Wiekslag om de kim. Deel 2. Commentaar en apparaat

[MM29] Wanneer ik sterven zal (o glimlach om de vreeze

Overlevering

M^1: Manuscript H-18.

T: Groot Nederland 10.ii (oktober 1912), p. 398-401. /10/

M^2: T met correctie H-20, [2-5].

M^3: Typoscript H-40,[34-36].

D: De modderen man, p. 56-60.

Datering

Mogelijk omstreeks juni 1912, zeker vóor oktober 1912.

Ontwikkelingsgang

I

Op M¹, waarop tevens fragmenten voorkomen van [mm4] en [mm20], heeft Van de Woestijne afwisselend met potlood en inkt aan zeven van de vierentwintig strofen van ‘Wanneer ik sterven zal’ gewerkt. Omdat [mm20] op 29 juni 1912 voltooid was, kunnen ook de kladstadia van ‘Wanneer ik sterven zal’ op het manuscript omstreeks juni 1912 geschreven zijn. De twee beginregels werden het vroegst genoteerd (M¹: A), met zwarte inkt. Later vulde Van

[p. 362]

de Woestijne ze met potlood aan tot een volledige strofe en schetste hij delen van wat respectievelijk de tweede strofe (r. 5-8), de twintigste strofe (r. 77-80) en de negentiende strofe (r. 73-76) zouden worden (M¹:B).

Een gedeelte van de schets vulde hij vervolgens in met zwarte inkt en hij schreef een nieuwe strofe (later r. 81-84) over het slotgedeelte van B heen (M¹:C).

	M^1:A^+
1			Wanneer ik sterven zal (o glimlach om de vreeze

2		a	en om 't begeeren dat ik eindlijk sterven		zal	!)
		a	[	]	[z]ou		[!)]

	M^1:B^+
3			neem dan dit pijnlijk boek, wil dan dees verzen lezen

4			waarin ik u miskenne, o vrouw
			[strofewit]

5

o 'k Weet: gij zult er niets dan bitters ondervinden

6

[

ø

]

7

mijn hunkren naar de^* duizenvoudige beminde

8			[puntjes]
			[strofewit]^+

9		a	omdat ik slechts aan u mijn driften zou		verzak[?]
		a	[	]	[verza]den

10

a

[

ø

]

moe

b

was

de

onverzaadbre zatte

uw duld'ge schoonheid

[

]

c

[

]

'k,

[

],

[

]

11

a

[

ø

]

U smaden

b

en, wijl

'k in

dorren

mond uw

jong

b

[

]

[jonjst'ge lippe^* [U]^** [smad]de

c

[

]

mijn

[

]

12		a	en
		a	ging mijn begeeren andren toe
			[strofewit]^+

13

maar gij [puntjes] mijn hart hebt hooren kloppen

14

[

ø

]

aan uw hart

15

[

ø

]

droppen

16			[	ø	]	smart
			[Fasen b en c in r. 10-11 vallen samen met stadium C]

+ [→1-2]

+ [3-8→3-8]

* [lees: duizendvoudige]

+ [9-12→77-80]

* [lees: geschrapt]

** [lees: smaadde]

+ [13-16→73-76]

[p. 363]

In elk geval vóor Van de Woestijne aan stadium C begon, noteerde hij met zwarte inkt nog een Franse aantekening in de rechtermarge op de voorzijde, mogelijk een citaat: ‘Désespoir de l'homme séparé de sa propre féminité devinée en une femme’.

	M^1:C^+
13		a	maar gij alleen toch		kent	de kreten van mijn vreugde
		b	[	]	weet	[	]

14		a	h
		a	al hoopte	ik	in
		a	[] hadde ik	ze	[]	mijn waan ook anderen gewijd.

15		a	maar	niemand heeft gekend wat U het diepst verheugde:
		a	en	[	]

16			úw pijnlijk-schoone zékerheid
			[Deze regels werden over de strofeschets r. 13-16 in B heen geschreven]

Waarschijnlijk aansluitend kwamen op de versozijde van het papier, onder een onvolledige versie van [mm20], nog twee strofen tot stand, eveneens met zwarte inkt (M¹:D). Inhoudelijk zijn ze zozeer met de eerdere strofen verbonden dat het wel zeker is dat Van de Woestijne ze voor hetzelfde gedicht bedoelde. Welke plaats hij ze ten opzichte van elkaar toedacht, is onzeker.

	M^1:D^+
(1)			a	want gij, ge		zoudt	,	mijn vrouw, de		ee
			a	[					]	alleenige eene wezen
			b	[	]	[z]ult	[				]

(2)

a

[

ø

]

liefde gaf...

b

aan wie 'k de

m

[

]

[

]

b

[

]

volle maat van

mijn

[

]

b

[

]

[mijn]e

[

]

(3)

a

Daarom, wen 'k^* stelven zal, wil deze verzen lezen

(4)			a	zoo onuitspreeklijk droef en laf;
				[strofewit]

(5)			a	Want	gij alleen, mijn líeve		vrouw	,	in	zult kunnen voelen
			b	waar	[	]	lieve	[	]	kunt [voelen]

(6)

hoe heel het boek dan toch van ónze liefde gloeit,

(7)		α	a	en		gij	alleen,		misschien de tranen zullen	zoelen
		β	b	[]	in uw oog		[	]	misschien 't geween [z]al	[	]

(8)		α	a	die	,	wijl 'k dit schrijf,		sch
		α	a	[			]	mijn schalen schroeit.
		β	b	[d]at	[				]

+ [→81-84]

+ [→89-96]

* [lees: sterven]

[p. 364]

Manuscript met kladstadia van ‘Ik wete dat ge ontwaken zult, dewijl ik wake’ [mm4], ‘Wanneer ik sterven zal (o glimlach om de vreeze’ [mm29] en ‘Trots, die mijn harte hardde, als ijzer’ [mm20] (H-18, r en v).

[p. 365]

[p. 366]

Aan de randen van de rectozijde van M¹ noteerde Van de Woestijne enkele losse aantekeningen of invallen. Weliswaar is hun verband met (de genese van) ‘Wanneer ik sterven zal’ niet duidelijk, maar ze worden volledigheidshalve als paralipomena hier gegeven (en niet bij [mm4] of [mm20]), omdat ze tijdens het werken aan dit gedicht genoteerd werden. Paralipomenon 1 werd geschreven met zwarte inkt, paralipomenon 2 met potlood.

	M^1: paralipomenon 1
(1)		a	o Gij die		bangt
		a	[	]	[bang] zijt U in mij te zullen herkennen

	M^1: paralipomenon 2
(1)		a	Ik, aan		wie	ge uw schoonheid dankt
		a	[	]	[wie]n	[	]

II

M² is de uitgescheurde tekst van de tijdschriftpublikatie in Groot Nederland (T), met correctie van de zetfout in r. 40 (uw→u). Tevens werd de titel ‘Aan de eeuwig-eenige’ doorgehaald. Waarschijnlijk bracht Van de Woestijne zelf de wijzigingen aan, en is het blad gebruikt bij de voorbereiding van Het gelaat des dichters. Met blauw potlood werd naast de eerste strofe het romeinse cijfer iii geschreven, en werden telkens na vier strofen markeringen aangebracht die duiden op een (beoogde) verdeling van de tekst over meerdere pagina's. M² is niet in de synopsis opgenomen.

III

M³ is kopij voor D geweest.

Varianten en correcties

		(M^1 en M^2 niet opgenomen)
titel	T	Aan de eeuwig-eenige.
	M^3, D	[ontbreekt]^+

4	T	waarin ik		ú	miskenne, o vrouw.
	M^3, D	|	|	u	|	|

12	T	die aldoor-heeter	leven zocht;
	M^3, D	| | aldoor heeter	|	|

14	T	en die in		úwen	schoot het ál-bezit bejoeg,
	M^3, D	|	|	uwen	|	|

21	T	Gij zult er niets, helaas, gij zult er nimmer hooren
	M^3, D	|	|,

+ [1-2←A; 3-8←B, 3-8]

[p. 367]

22	T	zelfs		't laf	gekreun dat om uw medelijden smeekt:
	M^3, D	|	|	geen	|	|

24	T	een maatlijk		dropje	bloed, dat leekt;
	M^3, D	|	|	dropken	|	|

28	T	der laatste koorts van		vóor	zijn	dood;
	M^3	|	|	voor	den	|	|
	D	|	|	vóor	|		|

30	T	wat		gíj	dan ooit, voor wie dit dichtte, zijt geweest,
	M^3, D	|	|	gij	|	|

33	T	En toch... - Wanneer ik sterven zal (o geerte en vreeze!),
	M^3, D	|	|◦

34	T, M^3	en om		úw	kommrend hoofd de doode-wake fleemt,
	D	|	|	uw	|	|

39	T	en gij zult voelen, gij die mij niet		kúnt	misprijzen,
	M^3	|	|	kunt	|	|
	D	|	|	kúnt	|	|

40	T	het smaden dat	u	tegen-slaat;
	M^3, D	|	|	tegenslaat;

42	T	ter		felre	kone en in het traanloos oog-geschrijn;
	M^3, D	|	|	fellre	|	|

43	T	en 't boek zal worden gelijk lood in uwe handen
	M^3, D	|	|,

45	T, M^3	dan	zult ge - armzaliger dan wie het ergste leden,	-
	D	dán	|	|

46

T

dan zult gij

nóg

,

o mijne

vrouw

,

me wezen

góed.

M^3

|

|

nog

|

|

goed.

D

|

|

nóg

|

|

vróuw

|

|

góed.

49	T	gij zult de		grauwe	lok van		vóor	mijne oogen keeren,
	M^3, D	|	|	graauwe	|	|	voor	|	|◦

50	T	en zien hoe		nóg	de drift zwart om mijn schalen kringt;
	M^3	|	|	nog	|	|
	D	|	|	nóg	|	|

52	T, M^3	de laatste kreet mijn lip verwringt;
	D	|	|.

53	T, M^3	maar	gij en zult geen woorden zoeken, die vergeven;
	D	Maar	|	|

54	T	geen zoenens-tranen zelfs		zijn	zoete tuigenis
	M^3, D	|	|	ter	|	|

58	T	gij weet hoe 't aan uw schrik zijn laatste bonzen sloeg,
	M^3, D	|	|;

[p. 368]

59	T		-	want reeds, o vrouwe, hoort ge		üw	hart de woorden zeggen
	M^3		◦	|				|
	D		l		|	uw	|	|

60	T		die u de		diepste	zorge vroeg.
	M^3, D		|	|	laatste	|	|

61

T

Onaangeroerd

zult

gij

het boek ter zijde laten;

M^3

a

Gij zult,

ontroeringloos

,

|

|

a

[

] in

nieuw

ontroere'

[

]

b

[

]

[nie]t

[

]

b

[

]

nieuw

[

]

D

|

|

63	T		en gij zult voelen hoe mijn doem tot niets		zou	baten,
	M^3, D		|	|	kon	|	|

69	T		Want hoe ge, toen		ge	laast, ter borst moest voelen nijpen
	M^3, D		|	|	gij	|	|^+

74	T		gelijk een		zoeten	last aan 't eigen vragend hart:
	M^3, D		|	|	zoete	|	|

75	T		gij weet hoe 'k machtloos weende,		... en	hoe de doop der droppen
	M^3, D		|	|	en -	|	|

76	T		U heilig miek van		míjnen	smart.
	M^3, D		|	|	mijnen	|	|^+

77	T		Omdat ik slechts aan		u	mijn driften zou verzaden,
	M^3, D		|	|	ú	|	|

79	T		en wijl	mijn dorre mond uw jonst'ge		lippe smaadde,
	M^3, D		| | 'wijl	|	|	lip versmaadde,^+

81	T, M^3		maar gij		alleen	toch weet de kreten van mijn vreugde
	D		|	|	alléen	|	|

82	T, M^3		al hadde ik ze in mijn waan ook		andere	gewijd;
	D		|	|	ándere	|	|

83	T		maar niemand had, wat van mijn		toornen 't	meest u	heugde:
	M^3, D		|	|	toorn u ||	meeste	|	|

85	T		de vlammen-schoone zekerheid		waar	de Getuigen
	M^3	a	|	|	van	|	|
		a	[	]	waar	[	]
	D		|				|

+ [73-76←B, 13-16]

+ [77-80←B, 9-12]

+ [81-84←C]

[p. 369]

86	T		hoe fel de geesel strieme en 't		ónbegrijpen	spott'	-,
	M^3, D		|	|	onbegrijpen	|	|

88	T		ter hoogt	meê rijzen van hun God.
	M^3, D		| | hoogt'	|	|^+

89	T		- Want gij, ge weet, mijn vrouw, de		alléenige	te wezen
	M^3, D		|	|	alleenige	|	|

92	T		zoo		onuitspreeklijk droef en	laf;
	M^3, D		|	|	onuitspreeklijk-droef ||	-laf,

93	T		daar	gij alleen, mijn		líeve	lieve, in u kunt voelen
	M^3		|		|	lieve	|	|
	D		- daar	|				|

94	T		hoe heel het boek van		míjne en		ook úw liefde gloeit,
	M^3	a	|	|	mijne | |		uwe
		a	[			]	ook úw liefde gloeit,
	D		|					|

95	T		en in		úw	oog alleen misschien 't geween zal zoelen
	M^3		|	|	uw	|	|
	D		|	|	úw	|	|

96	T		dat,		wijl	'k dit schrijf, mijn		schalen	schroeit...
	M^3, D		|	|	wen	|	|	schale	|	|

+ [89-96←D]

Zetfouten

T	r. 40: uw | u
D	r. 92: onuitspreklijk-droef | onuitspreeklijk-droef

Noten

^1	In typoscript M^3 niet gecorrigeerde fouten: r. 10: schoobheid | schoonheid r. 46: vrôuw | vróuw Op drie plaatsen komen bovendien correcties c.q. varianten voor die met zwarte inkt zijn aangebracht, waarschijnlijk door Van de Woestijne zelf. Het betreft de correctie zij→gij in r. 57; de correctie respectievelijk variant nieuwe→niet→nieuw in r. 61; en de correctie jonst'je→jonst'ge in r. 79.
^2	A.M. Musschoot heeft bij dit gedicht gewezen op invloed van Charles Baudelaires gedicht ‘Je te donne ces vers afin que si mon nom’. Zie Musschoot, ‘Karel van de Woestijne, een baudelairiaans dichter’, p. 128.
^3	Van het gedicht verschenen vertalingen in het Engels (éen strofe), het Frans en het Grieks.