Wiekslag om de kim. Deel 2. Commentaar en apparaat

2 Het menschelijk brood en God aan zee

In 1924 was bij Boosten & Stols in Maastricht Van de Woestijnes epische bundel Zon in den rug uitgekomen in de reeks De Schatkamer die onder redactie stond van Jan Greshoff. Enkele jaren later was A.A.M. Stols verantwoordelijk voor drie van de vier uitgaven die Wiekslag om de kim vormen: Het menschelijk brood en God aan zee in 1926, en Het berg-meer in 1928. Bovendien bracht Stols in 1930 in éen bundel Het menschelijk brood en De modderen man opnieuw uit, en samen met Joh. Enschedé en Zonen in 1931 de eerste druk van Nagelaten gedichten; vervolgens zorgde hij in 1943 voor de integrale Noordnederlandse heruitgave van de trilogie, evenknie van de Belgische Wiekslag-uitgave door Manteau, een jaar eerder.

2.1 Drukgeschiedenis van God aan zee

Stols moet eind augustus 1926 schriftelijk aan Van de Woestijne voorgesteld hebben de bundel God aan zee uit te geven. Op 4 september 1926 schreef Van de Woestijne de volgende brief aan Stols.⁶

Hooggeachte Heer Stols,
Neem mij niet kwalijk zoo ik Uw brief enkele dagen onbeantwoord liet: hij bracht overwegingen en nazoekingen mede, die ik U wensch mede te deelen om, naar ik wensch, eene overeenkomst te treffen.
God aan Zee is niet eene verzameling van losse gedichten, maar een goed-aaneengesloten geheel, waar geen enkel deel uit gelicht kan worden. De bundel maakt het tweede luik uit van een triptiek, waarvan het eerste De Modderen Man is, (in 1919 uitgegeven en mijn eigendom)⁷ en het derde het Bergmeer zal heeten.

6 Alleen het klad van de brief is bewaard; het is dus mogelijk dat de verzonden versie van de brief heeft afgeweken.

7 Dit moet zijn 1920.

[p. 184]

Ik zou met de uitgave van God aan Zee geen haast hebben, indien einde dit jaar niet een tijdperk werd afgesloten, waarvoor een grooten staatsprijs moet worden uitgereikt, dien ik kans heb te winnen (dit als vertrouwelijke mededeeling).
Daar U eenerzijds geen bundel wenscht uit te geven van meer dan plus-minus veertig bdz. en ik het voor eene eer houd opgenomen te worden in uwe reeks ‘Trajectum ad Mosam’; daar het anderdeels in mijne bedoeling ligt, over twee jaar, naar aanleiding van mijn vijftigste verjaring, voormelde trilogie in haar geheel en onder meer-populairen vorm zooals mijne groote bundels bij C.A.J. van Dishoeck in het licht te zenden, ben ik tot het volgende voorstel gekomen, dat ik U onderwerp:
Uit God aan Zee maak ik eene bloemlezing (de keus is reeds gedaan), die 44 bdz. tekst, met het voorwerk dus 48 bdz. zou beslaan (bladspiegel: vijf vierregelige strofen), [en] uitgegeven zou worden naar uwe inzichten, wat papier en getal exemplaren betreft. Deze bundel zou ik noemen: Blikken
Daar over twee jaar deze oplage hoogst-waarschijnlijk zal uitverkocht zijn, zou ik U van nu af aan mijn grooten bundel (± 275 bdz.) tegen 1928 ter uitgave aanbieden: U zoudt hem dan, mits enkele prachtexemplaren, uitgeven naar uw believen.
Wat het honorarium betreft: U zoudt het mij uitbetalen bij inlevering der copy (in den loop van deze maand September); dat honorarium zou gebracht worden op 150 gulden, maar dan zou het manuscript, eigenhandig-geschreven op groot papier, met eene wettigende opdracht Uw eigendom blijven. Ik wil U niet verzwijgen dat ik vóór het einde dezer maand een goed gebruik heb van zulke som.
Wat eindelijk uw verzoek aangaat betreffende uwe Serie voor de Happy few - ik ben blij daartoe te behooren -, gaarne willig ik het in: gij krijgt daarvoor een gedicht in twee deelen, Het menschelijke brood, dat tien à twaalf bdz. inneemt (vier vierregelige strofen), en dat eigenlijk bedoeld is als eene inleiding voor eene nieuwe uitgave van De(n) Modderen Man, in den herdruk dien ik U hierboven, te gelijker tijd met God aan Zee en Het Bergmeer, voorstel.
Donderdag e.k. vertrek ik voor enkele weken naar zee. Het zou mij genoegen doen, vóór dien tijd te vernemen hoe U over dit alles denkt. Intusschen moge ik verblijven [...]

De onderhandelingen betroffen dus in eerste instantie God aan zee, en Stols maakte van die gelegenheid gebruik ook om een bijdrage voor zijn bibliofiele reeks To the Happy Few te vragen.

In het verzoek had Stols blijkbaar de omvang van God aan zee gesteld op ongeveer veertig pagina's. Van de Woestijne heeft daarop zonder dralen een selectie gemaakt uit de gedichten die voor de oorspronkelijke bundel bestemd waren: ‘de keus is reeds gedaan’. Deze selectie is vastgelegd in het verzamelhandschrift met de titel Blikken (H-74), dat de door Van de Woestijne opgegeven omvang heeft. Voor de inhoud en het selectieproces verwijs ik naar de bespreking van het handschrift in § 6.3.6 van de Ontstaansgeschiedenis.

De selectie van de gedichten en de vervaardiging van het manuscript zijn hoogst waarschijnlijk deel van de ‘overwegingen en nazoekingen’ die Van de Woestijnes antwoord vertraagden. Als reactie op Stols' schrijven moet hij Blikken in de eerste dagen van september geschreven hebben.

[p. 185]

Van de Woestijne had vermoedelijk nog andere overwegingen te maken. In 1924 had uitgeverij De Sikkel zijn Substrata in een bibliofiele editie uitgegeven, en Van de Woestijne had zich in een brief aan Eugène de Bock, directeur van de uitgeverij, zeer lovend uitgelaten over het resultaat.⁸ In een postscriptum bij een brief van 27 mei 1926 aan De Bock wierp hij op:

Ik herkouw het ontwerp van een bundel verzen, die ik op eigen risico zou uitgeven. Zoudt gij geneigd zijn, een deel der exemplaren over te nemen? Het zou gedrukt worden op niet meer dan honderd exemplaren. Ik zou er U den helft van voorbehouden.

De mogelijkheid bestaat dat Van de Woestijne zijn volgende bundel uit het drieluik hier aan De Bock aanbood. In de marge schreef De Bock bij deze passage: ‘te zijner tijd gaarne meer over horen’; hij zal Van de Woestijne in deze zin geantwoord hebben in een (niet bewaarde) brief. In de voorgestelde opzet kwam de bundel er niet.

Van de Woestijne ging in zijn schrijven aan Stols tevens accoord met opneming van Het menschelijk brood in de reeks To the Happy Few. Maar zijn voorstel aan Stols reikte verder. Hij gaf te kennen in 1928 ter gelegenheid van zijn vijftigste verjaardag het complete drieluik in éen band te willen uitgeven. Daarin zou ‘Het menschelijk brood’ zijn beoogde plaats vóor de eveneens te herdrukken De modderen man krijgen, God aan zee zou er integraal deel van uitmaken, en Het berg-meer zou er als sluitstuk voor het eerst in verschijnen.

Van de Woestijne had zich met betrekking tot de omvang van God aan zee snel aan de wensen van de uitgever aangepast en Blikken ontworpen. Stols reageerde echter al op 7 september op Van de Woestijnes brief met een nieuw voorstel:⁹

Hooggeachte heer Van de Woestijne,
In het bezit van Uwe geëerde letteren van 4 dezer, heb ik de eer U het volgende mede te deelen.
Zeer gaarne aanvaard ik Uw voorstel om eem¹⁰ bloemlezing uit god aan zee uit te geven.
Maar, waar zooals Gij zelf zegt, eigenlijk geen gedicht uit dien bundel kan gemist worden, stel ik U voor, den geheelen bundel toch uit te geven in luxe-editie.
Mijn voorwaarden zouden dan blijven 10% van het netto-bedrag per verkocht exemplaar, maar op welk bedrag ik U bij ontvangst der persklare copy een bedrag van een honderd en vijftig gulden zal doen toekomen als vooruitbetaling.

8 Brief van 25 mei 1924: ‘Ik kan U niet zeggen hoe dankbaar ik U ben voor de zorg die gij aan mijn werk heb[t] besteed, en die bekroond is met zulken uitnemenden uitslag. Niet alleen is de productie verrassend-nieuw, maar zij overtreft in schoonheid al wat ik had durven hopen.’

9 amvc: w 803/b4.

10 Lees: ‘een’.

[p. 186]

Het manuscript wordt dan mijn eigendom; het zal geschreven zijn op groot papier, en gededicaceerd worden.
Eind 1928 herkrijgt U dan weer het auteursrecht om god aan zee op te nemen in de triptiek uitgave.
Ik hoop dus spoedig het manuscript te ontvangen, als Gij met mijne condities accoord gaat.
Het lijkt mij trouwens bij nader inzien veel beter toe om Uwen bundel onverkort uit te geven; ommers bij een luxe-editie moet ook de text van volledige waarde zijn. En mij dunkt dat het U meer zal aantrekken als eene bloemlezing gelijk blikken, hoewel het voor mij natuurlijk een veel grooter risico zal eischen.
zon in den rug is zeer slecht gegaan, en ik ben dus huiverig. Maar gelukkig heeft Uw werk den tijd, en ik zal het voor en na wel kwijt raken.
Met grooten dank aanvaard ik Uw aanbod van het menschelijk brood voor mijne particuliere collectie To The Happy Few. Dat gij mij daarvan tevens het manuscript schenkt, is mij als bibliophiel een dubbele verheugenis.
Wat de uitgave van het bergmeer betreft, ik appr[e]cieer het ten zeerste, dat gij mij die nu reeds aanbiedt. Ik hoop eerlang ook tot de uitgave daarvan over te gaan.
Gaarne zie ik nu Uwe definitieve toezegging van den geheelen text van god aan zee tegemoet, waarna ik U het contract ter teekening zal toezenden. Gelieve mij ook van Uw nieuw adres op de hoogte te houden.
Van mijn vriend Vriamont vernam ik, dat Gij accoord gaat met de vertalingen voor Commerce, en zelfs dat gij ze zelf ter hand wilt nemen. Mij is niets liever dan dat. Ik stel er eene eer in U als eerste Nederalndschen¹¹ dichter in Frankrijk te kunnen introduceeren, waar gij dan in het goede gezelschap van Valéry, Fargue en Larbaud verkeert.¹²

Stols wilde dus alsnog God aan zee volledig uitgeven en wachtte Het berg-meer met belangstelling af, maar verplichtte zich niet tot een uitgave van de gehele trilogie in 1928.

Van de Woestijne is met het voorstel voor God aan zee accoord gegaan. Het handschrift van Blikken is verder ongebruikt gebleven. Hoe de afspraken betreffende de ‘gededicaceerde’ nethandschriften van God aan zee en Het menschelijk brood tot stand gekomen zijn, is niet zeker. Het lijkt erop dat Stols daarover in zijn eerste brief al gesproken heeft. Dat hij evenwel blij verrast was met het manuscript van Het menschelijk brood wijst erop dat Van de Woestijne dit had aangeboden in de uiteindelijk verzonden versie van de brief van 4 september. De beide nethandschriften bleven bewaard (H-76 en H-77). Ze bevatten een handgeschreven opdracht aan Stols, maar alleen God aan zee werd gedateerd, op 23 september 1926. Gezien de smetteloze staat waarin de manuscripten ook nu nog verkeren, en Stols' bibliofilie in aanmerking genomen, is het uitgesloten dat de nethandschriften in de zetterij zijn

11 Lees: ‘Nederlandschen’.

12 In het modernistische tijdschrift Commerce zijn geen vertalingen van Van de Woestijne verschenen. (Vergelijk de indices van het tijdschrift in Levie, Commerce, p. 201-219.)

[p. 187]

gebruikt. De eerste drukproef van God aan zee en het manuscript voor Stols hebben echter op enkele plaatsen overeenkomstige fouten, die erop wijzen dat naar het manuscript een zeer getrouwe kopie is gemaakt. Als die hypothese juist is, ligt het voor de hand dat voor Het menschelijk brood dezelfde werkwijze is gevolgd. Wie dergelijke afschriften gemaakt heeft - Stols, Van de Woestijne of een derde - is niet bekend.

Toen het drukproces ver gevorderd was, heeft Stols een prospectus verspreid om God aan zee aan te kondigen en intekenaren te werven. Er waren van het prospectus zowel exemplaren op Japans papier als op papier van Pannekoek. Het bestond uit een gevouwen blad met op de voorzijde de titelpagina van de bundel, binnenin respectievelijk de gedichten ‘'k Heb mijne nachten meer doorbeden dan doorweend’ [gz2] en ‘Ik kom alleen, bij nacht, in deze zee-stad aan’ [gz12]. De tekst op de achterzijde luidde:

Tot ons groot genoegen kunnen wij thans een zeer belangrijk werk aankondigen, hetwelk, naar wij verwachten, zeker de aandacht van de vrienden der Nederlandsche letterkunde zal trekken.
In 1920 liet Karel van de Woestijne een bundel gedichten verschijnen getiteld ‘De Modderen Man’. Deze bundel is door de kritiek zeer gunstig ontvangen. Het eerste deel van een drieluik was daarmee voltooid. Met belangstelling werd toen om de volgende deelen gevraagd. Thans is door den dichter het tweede voltooid. De titel daarvan is: ‘God aan Zee’. Het geheele werk zal voltooid zijn met den het volgende jaar te verschijnen bundel ‘Het Berg-Meer’.
Aan ‘De Modderen Man’ zal worden toegevoegd een inleidend gedicht getiteld ‘Het Menschelijk Brood’, hetwelk zal gedrukt worden in 125 exemplaren welke evenwel niet in den handel komen.
Om het tweede luik zoo aantrekkelijk mogelijk te maken hebben wij gemeend aan het boek een passenden, vorm te moeten geven. Wij kozen als formaat 15 × 23; als letter de Garamond. Titel en initialen werden geteekend door Alphonse Stols.
Het werk bestaat uit een prae-ludium De geboorte van den Bedelaar, vijf deelen: i De Heete Asch. ii De Schurftige Danser. iii Verzoeking van God. iv Geboorte van den Honig. v God aan Zee, en een post-ludium De uitvaart van den Bedelaar. Elk deel daarvan begint met een groote initiaal; elk gedicht met een kleine. 240 exemplaren zijn gedrukt op geschept Hollandsch papier van Pannekoek. Bovendien werden tien exemplaren op keizerlijk Japansch papier gedrukt.
De prijs der gewone exemplaren is 10 gulden, die van de exemplaren op Japansch papier is 25 gulden.
God aan Zee vormt het xvie deel van de serie Trajectum ad Mosam.
Om onze inteekenaren te gerieven hebben wij met den uitgever van ‘De Modderen Man’ een overeenkomst getroffen om de resteerende exemplaren beschikbaar te stellen tegen den prijs van fl. 5.25.

Het prospectus besluit daaronder met een wervende tekst voor Zon in den rug, de bundel die volgens Stols ‘zeer slecht gegaan’ was.

[p. 188]

Het door Stols op 16 november 1926 getekende contract voor God aan zee biedt verdere bijzonderheden over de uitgave.¹³ Van de Woestijne stond de rechten af voor éen druk en was pas gerechtigd tot een nieuwe druk over te gaan (afzonderlijk of te zamen met ander werk) als de gehele oplage bij Stols was uitverkocht. De typografische uitvoering was geheel in handen van de uitgever, die daarvoor ‘naar zijn beste weten’ zou zorgdragen. De genoemde oplagecijfers wijken af van die in het prospectus. In artikel 10 van het contract werd bepaald:

De geheele oplage van dezen druk bestaat uit 300 ex. aldus verdeeld:
10 ex. op Japansch papier, in den handel, à fl.25.- verkoopsprijs,
5 ex. op Japansch papier, niet in den handel,
250 ex. op Hollandsch papier, in den handel, à fl. 10.- verkoopsprijs,
35 ex. op Hollandsch papier, niet in den handel, waaronder zijn begrepen de exemplaren voor den auteur, benevens die voor de pers.
Hierbij is overeengekomen, dat de uitgever alle kosten der uitgave zal dragen en den auteur als honorarium uitkeeren 10% van den netto-prijs per verkocht ex., dus over het totaal bedrag ad 10 × 25 + 250 × 10 gulden = 2750 gulden verminderd met 33 1/3% boekhandelaarskorting (915 gulden) blijft 1835 gulden, zoodat het totaal bedrag van het honorarium kan worden Fl. 183,50, waarvan de auteur bij het teekenen van het contract een voorschot van 150 gulden ontvangt tegen behoorlijke quitantie.

Als auteursexemplaren zou Van de Woestijne ontvangen: ‘tien niet in den handel zijnde gratis exemplaren, ingenaaid, benevens twee exemplaren op Japansch papier, eveneens niet in den handel en ingenaaid’.

Het produktieproces van de bundel heeft zich in betrekkelijk korte tijd voltrokken. Het aan Stols opgedragen nethandschrift is gedateerd 23 september 1926. De bundel verscheen nog in november. In de tussenliggende periode is de bundel gezet, heeft Van de Woestijne driemaal de proeven gecorrigeerd en zijn de initialen getekend. In zijn agenda van 1926 noteerde Van de Woestijne op 29 september: ‘Ontv. Stols 2205 F’. Dit is tegen de toenmalige wisselkoers het equivalent van fl. 150.-.

13 amvc: w 803/b4.

2.2 God aan zee: uitvoering

God aan zee werd ingenaaid in een lichtgroen omslag met de afmetingen van circa 23,2 × 15,4 cm. Titel, auteur en imprint werden daarop zwart gedrukt, Stols' vignet voor de serie werd in rood gedrukt. Bij wijze van colofon is achterin de bundel een ‘Verantwoording der oplage’ opgenomen, geheel in kapitalen gezet:¹⁴

14 In de geciteerde tekst zijn hoofdletters en cursieven door mij toegevoegd.

[p. 189]

Colofon van God aan zee. In de ‘Bibliographische aanteekening’ is vermeld dat de bundel deel uitmaakt van een trilogie.

[p. 190]

God aan zee, door Karel van de Woestijne, vormt het zestiende deel der serie Trajectum ad Mosam. Het boek is gezet met de letter van Garamond. De titel en de initialen werden geteekend door Alphonse Stols. Gedrukt te Maastricht in November 1926 onder leiding van A.A.M. Stols in de drukkerij der firma Boosten & Stols, in een oplage van 300 exemplaren, n.l.: 15 op Japansch papier (1-15) en 285 op geschept papier van Pannekoek & Co. (16-300). Vijftig exemplaren (genummerd 11-15 en 256-300) blijven uitsluitend ter beschikking van den schrijver, van den uitgever en van hunne vrienden.

Iets lager volgde het rode drukkersvignet dat Jan van Krimpen voor Stols ontwierp, daaronder het gestempelde nummer. Ten minste een gedeelte van de exemplaren die niet in de handel kwamen, werd op naam gedrukt. In het Nieuwsblad voor den boekhandel werd God aan zee eerst op 3 mei 1927 als nieuwe uitgave gemeld, tegelijk met andere uitgaven van Stols. De opgegeven prijs stemde overeen met de desbetreffende bepaling in het contract: vijfentwintig gulden voor de exemplaren op Japans papier, tien gulden voor de exemplaren op Pannekoek.

2.3 Drukgeschiedenis van Het menschelijk brood

De onderhandelingen voor Het menschelijk brood en God aan zee hebben zich gelijktijdig voltrokken. Van de Woestijne heeft voor Het menschelijk brood waarschijnlijk geen honorarium ontvangen. To the Happy Few was geen commerciële uitgave. Stols verzocht Van de Woestijne om de bijdrage en toonde zich zeer dankbaar na Van de Woestijnes toestemming. Een notitie betreffende ontvangen geld van Stols is in Van de Woestijnes carnet niet aangetroffen.

De colofon in Het menschelijk brood, onder het hoofd ‘to the happy few’, luidt (p. [18]):

‘Het Menschelijk Brood’ door Karel van de Woestijne werd door A.A.M. Stols als twaalfde boek voor zijn vrienden gedrukt in November 1926. De oplage bedraagt 115 exemplaren, n.l. 15 op Japansch papier (i-xv) en 100 op Hollandsch papier (1-100), welke alle door den dichter en door den drukker van hunne handteekening werden voorzien

Het exemplaar werd onder het ronde drukkersmerk na het voorgedrukte ‘No.’ met de hand genummerd. In een bewaard gebleven drukproef waarop Stols enkele typografische aanwijzingen noteerde (H-81), wordt in de colofon december als datum genoemd. Juist de verandering daarvan in ‘november’ wijst erop dat het drukken daadwerkelijk in november heeft plaatsgehad.¹⁵ De verschijning is, waarschijnlijk omdat To the Happy Few een particuliere reeks van Stols was, niet in het Nieuwsblad voor den boekhandel aangekondigd.

15 Vergelijk ook de ‘Bibliographische aanteekening’ in Het berg-meer, geciteerd in §4.1, waar november als maand van verschijnen van Het menschelijk brood wordt genoemd.

[p. 191]

Colofon van Het menschelijk brood met handtekeningen van Karel van de Woestijne en A.A.M. Stols.

[p. 192]

Het manuscript van Het menschelijk brood dat Van de Woestijne aan Stols schonk, is evenals dat van God aan zee smetteloos; er moet dus een ander kopijhandschrift vervaardigd zijn, maar dat is niet bewaard gebleven.

2.4 Het menschelijk brood: uitvoering

Het menschelijk brood werd ingenaaid en had de afmetingen 17,5 × 14,6 cm, in overeenstemming met het ontwerp van de reeks. Het omslag was blauwgrijs.

De door Van de Woestijne voorgestelde gecombineerde herdruk van De modderen man en Het menschelijk brood bij Stols verscheen in 1930, een jaar na het overlijden van de dichter. Er zijn geen aanwijzingen dat hij aan de totstandkoming van de herdruk nog heeft bijgedragen, zodat de uitgave niet als geautoriseerd kan worden beschouwd: ook bij herdrukken van zijn werk hechtte Van de Woestijne eraan zelf de proeven te corrigeren.¹⁶

16 Dit blijkt uit de correspondentie met C.A.J. van Dishoeck.