Geen recht de moed te verliezen. Leven en werken van dr. H.M. de Lange (1919-2001)

[p. 385]

Deel II
Harry de Lange en de oecumenische sociale ethiek

‘De mens is geschapen en geroepen om een vrij wezen te zijn, verantwoordelijk aan God en zijn naaste. Elke neiging van Staat en maatschappij om hem te beroven van de mogelijkheid op verantwoordelijke wijze te handelen is een loochening van Gods bestemming, die Hij met de mensen heeft en van Zijn verlossingswerk’¹
Wereldraad van Kerken, Amsterdam 1948

Veel, zo niet het grootste deel, van de activiteiten en publicaties van De Lange hadden betrekking op de oecumenische sociale ethiek. Hij werd niet moe om in boeken en artikelen voor mensen binnen en buiten de kerk steeds maar weer de hoofdlijnen van de historie van het oecumenische sociale denken te herhalen dat voor hem zo belangrijk was.² Anderzijds participeerde hij zelf in het debat daarover, en probeerde hij dat sociale denken in de praktijk toe te passen in zijn werk voor de kerken; daarbij krijgt bij hem als econoom natuurlijk de economische werkelijkheid (in brede zin) in het bijzonder aandacht. Daarom zullen we eerst schetsen welke plaats De Lange inneemt in de verschillende economische stromingen, mede aan de hand van twee van zijn boeken.

Daarna gaan we in op twee onderwerpen die voor De Lange centraal staan in het oecumenische sociale denken: de mensvisie en het concept ‘verantwoordelijke maatschappij’. Steeds wanneer De Lange over zijn vakgenoten spreekt, brengt hij de mensvisie ter sprake, omdat naar zijn idee veel economen daar al, zonder zich daarover uit te spreken, laat staan te verantwoorden, beslissingen nemen met verstrekkende gevolgen voor de economische theorie en het economisch beleid. In het verlengde daarvan ligt een visie inzake de richting waarin de samenleving zich zou dienen te ontwikkelen, waarbij De Lange in navolging van de oecumenische beweging spreekt in termen van de ‘verantwoordelijke maatschappij’. Hij blijft dat doen, ook wanneer velen in de oecumenische beweging dat concept achterhaald gaan

1 Dit is de vertaling die De Lange hanteert in zijn proefschrift, en die hij ontleent aan J.C.C. Rupp, De sociaal-economische boodschap der Protestantse Kerken, Den Haag z.j, 20/21. Mooier en beter zou zijn ‘responsible to’ te vertalen met ‘verantwoordelijk tegenover’ en ‘God's intentions for men’ met ‘Gods bedoeling met de mens’.

2 Voor De Lange had de oecumenische beweging het appèl-karakter waarover Hoedemaker in zijn rede bij de aanvaarding van het hoogleraarsambt in Groningen op 3 november 1981 sprak: ‘een appèlstructuur, waarin mensen elkaar telkens opnieuw konfronteren met verhalen die Christus-werkelijkheid en wereld-werkelijkheid op oorspronkelijke wijze verbinden en zo telkens opnieuw tot reflektie en engagement prikkelen. Een appèl in deze zin ontstaat waar mensen de herinnering aan Christus aktualiseren in een eigen strijdsituatie en van daaruit posities van anderen op hun eigen oorsprong aanspreken. Aanspreken: niet in de zin van dwang tot adhaesie maar van aansporing tot een nieuwe blik op de eigen realiteit en een bewuste keuze daarin’ (L.A. Hoedemaker, ‘Oekumene en Paraklese: de identiteit van de gemeente in de leerschool van de wereldkerk’ in: G.D.J. Dingemans en L.A. Hoedemaker, Leren bij het leven, Den Haag 1981, 28).

[p. 386]

noemen. We zullen nagaan hoe de antropologie van De Lange tot stand kwam en welke discussies hij in dat kader voerde. Daarna gaan we in op het debat over het concept van de verantwoordelijke maatschappij: waarom verloor voor De Lange dit begrip zijn waarde niet en hoe pareerde De Lange aanvallen op het concept en zijn hantering ervan? En hoe ging hij om met de nieuwe concepten die ontwikkeld werden? Gedurende de laatste 10 tot 15 jaar van zijn leven gebruikte De Lange het begrip ‘verantwoordelijke maatschappij’ minder, ofwel vanwege de afstand die de oecumene ervan leek te nemen ofwel vanwege het misbruik dat ervan gemaakt werd. Hij gaat dan steeds vaker het begrip ‘gerechtigheid’ hanteren, maar doet dat, zoals we zullen zien, op een wijze die nauw aansluit bij de wijze waarop hij tevoren over de verantwoordelijke maatschappij sprak.

We sluiten dit tweede deel af met een samenvattend en concluderend hoofdstuk, waarin we de belangrijkste bevindingen uit de drie voorgaande hoofdstukken, verrijkt met de gegevens uit het biografische deel, weergeven. Daarbij pogen we een antwoord te geven op de vraag of de benadering van De Lange ons verder kan helpen bij de problemen waarvoor we vandaag de dag staan.