Wiekslag om de kim. Deel 2. Commentaar en apparaat

[GZ23] 'K ben hier geweest, 'k ben daar geweest

Overlevering

C: Carnet H-57, p. 29v, 30r.

M^1: Manuscript H-59,[1].

T: Elsevier's geïllustreerd maandschrift, 31.i (april 1921), p. 241. /19/

M^2: Manuscript H-74,15-16.

M^3: Manuscript H-76,40-41.

P^1-3: Drukproeven D^1 H-78,42-43.

D^1: God aan zee, p. 42-43.

P^4: Drukproef D^2 H-98,47-48.

D^2: Gedichten, p. 47-48.

Datering

22 december 1920 en daarna, vóor 16 februari 1921.

Ontwikkelingsgang

I

Achterin het carnet dat hij in de jaren 1920-1922 gebruikte, ontwierp Van de Woestijne het gedicht in meerdere sessies. In eerste instantie werkte hij met grijze inkt (p. 29v). Bovenaan schreef hij ‘Gebruik van God’, waarschijnlijk als

[p. 448]

titel van een groep gedichten; daaronder tegen de rechtermarge ‘22 Dec.’ en het volgende motto:

'k Ben hier geweest, 'k ben daar geweest
'k Ben al de kapellekens naar geweest.
<+ Volkslied>

Van de Woestijne kon daarna direct twee strofen geheel uitwerken en van een nieuwe (uiteindelijk de vierde) een schets ontwerpen (A¹). Op de linkerbladzijde (p. 30r) werden twee regels geschreven, bedoeld als begin van een nieuwe strofe (A¹¹), die met een lijn na de tweede strofe uit A¹ werden geplaatst. In stadium A werden later aanvullingen en correcties in blauwe inkt aangebracht (fase b).

	C:A^1^+
1			'k Ben hier geweest, 'k ben daar geweest,

2

'k ben al de heemlen naar geweest,

3

en - wát heb ik gevonden?

4		a	Geen		branden	feller dan mijn licht;
		a	[	]	fakkel	[	]

5

geen spiegel voor mijn aangezicht;

6			geen zalve voor mijn zonde.
			[strofewit]

7		a	Ik	bood	me-zelf eens		't	laf	genot
		a	Eens	bood	'k [me-zel]ven		[			]
		a	[			]	[]	[l]ie[f]	[	]

8

van een tafel zonder God.

9		a	D
		a	Het zout der zee gedronken,

10

het zout der aard genoten, was

11

'k, die bij het maal der eigen asch

12			heb 't eigen bloed geschonken
			[strofewit]^+

13

Toen moest ik wel op tochten uit

14		a	naar		een	[	ø	]	buit
		b	[	]	de	[				]
			[	]	overdrachtelijke				[	]

15		a	[	ø	] jager
		b	o hongerige	jager!

+ [1-12→1-12]

+ [13-18→19-24]

[p. 449]

Kladstadia van ‘'k Ben hier geweest, 'k ben daar geweest’ [gz23] in het carnet van 1920-1922 (H-57, p. 29v en 30r).

[p. 450]

16		a	[	ø	]
		b	En mijne huid, van vorst doorkeend^+

17		a	[	ø	]
		b	tot op de kilte van 't gebeent^+

18		a	[			ø	]	mager
		b	glansde		geraamt
		b	[	]	{[	]}
		b	[	]	{kubiek en}
		b	[	]	[geraamt]lijk mager
			[Fase b in r. 14-18 valt samen met stadium B; r. 13-18 worden r. 19-24 na invoeging van A^II]

	C:A^II^+
13			Hoe lange heeft het feest geduurd?

14

De deesemen te zeer verzuurd

15

b

- Dood, uw verwonderde oogen,

16

b

Dood, uw volstrekt-genaaiden mond

17		b	Waren		mij	[puntjes] te zeer gezond
		b	[	]	[ø]	[	]

18		b	voor mijne		beteuterde			logen
		b	[	]	[	ø	]	[	]
		b	[	]	beteuterde			[	]
			[Deze strofe werd met een lijn na r. 12 in A^I geplaatst; fase b valt samen met stadium B; toen de toevoegingen van fase b waren aangebracht, werd de strofe geheel doorgehaald]

Een volgend gedeelte dat vroeg op de linkerbladzijde werd geschreven, is een onvolledig gebleven strofe die een alternatief was voor de regels 13-18 uit A^I (C:A^III). In fase b van A^I, die samenviel met stadium B, nam Van de Woestijne de eerste twee regels van A^III (r. 19-20) over, en hij haalde ze in A^III dan ook door.

	C:A^III
19		a	Gelijk een huid,	van vorst gekeend^+
		b	[	ø	]

20		a	tot op de kilte van 't gebeent^+
		b	[	ø	]

21

[

ø

]

verdorven

22

En 'k heb gezocht, ik heb gezocht

23

in lucht en water, weide en krocht

+ [→ A^III, 19]

+ [→A^III, 20]

+ [→13-18]

+ [←A^I 16; →22]

+ [←A^I, 17;→23]

[p. 451]

24	[	ø	]	gezworven
	[De doorhaling van de eerste twee regels (fase b) valt samen met fase b in A^I, i.e. stadium B]

Resumerend: het gehele stadium A is geschreven met grijze inkt en bestaat uit over twee pagina's liggende fragmenten. Ze zijn met blauwe inkt aangevuld en gewijzigd; deze correctielagen vallen samen met stadium B. Hoeveel tijd verstreek tussen de stadia A en B is niet te zeggen.

Vroeg in stadium B noteerde Van de Woestijne bovenaan de linkerpagina een regel: B^I. Deze regel werd gebruikt in de aanvulling op A^II (r. 15, fase b).

	C:B^I^+
(1)		o Dood met steeds verwonderde oogen

In datzelfde stadium schreef Van de Woestijne een nieuwe versie van de strofe die hij in A^II had aangezet. De eerste twee regels werden iets later geschreven dan de daarop volgende (fase b). Mogelijk wilde Van de Woestijne aanvankelijk de strofe laten beginnen bij wat r. 15 werd.

	C:B^II^+
13		b	Hoe lange duurde wel het feest?

14

b

Gij zijt de laatste gast geweest,

15

Dood: uw verwonderde oogen,^+

16

Dood, uw volstrekt-genaaiden mond

17

verwezen 't hoofsch-geboôn verbond

18

met mijne zatte logen

In weer een later stadium werd onderaan op de rechterpagina nog een vijfde strofe toegevoegd:

	C:C^+
25			'k Ben hier geweest, 'k ben daar^* gewest,

26		a	'k ben		al		h
		a	[			]	de hellen		door	geweest
		b	[					]	naar	[	]
		b	[	]	{[			]}	[		]
		b	[	]	{hemel en helle}				[		]

27

En wát heb ik gewonnen -?

28

Geen duister schooner dan mijn licht

29

en mijn gezicht, mijn aangezicht

+ [←A^II, 15; →B^II, 15; →15]

+ [←A^II; →13-18]

+ [←B^I]

+ [→25-30]

* [lees: geweest,]

[p. 452]

30	a	de schoonste	,	schoonste zonne
	b	[] wellicht	[		]
	c	'laas! nog de		[	]

II

M¹ is kopijhandschrift voor T geweest.

Varianten en correcties

			(C niet opgenomen)
motto	M^1,T		'k Ben hier geweest, 'k ben daar geweest,
			'k ben al de kapellekens naar geweest.
			Vlaamsch volkslied
	M^2-D^2		[ontbreekt]^+

1	M^1-M^2		'k Ben		hier geweest, 'k ben daar geweest,
	M^3	a	|	|	he
		a	[	]	[h]ier geweest, 'k ben daar geweest,
	P^1-D^2		|			|

2	M^1, T		'k ben		al	de	heemlen naar geweest,
	M^2-D^2		|	|	aarde en		|	|

3	M^1		en	-	wat	heb ik gevonden?
	T-M^3		|	|	wát	|	|
	P^1-D^1		|	|	wat	|	|
	P^4	a	|				|
		b	[	]	[w]á[t]	[	]
	D^2		|				|

7	M^1-M^3		Eens bood	'k	me-zelven	't lief genot
	P^1		|	|	me-zelve	|	|
	P^2	a	|				|
		b	[	]	[me-zelve]n	[	]
	P^3-D^2		|				|

11	M^1		'k	die bij het maal der eigen asch
	T,M^2		||,	|	|
	M^3-D^2		|| ◦	|	|^+

15	M^1		Dood:		uw verwonderde oogen^+
	T		-	Dood:	|	|
	M^2		◦	|		|
	M^3-D^2		|			|,

16	M^1-M^2			en	uw		volstrekt-genaaide	mond
	M^3-D^1		Dood:		|	|^*	volstrekt-genaaiden	|	|
	P^4,D^2		|			|	volstrekt-genaaide	|	|

+ [1-12←A^I, 1-12]

+ [13-18←A^II; 13-18←B^II]

+ [←B^I]

* [lees: volstrekt-genaaide]

[p. 453]

17	M^1, T		verwezen	't	hoofsch geboôn	verbond
	M^2-D^2		|	|	hoofsch-geboôn	|	|^+

19	M^1		Toen		moest	ik wel op tochten uit
	T, M^2		|	|	móest	|	|
	M^3, P^1		|	|	moest	|	|
	P^2	a	|				|
		b	[	]	[m]ó[est]	[	]
	P^3-D^2		|				|

20	M^1, T		naar		overdrachtelijke buit,
	M^2	a	op
		a	naar		overdrachtelijke	buit,
	M^3		|	|^*	overdrachtelijk	|	|
	P^1, P^2		|	|	overdrachtelijke	|	|
	P^3	a	|				|
		b	[	]	[overdrachtelijke]n	|	|
	D^1, D^2		|				|

21	M^1	a	o	H
		a	[]	hongerige		jager!
	T		|		|	Jager!
	M^2	a	|		|	Jagen
		a	[		]	[Jage]r!
	M^3-D^2		|				|^+

22	M^1-M^3		En mijne huid, van vorst doorkeend
	P^1	a	|	|	,
		b	[	]	◦
	P^2-D^2		|		|^+

25	M^1-M^3		En - 'k ben hier geweest, en 'k ben daar geweest;
	P^1-D^2		|	|,

26	M^1-M^2		'k ben		hemel	en		helle	naar		geweest.
	M^3		|	|	helle	|	|	hemel	|	|	^* geweest
	P^1-D^2		|							|	geweest.

27	M^1-M^3		En		wát	heb ik gewonnen?
	P^1-D^1		|	|	wat	|	|
	P^4	a	|				|
		b	[	]	[w]á[t]	[	]
	D^2		|				|

28	M^1	a	Een
		a	Geen duister schooner dan mijn licht,
	T-D^2		|	|

+ [19-24←A^II, 13-18]

* [lees: overdrachtelijke]

+ [22-23←A^III, 19-20]

+ [25-30←C]

* [lees: geweest.]

[p. 454]

29	M^1	mijn aangezicht, grauw aangezicht,
	T	en mijn gezicht, mijn		grauw	gezicht,
	M^2-D^2	|	|	graauw	|	|

30	M^1	'laas!, nog de		schoonste	zonne...
	T-M^3	|	|	schóonste	|	|
	P^1-D^1	|	|	schoonste	|	|
	D2	|	|	schóonste	|	|

Zetfouten

P^1-D^1	r. 8: een | eene
	r. 16: volstrekt-genaaiden | volstrekt-genaaide

Noten

^1	Het Vlaamse volkslied waar het gedicht op teruggaat, is niet achterhaald.
^2	Van het gedicht verschenen vertalingen in het Duits (3x), het Frans (4x), het Friulaans, het Roemeens en het Spaans (2x).