en C^2:D, E en F niet opgenomen)

motto

(C^2:G^I

[ontbreekt]

M^3

Als een

goedt

instrument

Marnix van

St.

Aldegonde

T

|

|

goed

|

|.

|

|

Sint

|

|.

M^4-D

[ontbreekt]^+

1	C^2:G^I	a	Gelijk het gonzend bliksmen		van
		a	[	]	der	motoren
		b	[	]	[ø]	[	]
	M^3-D		|	|	van	|	|	,

3	C^2:G^I		het		ondoorgrondbaar-ijle	wil doorboren
	M^3-D		|	|	ondoorgrondlijk-ijle	|	|

4

C^2:G^I

a

tot

het

a

[

]

waar

het

a

[

]

't den

lonk

van Godes oog

door-priemt

b

[

]

blik

[

]

M^3-D

|

|

doorpriemt;^+

5	C^2:G^I		Neen	,	gelijk licht in licht: gelijk een kaarse^+
	M^3-D		neen	|		|

+ [1-16←F^I, 1-16]

+ [5-8←E^II]

+ [←E^I]

[p. 475]

6	C^2:G^I, M^3		zóo	karig, dat de zonne haar doorvreet
	T, M^4		zoo	|	|
	M^5-D		zóo	|	|

8	C^2:G^I	a	d
		a	maar die haar kleinheid onverdoofbaar weet;
	M^3-D		|	|^+

9	C^2:G^I	a	Neen		:	gelijk karpers die ter dikste drabben^+
		b	[	]	,	[	]
	M^3-D		neen		|		|

10

C^2:G^I

't

leven

doorbijten, tot

de dood ze

treft

M^3

a

|

|

bijten

,

tot de

dood

ze treft,

b

wat

[

]

◦

[

]

◦

c

[

]

,

[

]

T, M^4

|

|

Dood

|

|

M^5-D

|

|

gapen

|

|

11	C^2:G^I	a	en		dan	eerst		door de peerlemoeren		schabben
		b	die		[						]
	M^3	a	en		dán	|			|	d
		a	[						]	schabben
	T		die		dan	|					|
	M^4		|	|	dán	|					|
	M^5-D		|				|,	|			|

12	C^2:G^I-M^5		hun		blinden	buik naar 't waaiend lichten heft;
	P^1-D		|	|	blonden	|	|^+

13

C^2:G^I

a

Neen,

gelijk

geest

van

aarde en van metalen,^+

b

[

]

ziel

[

]

c

Maar

neen

maar neen,

gelijk

[aarde en] [metalen,]

d

[

]

:

'lijk

[

]

C^2:G^II

|

|,

|

|

gelijk

|

|

M^3, T

maar

|

|

,

|

|

M^4

|

|

'lijk

aarde en 'lijk

metalen,

M^5-D

|

|

:

|

|

15

C^2:G^I

a

nooit

te

genaken

zijne

harde stralen

b

[

]

hare

[

]

c

[

]

worden

[

]

C^2:G^II

a

worden

't

verste

a

[

]

[verst]arde

en

ongenaakbre

stralen

b

[

]

verhole'

[en

ongenaakbre

stralen]

M^3-D

|

|

ongenaakb're

|

|

+ [9-12←A; 9-12←B^I; 9-12←B^II; 9-12 ←C^I; 9-12←C^II]

+ [←F, 4]

+ [13-16←F^I, 13-16; 13-16←F^II; 13-16←F^III]

+ [←D, 6]

[p. 476]

16	C^2:G^I	a	vergd^+
		a	[verg]adert in		een	trane van			krystal
		b	[vergader]d []		de	[	]	't	[		]
		c	[	]	een	[	]	[krystal]
	C^2:G^II-M^5		|							|	;
	P^1	a	|								|
		b	[	]	é[en]	[					]
	P^2-D		|								|
			[De laatste strofe van C:G^I (r. 13-16) werd doorgehaald in stadium G^II]

17	C^2:G^II	a	Neen:			dood stuk vleesch, vervloeid in		logge	beken^+
		b	[				]	loge[?]	[		]
	M^3-P^1		neen,		-	dood stuk vleesch, vervloeid	in logge beken
	P^2-D		|	|	◦	|				|

19	C^2:G^II	a	-	neen, slechts dat vleesch, dat vleesch,			dat	arrem leken,
		b	[			]	en	[	]
	M^3-D		◦	|	|	◦	|		|

20

C^2:G^II

a

dat

lage beest

dat

danst op 't hooge

^* best

b

op 't

[

]

M^3

a

en |

|,

|

|

dast

a

[

|

[da]n[st] op 't hooge beest;

T, M^4

|

|

M^5

|

|◦

|

|

^* beest.

P^1-D

|

|

;

[De regels 21-23 ontbreken in M^3, T, en M^4]

	C^2:G^II, M^5, P^1-3, D r. 21-23^+
21	C^2:G^II		Neen,	neen:			o God,		ik	weet niet hoe te zeggen
	M^5-D		neen,	|	|	,	|	| ◦	(ik	|	|;

23	C^2:G^II		God,
	M^5-D		God);
			[De regels 21-23 in G^II werden doorgehaald in stadium G^III]

	C^2:G^III
21		a	Neen, neen,		ik
		a	[	]	o God, gij die mijn hoop en smeeken

22		a	bij
		a	[b]uiten gelijkenis verweest
			[Hier eindigt C^2]

+ [←D, 7]

+ [←D, 8; ←F^I, 17]

* [lees: beest]

* [lees: beest;]

+ [21-22←D, 10]

[p. 477]

	M^3, T, M^4, M^5, P^1-3, D r. 24(21)-26(23)
24	M^3(21), T(21)	gelijk...
	M^4(21)	^* Gelijk,	gelijk de...
	M^5	gelijk,	|	|
	P^1-D	gelijk de...

24/25	M^3(21-22)	[geen strofewit]
	T(21-22)-D	[strofewit]

25	M^3(22)	gelijk...
	T(22), M^4(22)	Gelijk...
	M^5-D	gelijk...

26	M^3, T	[ontbreekt]
	M^4(23)-D	...

* [lees: gelijk,]

Zetfouten

T	r. 24(21): Gelijk | gelijk

Noten

^1	De correctie van het interpunctieteken na r. 20 in M^5 is aangebracht op grond van de puntkomma die in alle overige voltooide bronnen op die plaats voorkomt.
^2	Het motto boven het gedicht in de tijdschriftpublikatie (M^3 en T) ‘als een goed instrument’, toegeschreven aan Marnix van Sint Aldegonde, is afkomstig uit de tweede strofe van het ‘Wilhelmus’: ‘Maer God sal my regeren / als een goet instrument’ (r. 13-14). (Tekst naar Van Duyse, Het oude Nederlandsche lied dl. ii, p. 1620-1622.)